İ S L A M D A ^ H
RASATHANELER
DOÇ.DR. MUAMMER DİZER
Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi Md. Eski Yunan’dan önceki de
virlerde astronominin Kalde’de başladığında fikir birliği edil m ektedir. Bununla beraber Elcezire ve «varındaki uygarlık lar dışında Mısır, Çin ve Hind’de de bir hayli ileri astronomi çalış maları yapılmış olduğunu za manımıza dek ulaşan yapıtlar dan öğreniyoruz.
İslâm dininin iman, ibadet, ahkâm ve ahlâk esaslarını kap sayan Kur’an-ı Kerim, ve Hadis te ibadet zamanlan v e dinî gün ler, güneş ve ay’m gbkyüzündeki hareket ve durumuna bağlan mıştır. İslâm dir.ıinin bu gerek sinmeleri, İslâm devlet adamlan- nın astronomiye ilgisini artırmış ve bunun sonucu olarak da, yüz yıllarca İslâm âlemi astronomi konusunda önderlik etmiştir.
İslâm dünyası, 8. yüzyılda H in d ista n ’ dan getirilen iki astronomu kitabının Arapça’ya çevirisi ile astronomi ile bilimsel temas?, geçti. Hind kitaplarının çevirisini takiben, kısa bir süre sonra, Yunan „ve Hind kaynak larından esaslı bir şekilde etki- lernniş olan Sasani kitapları Aj-apça’ya çevrildi.
Zaman sırası bakımından so nuncu fakat önemi balonundan birinci sırayı alan Yunan etkisi, İslâm astronomisine Yunan düşüncesinin önemli özelliği olan
gök hareketlerinin geometrisini getirmiştir. Her ne kadar İslâm astronomisine Yunan etkisi çok büyük oldu ise de, yine de İs lâm’dan önce elde edilen bilgi ve düşünce ile yetinilmeyip yeni lerinin eklenmesiyle, farklı bir okul olarak tanımlanan İslâm astronomisi ortaya çıkmış ve Ba tı astronomisini etkilemiştir.
Islâm astronomi çalışmala rında, belki de en önemli olay gözlem yapman için içinde ve ci varında büyük ve sabit gözlem âletlerinin bulunduğu, birden fazla astronomun çalıştığı bilim adamlarının yararlandığı kütüp hanesi olan, bugün rasathane adım verdiğimiz, özel bir binanın ilk defa yapılmış olmasıdır.
Evren teorisi ile yüzyıllarca bilim dünyasım ve hatta kiliseyi bile etkilemiş olan Ptoleme, za manında bazı astronomi gözlem leri yapmış ise de bu gözlemleri taşınabilir âletlerle yaptığı için, bir rasathaneye sahip olmadığı bir gerçektir. Bazı yapıtlar, için de sabit gözlem araçlarının bir birine yardım eden ve gökyüzü nü gözleyen personelin bulundu ğu rasathaneye benzer birçok kuruluşun, Muaviye (661 - 680)’ nin saltanatı yıllarında Şam’da bulunduğunu işaret et mektedir. Bununla beraber bu iddialar sağlam kaynaklara da
yanmadığı için, bu rasatha nelerin varlığına kuşku ile bakıl maktadır. Genellikle birçok kay naklarda örneğin Biruni Tah- did’inde, İslâm’da rasathanenin El-Me’mun zamanında kuruldu ğunu yazar. Böylece ilk defa Me’mun zamanında, gök cisim lerini gözlemek amacı ile sabit gözlem araçlarının bulunduğu, işbirliğine dayanan, örgütlenmiş bir kuruluş olarak rasathanenin ortaya çıktığı kabul edilmek tedir. Rasathane, Ortaçağ İslâm uygarlığının dünya uygarlığına, yani insanlığa sunduğu bir bilim yuvasıdır.
Yahya ibn Ebi Masur ve arkadaştan, dünyanın ilk astro nomi rasathanesi olan Bağdat ci varındaki Şemmasiye Rasathane sinde gözlem için kullanılan ZatüTHalakve diğer âletleri sağ layarak, Ptoleme’nin A l- mageste’siride açıklanan yön temle ay ve güneşin konumlarım muhtelif zamanlarda gözlediler.
Yahya’nın ölümünden sonra Me’mun, Halid'e en mükemmel gözlem âletlerini sağlayarak D eyr’ i M urran’ da Kaasiyun Rasathanesini kurdu ve bütün bir yıl gökcisimlerini gözlemesini emretti.
Şemmasiye ve Kaasiyun Rasathanesini takiben hemen hemen X . yüzyılın sonlarına ka dar büyük rasathanelerin yer lerini birçok bilim adamının göz lemlerini yaptığı gözlem istas yonları almıştır. Bunların en tanınmış olanları, IX. yüzyıl
başlarında Bağdat'ta yaşayan Musa bin Şakir’in üç oğlu Muhammed, Ahmed ve Hasan’ın gözlemlerini yaptığı özel rasathanelerdir.
X. yüzyılın sonunda gözlem istasyonları yerini büyük rasat hanelerin aldığım görüyoruz. Bu yüzyılda kurulan rasathaneler gelişim yönünden yeni bir devre yi temsil eder. Zira rasathaneler belli yerlere yerleştirilm iştir, uzmanlaştırılmış kuruluşlar hali ne getirildikten başka, büyük ve dolayısıyle duyarlı âletlerle donatılmıştır. Zamanın en önem li rasathanesiŞeref üd-Devle’nin, Bağdat’taki sarayının bahçesine yaptırdığı rasathanedir.
Mısır'da astronomi gözlem lerine 10. yüzyılın sonlarında Fa tımî halifelerinden Aziz devrinde başlandı. Kahire'de inşa edilen rasathaneye halife el-Hakim de (996 - 1021) yardım etmiştir. Is lâm'ın en büyük astronomların dan ve meşhur Zic el-Hakim adlı eserin sahibi Ebu’l'HasanAli ibn Abdurrahman ibn Yunus göz lemlerini bu rasathanede yap mıştır.
11. yüzyılın en mühim rasat hanesi, Selçuk Sultanı Melikşah (1072 - 1092) tarafından İsfa han'da kurulmuş olan Melikşah rasathanesidir. Bu kuruluş o za mana kadar İslâm âleminde en uzun yaşamış rasathane unva nını kazanmıştır.
Kahire’de 1120 yılında in şaatına bâşlanan ve 1125 yılında tamamlanan rasathane, el-Afdal el-Bataihi Rasathanesi adı ile bi lim tarihinde yer alır.
13. yüzyıl Islâm rasathaneci- liği bakımından çok önemli bir peryodur. Bu yüzyılda Nasıret- Tusi idaresinde Hicrî 657 yılında Meraga Rasathanesi kuruldu. Bu rasathane gerek âletlerinin zenginliği gerekse içinde çalışan bilim adamlarının sayısı ve seç kinliği bakımından büyük önem taşır. Meraga Rasathanesinde biriÇinli olmak üzere onbeş bilim adamının çalıştığı bilinmektedir. Bu rasathanede gözlem âletleri ve astronomi ile ilgili araç yaran da güneşin ortalama hareketini saptamak için ortası delik bir kubbe de bulunuyordu. Nasır et- Tusi hükümdar adına Zic-i Hâni’yi düzenlemiştir.
15. ve 16. yüzyılda İslâm âle minde rasathane kurma gele neğinin devam ettiğini görüyo ruz. 15. yüzyılı, özellikle Türkistan bölgesinde kültür ve güzel sanatların ele alındığı bir peryodur. Timur’un saltanatı sı rasında Semerkant bir kültür merkezi haline gelmişti. T i mur’un torunu Uluğ Bey za manında ise bilimsel çalışmalar büyük hız ve önem kazanmıştır. Zira kendisi devlet işleri yaranda matematik ve astronomi ile çok yakından ilgileniyordu . Uluğ Bey Semerkant’ta kurduğu rasathaneye devrin büyük adamlarını toplamıştır, bunlar arasında Kadı Zâde Rumi, Giyasüddin Çemşid el-Kaşi (Kaşani) ve A li Kuşçu bulunu yordu.
U luğ B ey Rasathanesi’nin yıkılışından sonra, uzun bir süre, Doğu’da astronomi çalışmaları hemen hemen eski eserlerin çevi ri ve açıklamasıyla sürdürülmüş tür.
