S a y fa 4
P ie rre L o ti'n in
Y ü z ü n c ü D o ğ u m Yılı
Abdülhak Şinasi HİSAR
14 o cak 1850 de R o c h e fo rt’d a d o ğ a n P ie r re L o ti'n in y ü z ü n c ü do ğ u m yıl; m ü n a s e b e tiy le b u g ü n d e n itib a r e n b ilh a ssa F r a n s a n ın m u h te lif şe h irle rin d e ve a z çok d a F r a n s ız k ü ltü riy le a lâ k a lı h e r y e rd e b ir ta k ım te s ’id m e r a s im i y a p ıla c a k tır . B izim de bu te z a h ü r le r e iş ti ra k im iz için b ir d eğ il, ik i seb ep v a rd ır:
E v v elâ, o ııd o k u zu n cu a s r ın ik in ci y a rıs ın d a k i en b ü y ü k m u h a r r ir le rd e n b irin in e s e ri k a rş ıs ın d a ciddî b ir a lâ k a v e m u h a b b e t d u y m am ız ta b iid ir. P ie r r e L o ti, h u d u tla r ı ve ik lim le ri d e ğ iş tire n e sk i z a m a n y a p ılı, b ü y ü k ik tid a r lı şa irle rd e n b iriy d i. O k a d a r y a z m a k için d oğ m u ş tu ki, t â ç o c u k lu ğ u n d a ^ k en d isin ce k ıy m e tli h â tır a la r ın ı k ay ıd için b ir ru z n a m e tu t m a y a ve bu n u b a ş k a la r ı o k u m a s ın la r diye m a h re m b ir y a z ı usuliyle, b ir nevi şa h s î s te n o g ra fiy le y a z m a y a b a ş la m ış tı. L o ti, P rim e je u n e sse eserin d e ik i y ü z cild d en fa z la tu ttu ğ u n u sö y le d iğ i bu ju r n a le hem en b ü tü n h a y a tı b o y u n ca, ta k r ib e n y a rım a s ır k a d a r devam etm iş, a n c a k 1918 de k e n d in i y o rg u n ve ih tiy a r, ö lü m ü n ü n a rife sin d e d u y d u ğ u z a m a n d ır ki, b u n a n ih a y e t v e rm iş tir . E s e r le rin in çoğu b u ju r n a lin in y a d o ğ ru d a n d o ğ ru y a sa h ife le ri a ra s ın d a n a lın m ış, y a h u t, böyle d eğ ilse, b irç o k sa h ife le riy le b eslen m iş ve b e z e n m iştir.
L o ti'n in e se riy le h a y a tı, b irç o k b ü y ü k s a n a t k â r l a r ın k i le r gibi, b irb irin e o k a d a r sım sık ı b a ğ lıd ır ki, b u n la r b irb irin d e n a y ır t edilem ez. Ö m rü n ü n ta r ih i, m ü te m a d iy e n d e v a m e tm iş re s m î v e y a h u su sî s e y a h a tle r in in ve b u n la r ın te s a d ü fle riy le d e ğ işm iş a ş k la r ın ın t a rih id ir. B u a ş k la r, ço k k e re , y e r d e ğ iş tirm e k e m irle ri ü z e rin e kesilin v e rm iş b a h riy e li a ş k la rıy d ı. L o ti’n in b ir k a ç e se ri b u n la r ın h ik â y e s id ir.
L o ti’den b a h s e tm e n in m ü ş k ü lâ tın a sebep, b ü y ü k s a m im île rin c in sin d e n o lu şu d u r. B u n la rın h u s u s iy e tle ri o k a d a r k u v v e tlid ir ki, d iğ e r le riy le f a r k la r ı m u t ta s ıl iş a r e t e d ilm ek ve iz a h o lu n m a k ik tiz a eder.
L o ti, t â ilk y a z ıy a b a ş la d ığ ın d a n b e ri n e sirle ş iir y a z m a y a k o y u l m u ş ve ro m a n ta r z ın ı sa m im iy e tiy le g e n iş le tm işti. Ş ah sî b ir ü slû p d e h â s ın a m a lik o la n b u y a z ıc ı, d e rh a l a n la ş ıla n sad e ve m â s u m k e li m e le ri e s r a r lı b ir te s irle k u lla n m a s ın ı b ilird i. L o ti’n in in s a n a s a r ı re n g i h is sin i v e re n m a h z u n a h e n k li n e s rin d e s a n k i u z a k m e s a fe le ri ta ş ıy a n k e lim e le r, b u ru ş a n b ir den izin s a th ın d a k i e s r a rlı ü rp e r iş le r v a rd ır. G e çen z a m a n , d ü n y a y ü zü n d en , m u tta s ıl h u su s î b ir şe k li ve h u su s î b ir m a n z a ra y ı siler, d e ğ iş tirirk e n , L o ti, m a h v o la n b u f â n i g ü z e llik le re a c ır ve a ğ la r ve o n la rın ö m ü rle rin i elin d en geldiği k a d a r u z a tm a k is te r gibi re s im le rin i çizerd i. T a b ia tın şek illerin i ve re n k le rin i A cem m in y a tü r le ri m ü k e m m e liy e tiy le g ö s te re n bu em salsiz re s sa m , h e r g ö s te r d iğ i re s m in ru h u n u da s ö y le tm e sin i b ilird i.
ö m r ü b o y u n ca h a y a lin d e k a la n b ir h a y a t için te d a v is iz b ir d â ü ss ı- la d u y a rd ı. S a h ife le ri en ço k ü m its iz lik ve ıs tır a p ile d o lu d u r. Z ira o:ıun ru h u n d a k i elem i h iç b ir şey te s k in edem e m işti.
L o ti’n in eseri k lâ s ik f â z ile tle re s a d ık k a lm ış tır. F e rd in h ü r r iy e tin e ta m a m e n h ü rm e tk â r d ı. “ Ş a h sî h ü rr iy e t, h a y a tın en elzem olan ş a r tla r ın d a n b irid ir.,, d iy o rd u . B ü tü n b e şe riy e te k a r ş ı m u h a b b e tin e ve m e rh a m e tin e ra ğ m e n “ v a ta n ,, k elim esin in y e rin e b ir b a ş k a s ın ın k o n u la ııııy a c a ğ ın ı, m illi b a y ra ğ ın , h u su s î re n k le riy le g ö rü n ü r g ö rü n m ez, ru h la rım ız ı sü rü k le d iğ in i ve b ü y ü le ttiğ in i sö y lerd i. B u n u n iç in d ir k i, bu ü s ta d ın e s e rle ri h â lâ b ü y ü k d e rs le r v e rm e k te d ir.
L o ti’n in eseri, h a y a tın a ğ ı r ş a r tla r ı a ltın d a ezilen za v a llı in s a n la r a , h a y a tın ı k a z a n m a k g ü ç lü k le rin d e n , s e fa le tte n , h a s ta lık ta n , ih t i y a r l ık t a n ıs tır a p çek en lere, ta lih le rin in u fu k la rın d a ü m itle ri sö n m ü ş o la n la ra m e rh a m e tle d o lu d u r. H a y a tın aczi k a rş ıs ın d a bu m e rh a m e t L o ti’n in b irç o k k ita p la r m ı is im le rin e k r 1ar d o ld u ru r. M u h te lif y a z ı la rın d a n te ş e k k ü l eden L e liv re de la pi â e t de la m o rt, ve F ig u r e s e t choses quı p a s s a itı ıt ve K e fle ts s u r la so m b re ro u te g ib i, h ik â y e le rin d e b a lık a v ın a g id ip h a fız a s ız ve m jr n a m e ts lz su la rd a b o ğ u lan g e n ç le r; s ü s le n ip a r t ı k g e lm iy e c e k ç o c u k la rın ı b ek lem ey e g id en a n a la r ; siy a h e s v a p la rı içinde g ittik ç e d a h a y a v a ş d o la ş a n k a d ın la r; g e l m iy e c e k h a b e rle ri b e k le rk e n titr e ş e n ih t iy a r la r g ö rü lü r.
D ine g a y e t b a ğ lı p r o te s ta n b ir a ile n in ço cu ğ u o la n P ie r r e L o ti, din in b ü tü n v a id le rin e in a n ırk e n , 8 y a şın d a b u lu n d u ğ u s ıra d a , k e n d isine y a ta ğ ı için d e y a ta n b ü y ü k n in esin in ö lü sü n ü g ö s te rd ik le ri z a m a n ş a ş k ın g ö z le rle s e y r e ttiğ i bu c e s e t k a rş ıs ın d a , b a ş ın a g e le n f e lâ k e t, ru h u n e b e d iliğ in e o la n im a n ın ı k a y b e tm e si, o lm u ştu . B ü y ü k n in e si ö lm ü ştü a m a , b a ş k a y e re g itm iş, g ö k y ü zü n e ç ık m ış değil, b u r a d a y d ı. D em ek ki, b a ş k a y e r y o k ve ö lü le rin se m a y a ç ık tık la r ı y o k tu . L o ti’n in h a s s a s iy e tin in b a ş ın d a ço c u k gözleriyle, h a y a tın d o n d u ğ u b u cesedi g ö rm ü ş o lm a sı v a r d ır . O n d a a r t ı k din y e rin e ad e m e in a n m a k ıs tır a b ı d o ğ m u ştu . V e o n d a n b e rid ir ki, h a y a t içinde a d e m in p a y ı ve h e r g eçen d a k ik a d a k i ö lü m h isse si z ih n in i v e ru h u n u g ittik ç e a r t a n b ir elem le sa rm ış tı.
Ö lüm k a rş ıs ın d a k o rk u v e n e f r e t h isleri, L o ti’n in d aim î ve g alip d u y g u la rıd ır, ö lü m ve ad em k a r ş ıs ı n d a b ü tü n b u e s e r m u tta s ıl u lu r, h a y k ır ır v e a ğ la r . L o ti’n in y e ry ü z ü n d e in s a n la rın ta lih le r i k a rş ıs ın d a d u y d u ğ u b u b ü y ü k m e r h a m e t ru h u m u z la h a y a t a r a s ın d a m u v a f a k a t ve m u t a b a k a t b u lu n m a d ığ ın ı g ö rm e k te n g e liy o r. R u h ebedî şe y le ri k u c a k la m a k is te r. H a y a t ise a n c a k g eçici, f â n i ş e y le rd e n y a p ılm ış tır. K en d isi de b ö y led ir. L o ti’n in h a y a t t a b u ld u ğ u ve a ff e tm e d iğ i k u s u r, o n u n d a g eçici, f â n i o lm a sıd ır. H a y a t b ir u z u n i h t i z a r d e v re s in d e n ib a r e t t i r .
L o ti, so n z a m a n la rın d a , h a y a tın a c ıla rın a ve elem lerin e, y a ş a m a k b u h ra n ın a in s a n ın a n c a k b ü tü n h e m c in sle rin e ve h a t t â m a d d i d ü n y a y a bile şâ m il b ir m u h a b b e t ve m e r h a m e t b e sle m e k s a y e s in d e ta h a m m ü l ed eb ileceğ in e ve f e lâ k e tin in te s e llisin i b u la b ileceğ in e k a n a a t g e tirm iş ti.
N ih a y e t, u n u ta m a y ız ki, b u b ü y ü k ru h u ta r ih im iz in en a c ı b ir â n ın d a , sa d ık b ir d o st o la ra k , y a n ım ız d a b u lm u ş tu k . İ ş te biz, b u ik in ci se b e p le d ir ki, eserin e k a r ş ı d a h a ço k b a ğ lıy ız . Bizi d a h a c a n d a n a lâ k a d a r ed en b ü tü n ta r ih im iz b o y u n c a m â r u z k a ld ığ ım ız e n te h lik e li a n d a b u y a b a n c ın ın v a ta n ım ız ı k en d isin e ik in çi b ir v a ta n b ile re k te h lik e y e ra ğ m e n y a n ım ız a k o şm a sı ve b ü tü n im k â n la rın d a n is tifa d e e d e re k h a k la r ım ız ı m ü d a f a a y a u ğ ra ş m a s ı, bize c a n d a n g ö s te rd iğ i m u h a b b e t , s a d a k a t, v e fa o lm u ş tu r.
Dünya kaldıkça biz
bu dostu unutamayız
S o n
z i y a r e t
T. B. M. M. Hükümeti adına Pierre Loti'yi gören Bayan Tek'in intibaları
B
Ü Y Ü K M ille t M eclisi H ü k ü m e ti te ş e k k ü l e ttik te n s o n ra , 1921 sen esin d e, F r a n s a y a m ü m essil o la r a k g ö n d e rile n elçi b a y F e r i t T ek ile e şi Bıı. M ü fid e F e r i t T e k ’e a y n ı z a m a n d a P . L o ti’ye, M u s ta fa K em al P a ş a n ın e l y a z ıs ı b ir m e k tu b iy le M eclisin h ed iy esi o la r a k b ir h alıy ı te v d i e tm e k v a z ife si de O e s n a la r d a L oti, ve R o c h e fo rt’d a k i ev in d e y a tıy o rd u . K en d isi v a z iy e tte n h a b e rd a r edilm iş, o da, elçim izle eşini d a v e t e tm iş ti. H e d iy e le ri, b a y a n M ü fid e F e r i t T e k b iz z a t g ö tü r m ü ş tü r. E şin in P a ı i s t e k a lm a s ı i- ca p e ttiğ in d e n , y a n ın a elçilik m e m u r la rın d a n b irin i a lıp g id en b a y a n T ek ile b ir m u h a r ririm iz m ü lâ k a tın n e şek ild e c e re y a n e tt iğ i n a k k ın d a g ö rü ş m ü ş, k e n d i sin d en şu m a lû m a t ı a lm ış tır: “— L o ti, m a a le se f ço k h a s t a idi. 1921 a r a lık a y ın ın so ğ u k b ir g ü n ü idi. T re n im iz R o- c h e f o r t’a s a a t 14 t e v a rm ış tı. B u m ü la k a ta d e lâ le t eden C laude F a r - r â r e de o ra d a idi. B en, o te le g ittim . Z iy a re t için ç a y v a k tin i bekledim . S o n ra d a n ö ğ re n d i ğ im e göre, b u m ü - lâ k a tı b ü y ü k b ir a- lâ k a ile b e k liy e n L oti, b en im k e n d i sin i r a h a t s ız e tm e m e k a rz u s iy le g e cik m e m d e n en - dişe e tm iş " T re n geldi, T ü r k le r n e re d e k a ld ı? ,, d i y e s o r u ş tu r u p d u r m u ş. N ih a y e t g i t t i k . B izi k a p ıd a b e k liy o rd u . F a k a t h e m h a s ta , h em de fe v k a lâ d e h e y e c a n lı o ld u ğ u n d a n a- y a k ta d u r a c a k m e c a li y o k tu . İ k i u- ş a k k o ltu k la r ın d a n tu tm u ş la rd ı, a n c a k öyle a y a k t a d u ra b iliy o rd u . B izi g ö rü n c e m ü th iş b ir şey oldu. O n d a k ik a k a d a r b ir k elim e söyliyem edi, öylepe dondu, k a ld ı, y a ln ız b a k ıy o r du. K o n u şm u ş olsa, b e lk i de b u de rece h a ile v i b ir h a v a y a ra ta m a z d ı. Y üzü b em b ey azd ı. S o n ra , içeriye g ir d ik. M e ş h u r c a m i o d a sın a . D u v a r la r, çin i, e tr a f ı m e rm e r. Iş ık o la r a k b ir y a ğ k a n d ili. O da “ A zade,, nin m e z a r ta ş ın ın ü s tü n e asılm ış. B en de k o n u şa m ıy o rd u m . O na, so n su z b ir m in n e t h issiy le g id iy o rd u m , b ü tü n m ille tim in te ş e k k ü rle rin i, M u s t a f a K e m a l’in m e k tu b u n u g ö tü r ü y o rdum . Y a n ın a y a k la ş tım , k e n d is ine sad ece “ Ü sta d ,, d iyebildim . B en de b a ş k a b ir şey sö y liy em ed im . S o n ra , k u c a k la ş tık . A ğ la m a y a b aşlad ı. B en de a ğ lad ım , ve a n c a k , o ndan s o n ra söz söyliyebildim . B a n a m e k tu p la r ı a ç ıp o k u m a m ı söyledi. F a k a t F ra n s ız c a y a z ılm ış o ld u ğ u n u g ö rü n c e sık ıld ı: “ N a s ıl o lu r d a b en im tü r k ç e b ild iğ im i u n u tm u ş la r,, dedi ve b e n d en te rc ü m e e tm e m i isted i. B en de k a n d ili’ .şığ ın d a, tü r k ç e o la r a k o k u dum . S o n ra b a n a " M u s ta fa K e m a l'i a n la t, n a s ıld ır? G ö zlerin in re n g i n e ? H u y u n a s ıl? ,, diye so ru y o r, b irço k şe y in i m e ra k ediyor, en k ü ç ü k te f e r r u a t ın a k a d a r ö ğ re n m e k istiy o rd u . T ab iî, k en d isin i g ıy a b e n ta n ıy o r, Ç a- n a k k a le y i, M illî M ü cad eley i b iliy o r du. B en sö y lerk en ; “ E v e t, ev et... Gö rü y o ru m ,, diy o r, ona, so n su z h a y r a n lığ ın ı iz h a r ediyordu. O z a m a n la r h en ü z ç a r ş a f g iy ili y o rd u . B en de o n a ç a r ş a f lı g itm iş tim . F a k a t b a k tı, b a k tı d a “ Ş im d ik i ç a r ş a f la r bu m u ? H iç de k a p a lı d e ğil,, dedi. G itm e k için k a lk tım . “ A- ş a ğ ı ininiz, b en i bekleyiniz,, dedi. İn d ik . Ç ay v e rd ile r. H a b e r g ö n d e r m iş, T ü ç k h a n ım ı g elsin , b ir d a h a g ö rm e k is tiy o ru m , dem iş. Ç ık tım . B eni y a n ın a o tu r ttu . K an d ilin ış ığ ı
n ı y ü zü m e t u t a r a k u zu n u z u n b a k tı. H e r T ü rk k a d ın ın d a “ O,, n u n h a y alin i a ra r m ış . S o n ra “ A r tık r a h a t ölebilirim , k a lb im d e Ş a r k ’ııı h â tır a s ın ı g ö tü rü y o ru m ,, dedi. A y- sını g ö tü rü y o ru m ,, dedi. A y rıld ım , rıld ım , a ş a ğ ı indim . B e k le s in le r diye h a b e r g şn d e rm iş . G enç T U rk iy en in m ü m e ssille ri o ld u ğ u m u z için o h a s ta h a lin d e bizi te ş y i e tm e k te ı s r a r ediy o rd u . K u c a k
-lıy a ra k in d ird ile r, D ış a ıd a k a r l ı b ir m a n z a r a v a rd ı. H a v a m ü th iş so ğ u k tu . B iz g id en e k a d a r k a p ıd a d u r m a k is tiy o rd u . Ü - şü m e sin d iy e k o ş a r a k k a ç tım .,, — K en d isin i b ir d a h a g ö rm e d in iz m i? «■__ G ö rd ü m . O a k şa m d ö n e c e k tim . F a k a t e r te s i g ü n i- çin b ir d a h a b en i g ö rm e k is te d iğ in i C laude F arreı-e v a- s ıta s iy le h a b e r g ö n d erm iş. K a l dım . T u h a f te s a d üf, b u lu n d u ğ u m o te lin a d ı “ G ran d T u r c ” idi. F a k a t en d işe ediyordum . Ç ok h a s t a idi. H e r şeyi u n u tu y o rd u . V e b u n u biliyor, u n u tm a k ta n k o r k u y o rd u . L â k in o- n u d a h a s ıh h a tli b u ld u m . B eni n e şeyle k a rş ıla d ı. O g ü n cam id e o tu r m a d ık . K endi ç a lışm a o d a sın a g i t tik . O ra d a d u v a r la r d a b ir te k re s im v a rd ı. A z a d e n in m in y a tü r ü . B u se f e r b enden Y u n a n lıla rın T U rkiyede- k i ta h r ib a tı h a k k ın d a en k ü ç ü k te f e r r u a t ın a k a d a r m a lû m a t isted i. B u r s a ’d a k i “ Y e şil,, h a k k ın d a , ta h r ip e tm iş le r diye b ir riv a y e t d o laşıy o rd u . K en d isin i b u n d a n da b a h s e ttim . Az k a ls ın b a y ılıy o rd u . Su fa la n g e tird ile r, k o r k tu m . B u n u n b ir riv a y e t o ld u ğ u n u t e k r a r e ttim . D e rh a l ta h k ik e ttir ip k en d isin e b ild irm e m i ric a e tti. A rtık k en d in e g e lm iş ti. F a k a t, h a z in b ir ed a ile "E y v a h , dedi, ben ölüyorum . A ltı k T ü rk le r e h iz m e t edem iyece- ğ im .„ Ve C lau d e F a r r d r e 'e d ö n e re k “ Siz benim eserim i devam e ttir e c e k siniz, değil m i? „ diye so rd u . O da, ö- ııünde diz ç ö k erek “ Y em in e d iy o ru m ,, dedi.
G ene b ir g ü n ev v elk i g ib i onu k u c a k la y ıp k a p ıy a in d ird ile r. O ra d a b a n a ve beni b ek liy en elçilik m e m u r u n a b a k tı. B izi, bu s ıfa tla rım ız için çok g en ç g ö rm ü ş o la c a k k i “ Y a ş a y an , d iri T ü rk iy e ,, dedi!
nınm ıanuıatııııım ıııııaııııııım ııııııiiuııiuııiüiııııııııiH iıınııııım ııH iiıuı ¡llltUIIIIIUUUllWlI
P
i e r r e L o t i ’nin e d e b i y a t â l e m i n d e k i y ü k s e k m e v k i i he rk e s ç e m a l û m d u r . Bu hu su sta m ü l â h a za se rd in i e d e b i y a t ç ı l a r a b ı r a k a r a k , b ü y ü k F r a n s ı z e d ib in in T ü r k l ü ğ e b a ha bi ç il m e z h i z m e t l e r i n i , d o ğ u m u n u n y ü z ü n c ü y ı l d ö n ü m ü m ü n a s e b e t iy le t e k r a r y â d e t m e ğ i m i l l e t i m i z i n ş a n ın a l â y ı k b i r ve ci be bi lir iz . B y r o n , Y u n a n l ı l a r ı b e ğ e n m i y e r e k , z e v m i y e r e k m ü d a f a a e t m i i t i . L a m a r - t in e ' d e n so nr a L o ti ise, T ü r k l e r i , as a l e t le r in e , c i v a n m e r t l i k l e r i n e , ba şlıbaşı- na y ü k s e k m e d e n i y e t l e r i n e h a y r a n o- l a r a k m ü d a f a a e t m i ş t i r . L o t i ’n in k a d r i n i , T r a b l u s g a r p , B a l k a n ve B i r i n c i C ih a n H a r b i n ' y a ş a m ış o l a n l a r t a k d i r e d e b i li rl e r. O k a r a g ü n l e r i m i z d e . G a r p â le m i, T ü r k l e r e O r t a ç a ğ t a a s s u b iy le ki n , g a r a z p ü s k ü r ü r k e n , d ü ş m a n l a r ı m ı z ı a- l e y h i m i z e d e s t e k l e r k e n , B a tı m i l l e t le r in e h i t a p e d e r e k : “ Y a n ı l ı y o r s u n u z , b i n d i ğ i n i z J a l ı k e s iy o r s u n u z ; v a h ş î ş im a l a k ı n l a r ı n a k a r ş ı G a r p m e d e n i y e t i n i T ü r k l e r m ü d a f a a e d i y o r l a r ; d ü n y a d a , t a r i h t e , G a r b a i l k de fa d i n î ve İ ç t i m a î m ü s a m a h a m e d e n i y e t i n i g e ti r e n T ü r k l e r d i r ; T ü r k l e r Y a k ı n ş a r k ı n en t e m iz , k u v v e t l i m e d e n iy e t u n s u r u d u r ; T ü r k l e r i n ç e k i l d i k l e r i b ü tü n y e r l e r de ne n i z a m , ne i n t i z a m k a l m ı ş t ı r ; T ü r k l e r , G a r b ı n m u h t a ç ol duğu m ü t t e f i k i d i r l e r ; a ğ ı r b a ş l ı l ı ğ ı , d o ğ r u lu ğ u , ce s a r e ti , k a h r a m a n l ı ğ ı , as al et i seven, T ü r k l e r i de sever...”.D iy e , y a r ı m a s ır boyu nca , hissiyle, f i k r i y l e , ¡ m â n i y l e y a z ı l a r y a z a n , y a z ı l a r ı n ı m i l y o n l a r c a k iş iy e o k u t a n , y e g â n e A v r u p a l I şa hs iy et L o ti o l m u ş t u r . L o t i ' n i n b ü tü n k a n a a t i y l e T ü r k l e r le h in d e d ü n y a ç a p ın d a y a p t ı ğ ı te s ir li p r o p a g a n d a y ı , elli se n ed ir T ü r k i y e d e ge li p geçen bü tü n h ü k ü m e t l e r i n topu y a p m a m ı ş t ı r . L o t i ' n i n T ü r k l e r h a k k ı n d a d ü ş ü n d ü k l e r i n i , hiç b i r e s er in de n e ş r e d i l m e m i ş b i r c ü m le s iy l e te lh is e d e r e k s ö z le r im e n i h a y e t v e r m e k i s t e r i m : B i r gü n T e r s a n e d e n ç ı k a r k e n . İs t a n b u l f e t h i n d e n b a h s e d iy o r d u k . D ö n dü, g ö zle r i p a r l ı y a r a k . i s t a n b u l u r si l u e t i n e b a k t ı . V e b e lk i c e t l e r i n d e n B r e n n u s ' ü n R o m a l ı l a r a c e v a b ın ı h a t ı r l a y ı p , m i n a r e l e r i g ö s t e r e r e k : " C e t t e m a g n i f i q u e f o r é t de lances qu e les C h e v a li e r s T o u r a n i e n s on t p l a n t é e s su r l’a n t i q u e B y z a n c e ” “ K ö h n e B iz a n s ın ü ze ri n e, asil T u r a n a t l ı l a r ı n ı n d i k t i k l e r i m u h t e ş e m m ı z r a k o r m a n ı ” söz leriyle . T ü r k l e r e k a r ş ı d u y du ğu h a y r a n l ı k if a d e l e r i n e b e lk i en g ü z e li n i ek le di . D ü n y a k a l d ı k ç a , biz, T ü r k l e r bu d o s t u m u z u u n u t a m a y ı z . T ü rk -F ra n sız K ü ltü r C em iyeti B aşk an ı R e ş i t S a f f e t A T A B İ N E N
T a b ia t ta s v irle rin d e
P ie rre L o ti
Refik Halid KARAY
G
a l a t a s a r a y L ise s in in h e n ü z “O rta o k u l,, k ıs m ın d a ik en A h m e t H a şim ’in “ M u h a r rir ta le b e ,, y a z ıla rın ı to p la y a n d e fte rin e deniz ta s v irle riy le do lu b ir y a z ı y a z d ığ ım ı p e k iy i h a tırlıy o ru m . Y a şç a da b ü y ü ğ ü m o lan b u ş a ir a r k a d a ş y a n ım a g elm iş, o ta s v ir le r i b eğ e n d iğ in i sö y lem iş, e tr a f ın d a k ile r e y a y a r a k b a n a b ir m e k te p ş ö h r e t i k a z a n d ırm ış tı.P ie r r e L o ti’ye b e n z e m e k is tiy o rd u m ; elim d e t e k ö rn e k ( ts la n d a b a lık ç ıs ı) te rc ü m e s iy d i; m alz e m e o la r a k d a z a m a n ın e sn ek , h a r e k e tli ve o y u n b a z h a le so k u la m a m ış içsiz, y a p m a c ık lı tü r k ç e s in i k u l la n m a y a m ecb u rd u m .
B irk a ç sen e s o n r a L o ti’n in k ita p la r ın ı a s lın d a n o k u y u p a z çok a n la y a c a k k a d a r fr a n s ız c a m ile rile y in c e o “ R e ssa m - M u h a rrir,, e d a h a fa z la h a y r a n o lu y o r, ta s v ir le r in i ta k lid için d a h a g a y re tle ç a lışıp ç a b a la y o rd u m .
Ş u v a r k i b en im e tü d le rim o n u n k ile r g ib i “ im p re ss io n n iste ,, le v h a la r d eğ ild i; “ d e ta il,, ü z e rin d e lü z u m su z c a d u ru y o r, te f e r r u a tın ı te s p it e tm e k te n ze v k a liy q rd u m ; L o ti ise b ir m a n z a ra n ın şa h s î d u y u ş la ve h ü z ü n v e ric i ru h h a le tiy le u m u m î h e y e tin i v e riy o rd u . O ta b lo k a r t p o s ta l a b en zem iy o rd u , elde t u t u l a r a k y a k ın d a n g ö rü lem ezd i; u z a ğ a g id ip s e y r e tm e k , a y rılın c a d a d ü ş ü n m e k lâ z ım g eliy o rd u .
L â k in i t i r a f e tm e li k i P ie r r e L o ti’n in t a b i a t ta s v irle rin d e n o k s a n o la n b ir şe y v a r d ır : ta b i a ti a ş k ile sev m ez ;#d a h a d o ğ ru su c o ş k u n lu k d u y m a z ; ta b i a tı n k o lla rı a r a s ın a a tı lm a k ta n ç e k in d iğ in i h is s e d e rsin iz . M eselâ r o m a n tik le r g ib i:
T a b ia t o r a d a d u ru y o r, se n i ç a ğ ır ıy o r v e s e v iy o r
f a r z ın d a h e y e c a n a k a p ılm a d ığ ı, h e le C o n te sse de N o a ille s h a le c a n iy - le ta b i a t i b ir se v g ilisi im işç e sin e b a ğ r in a b a s t ır ı p öp ü p o k ş a m a k a r z u su d u y m a d ığ ı m u h a k k a k t ır :
E y ilk b a h a r ! Ş ir in ç e h re n i boftiııım a koy...
d iy ece k k a d a r ta b i a tl e se n li benli, içli dışlı, â ş ık m a ş u k d eğ ild ir. ' D üııyaııııı g ü z e lliğ in e y a s la n d ım
V e m e v s im le rin ra y ih a s ın ı e lle rim d e tu t t u m
n e v in d e n ta b ia tın c in sî c a z ib e sin i a n la y ıp te s ir i a ltın d a k ıv ra n d ığ ın ı a n la t a n y ü re k ç a r p ın tıla r ın ı L o ti'd e b u la m a z sın ız . L o ti ki, h e r şeyden önce p e y z a j re s s a m ıd ır; z a te n o n u n ro m a n la r ın d a ta h k iy e y o k tu r ; ro m a n ş e k lin i a n d ır ır b ir te k n ik k u lla n m a s ı d a a n c a k t a b i a t ta s v ir le - li n i içiııe s ık ış tır m a k iç in d ir.
D ü n y a n ın y a z ı ile en çok ta b lo s u n u v ü c u d e g e tirm iş , h a t t â b ü tü n d ü n y a y ı g e z e re k K u tu p d e n izin d en P a s if ik O k y a n u s u n a ve A f r ik a s a h ra s ın d a n H in t ilin e k a d a r ç e ş itli b ö lg e le rin b in le rc e m a n z a r a s ın ı te s - b it e tm iş b u lu n a n te k “ re s s a m - m u h a r r i r , , , P ie r r e L o ti’d ir. F ilv a k i s o n ra d a n İs p a n y o l ro m a n c ıs ı B la sc o lb a n e s d ü n y a tu r u n a ç ık m ış ve s e y a h a tn a m e s in i h a rik u la d e m a n z a r a ta s v ir le r i ile b ir re s im g a le ris in e b e n z e tm iş se de o n u n ta b lo la r ı d a h a z iy a d e “ fre s k ,, ve “p arno,, g ib i b ir cins te z y in i s a n a t s ın ıfın a g ire r.
Z a te n b a ş k a h ik a y e c ile rle ro m a n c ıla rın y a p tı k la r ı da o d u r; te z y in i s a n a t tı r , “ tezh ip ,, n ev in d en sü slem e h ü n e ri d iy ece ğ im iz bu u sû l - b e l k i b ir g ü n g e ri d ö n m ek ü z e re - şim d ilik y a z ıd a m o d a o lm a k ta n ç ık m ış tır. L o ti h e r şey d en ö nce b ü y ü k re s sa m d ı.
Y eni nesil, b izim v a k tiy le d u y d u ğ u m u z ş e v k v e h a y ra n lık la L o ti- n in ta s v ir k u d re tin d e k i zev k in e v a ra m a z . M eselâ (L o ti’n in e v le n m e si), hele (B ir S ip a h in in ö lü m ü ), h a t t â m e m le k e tim iz le a lâ k a lı k it a p la rın d a n hiç b iri m a n z a r a ta b lo la r ı ve ta h k iy e b a k ım ın d a n b u g ü n ü n g e n cin e çok şe y söyliyenıez.
L â k in T ü r k g e n c i için P ie r r e L o ti sad e c e m a n z a r a ta b lo la r ı y a p m ış b ir m u h a r r ir s a y ıla m a z ki! O, t a s v ir e ttiğ i co şk u n d en izler, d e h ş e t v e ric i çöller, k o rk u n ç ç a s ın a g ü z e l ik lim le r g ib i T ü r k k a r a k t e r i n in de ta b lo la rın ı s ıra la m ış , a y r ıc a ta b lo la r ın d a k i is a b e ti - y a ln ız b ize g e lince - k ıik riy e re k m ü d a f a a e tm iş bizd en b ir in s a n , sa y ılı b ir v a t a n p e rv e rim iz d ir... H iç b ir ecnebi L o ti k a d a r T ü rk ü sev m em iş, T ü r k lü ğ ü b enim sem em iş,' b ir şö v aly e c e s a re tiy le on u n şe re fin e döv ü şm en i iş tir . •
B ir F r a n s ız m ü te f a k k ir i " A n c a k m a z iy e ca n la , b a şla , a ş k la b a ğ lı i o la n la r is tik b a li s a ğ la m şek ild e k u ra b ilirle r ,, d er. P ie r r e L o ti m a z i m ize b a ğ iı idi; lâ k in is tik b a lin k u n t y a p ıs ı için te m e lin m a z iy e d a y a n m a s ı lâ z ım geld iğ in i bildiği iç in d ir ki, T ü r k k a r a k t e r i n in is tik b a le lâ y ık b ir k a id e te ş k il e ttiğ in i k e n d i öz v a ta n ın a , d ü n y a y a ve a z ıc ık d a bizo a n la tm a y a ç a lışm ıştı.
N ite k im ep ey ce k a r a r s ız lık la r d a n ve h o p p a lık la r d a n s o n r a b u n u h ep im iz, h e rk e s a n la d ı.
B a n a öyle g e liy o r ki, P ie r re L o ti'n in t a b i a ta da, in s a n a da d a im a ü rk e k , a z çok v a h şi d u ra n ru h u b ü tü n h e y e c a n iy le y a ln ız T ü rk iy e y e ve T ü rk le r e s a r ıla b ilm iş ti. B iz o n u n - m e m le k e ti d ış ın d a - a s ıl a ş k ı ve te k se v g ilisi idik.
Pierre Loti Türklerin
neden dostudur?
Mütarekede onun sesi, bir ümit
halinde yükselm işti
1918 senesi, O s m a n l I D e v l e t i h a r p t e n m a ğ l û p o l a r a k ç ı k m ı ş , İs t a n b u l M ü t t e f i k l e r t a r a f ı n d a n işğal e d i l m i ş t i . H e r k e s , b i z i m a l e y h i m i z d e idi. O s m a n l I D e v l e t i n i n p a y l a ş ıl m a s ı d ü ş ü n ü l ü y o r, b i r t a r a f t a n da S e v r e h a z ı r l a n ı yo rd u . Bu es n a d a , A v r u p a d a n l e h i m i ze b i r t e k ses y ü k s e ld i. P i e r r e L o t i ’nin sesi. Ş u b a t 1919 da n e ş r e t t i ğ i “ E r m e n i K ı t a l i ” eseri ile L o ti bizi m ü d a f a a e- d i y o r ve b i r ç o k da d ü ş m a n k a z a n ı y o r d u . H a t t â k e n d i s in e s u i k a s t l e r de h a z ı r l a n m ı ş t ı . 1920 de L o ti " B i z e lâ z ı m ol an m ü t t e f i k l e r ” is im li eseri ile t e k r a r m ü d a f a a m ı z ı ü z e r in e a l ı y o r d u O s ı r a l a r d a is t a n b u l d a sa ns ü r, m a t b u a t ı pençesi a l t ı n d a b u l u n d u r u y o r d u . S ü l e y m a n N a z i f i n y a z d ığ ı " K a r a g ü n ” is i m li m a k a l e d e n do la y ı k e n d i s in i k u r şuna d i z m e ğ i da hi d ü ş ü n m ü ş le r d i. O- nu bu f e l â k e t t e n L o t i ' n i n k e n d i s in e y a z m ı ş ol duğ u m e k t u p l a r k u r t a r d ı . H e r t a r a f t a n t a z y i k gö re n T ü r k l e r , o d e v ir d e . A v r u p a d a n l e h l e r i n e yü k s e le n t e k sesten ü m i t d u y d u l a r ve 10 a r a l ı k 1920 de M a t b u a t C e m i y e t i n d e elli k a d a r ed ip t o p l a n a r a k “ P i y e r Lo ti C e m i y e t i ” ni k u r d u l a r . Bu iç t i m a d a A b d ü l h a k H â m i t , A h m e t Ih s a n , H a m d u l l a h S u p h i, Y a h y a K e m a l , V e li d , K â z ı m Şi na si , Celâ l S a h i r gibi şa h s i y e t l e r b u l u n u y o r d u . İ d a r e h e ye ti k u r u ld u ve 21 o c a k 1920 de D a r ü l f ü n u n d a b ü y ü k b i r i ç t i m a y a p ı l m a s ı n a k a r a r v e r i l d i . O gün B a y e z i t m e y d a n ı g ö r ü le c e k b i r hal a l m ı ş t ı . D a r ü l f ü n u n sa lo n u n da h e ye c an son r a d d e y i b u lm u ş t u . İş gal a l t ı n d a b u lu n a n İs t a n b u l i n i i s t i k lâl için k a lb i or a d a ç a r p ı y o r d u . N e t e - k i m , " M ü d a f a a ! H u k u k C e m i y e t i " de “ P i y e r L o ti C e m i y e t i n e " y ü z li r a t e b e r r u e t m e k s u r e t iy le bu h a r e k e t e iş t i r a k i n i g ö s t e r iy o r d u . T o p l a n t ı d a P i e r r e L o t i ’ye “ I s t a n b u l u n f a h r î he mş e- r i s i ” u n v a n ı v e r i l m e s i n e k a r a r v e r i l di, O gü n, S ü l e y m a n N a z i f i n D a r ü l f ü n u n d a sö yle di ği n u t u k b i r k ı v ı l c ı m g i bi k a l b l e r i t u t u ş t u r m u ş t u . Bu n u t u k t a n b i r p a r ç a y ı n a k l e d i y o r u z : “ P ie r re L o ti <lâva-i m illiye- m lzi n için bu k a d a r şiddet-1 azm ile iltizam ed iy o r? Bi/.iııı yüzü m üzden k a z a n m ış olduğu d ü şm a n la r d iyor k i: E yiip se rv ile rin in a ltım la veya B u rsaııın Y eşil Cam ii av lu su n d a geçen ta h a s s ü s ve m u ra k a b e sa a tle ri bu ra k ik şa ire o k a d a r h ey ecan ı b ed ii v erm iş kİ,
teh ey y iicatı n ih a y e t m a n tığ ın ı ,e m u h a k e m e sin i m ağ lû p etm iş. “Â - zade,, m üellifi hu te e s sü rle rin ta h tı te sh irin d e , T ü rk le ri m ü d a fa a e- diyor. Böyle d iy o rlar. F a k a t ııo k a d a r y an lış ve b e d a iıa t k a rş ıs ın ı!» ne k a d a r b ü y ü k b ir y a la n , b ir if tira . M eh asin d en m ü te h a ssis o lm ak h ü sn ü te rb iy e g ö rm ü ş h e r m ed e n iy e ş e r e f v erecek b ir h a sle t, b ir fa z ile ttir. P ie r re L oti, Y u n a n ists- m n m u h te lif y e rle rin i de İs ta n b u l gibi, B u rsa gibi gezip gördü. K en d i v a ta n ın ın zen g in m ü zelerin d ek i a s a r ı k ad iıııei Y ıınaniyedeıı de el b e t b irço k m ây ei ta h a s sü s, b irço k h ey ecan ı bediî a lm ış tır. B u n u n la b e ra b e r, ııiçiıı Ö rek lere m e d ih a la r, k a sid e le r ibzal e tm iy o r? M e th e t m ek, k a sid e y a z m a k şöyle d n rsu ıı, bıı k a v im d e g ö rd ü ğ ü â s a rı te re d d i ye k a rş ı o lan n e fre tin i esk id en k a la n â s a r ı nefise su stu ra n ın m ış, b ir v a k it Y u n a n ista n ı k a d im e m e'v ay ı s a n a t o lan k ıta d a , şim di sa k in b u lu n an k a v in in h a v a sın d a , a v a m ın d a g ö rd ü ğ ü neva k ıs ve fezay ih i d a im a ve a le n e n te n f ir ve ta k b ih e tm iş tir. T e rk e üıday-ı selsebil e- d en k alem i. T ü rk ü n bu h a k sız d ü ş m a n ın a b ih a k k ın z eh ir a k ıttı. Bizi P ie r re L otiye sevdiren, P ie r re L o tly l bize bu k a d a r şid d etle ra p te d e n sebep b a şk a d ır. E se rle rin d e lıînaz.ir-i b ir k u d re t ve belâ- g a tle te re n n ü m e ttiğ i â s a r ı m illi- yem izin cep h esin d e g ö rd ü ğ ü T ü rk ru h u n a o, â şık olm uştur.,,
A y n ı gü n H a l i d e E d i b b i r m a k a l e n e ş r e d iy o r d u . Bu m a k a l e d e n şu p a r
çayı i k t i b a s e d iy o r u z :
“P ie r re Loti, h a y a tta yalnız m e z a rlık larım ızı, m in a re le rim iz i ve ih tiy a r beyaz sa rık lı h o cala rım ızın ûhenktaı* evzam ı, e sk i b a c a la rın ü zerin d e g a g a la rın ı ç a tırd a ta n ley le k le ri te re n n ü m etseydi, gene bi zim için m uazzez b ir sevgi ve d o stlu k sim ası o la ra k k a la c a k tı. Ş a rk ın k a le m ile, â d e t ile a n la ş ıl m a y a n İçini o k a d a r a n la m ış tı ki, P ie r re L o ti, yalnız bu h a y a l ve ş iir m âzisin in evzam ı, güzel gölge le rin i sa z ın a v u ru n b ir s a n a t k â r o la r a k k alm ad ı. O a s k e r T ü rk ü n Ş a rk ve M üslüm an â le m in in ebedi şövalyesi olan v e fa k â r ve fe d a k â r T ü rk ü n de ru h u n u anladı.,,
Kişisel Arşlvleıde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
