EĞİTİM YÖNETİMİ VE DENETİMİ (TEZLİ) ANA BİLİM DALI
“İLKÖĞRETİM MÜFETTİŞLERİ VE İLKÖĞRETİM OKULU MÜDÜRLERİNİN; İLKÖĞRETİM MÜFETTİŞLERİNİN REHBERLİK
ROLLERİNİ GERÇEKLEŞTİRME DÜZEYLERİNE İLİŞKİN ALGILARI”
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Berna BALCI
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Sabri ÇELİK
ÖNSÖZ
Türk Milli Eğitim Sisteminde hizmetin asıl yürütücüsü öğretmendir. Öğretmenin sürekli olarak yetiştirilmesi, çağdaş gelişmelerin paralelinde ve hatta önünde tutulması herkese düşen en önemli görevdir. Bunda da en büyük sorumluluk müfettişe düşmektedir. Müfettiş, öğretmenin yaptığı çalışmaları değerlendiren, olumlu ve olumsuz yönlerinin tespit edilmesini sağlayan, onu işbaşında yetiştiren bir konumdadır. Onun içindir ki teftiş ve rehberlik hizmetlerinin etkililik derecesini saptamak öğretmene ve dolayısıyla eğitime yapılacak en önemli katkıdır.
Eğitim, insana yapılan yatırımdır. Eğitim etkinlikleri uzun süreli planlamayı ve programlamayı gerektirmesinin yanında, eğitimde yapılacak en küçük hata telafisi mümkün olmayan yaralara yol açar. Bu nedenle eğitim alanında yapılan tüm çalışmaların, ortaya konulan prensiplerin bilimsel esaslara dayandırılması, uygulamanın araştırmalarla beslenmesi şarttır.
Bu araştırma, İlköğretim Müfettişlerinin ve İlköğretim Okulu Müdürlerinin, İlköğretim Müfettişlerinin rehberlik rollerini gerçekleştirme düzeylerine ilişkin algılarını belirlemek amacıyla yapılmıştır.
Araştırmanın yapılıp tamamlanmasında, hoşgörülü yaklaşımlarıyla, yerinde eleştirileriyle çalışmalarıma yön veren, danışmanım Doç. Dr. Sabri ÇELİK’e şükranlarımı sunarım.
Anketleri büyük bir titizlikle dolduran Sayın İlköğretim Müfettişleri ve Sayın Okul Müdürlerine, ayrıca anketlerin uygulanması ve toplanmasında emeği geçen herkese sonsuz teşekkürlerimi belirtir, araştırmanın tamamlanmasında bana her türlü desteği veren annem Sayın Emine BALCI ve babam Sayın Ünal BALCI’ya derin sevgi ve saygılarımı sunarım.
ÖZET
Bu araştırmanın amacı; 2006-2007 Eğitim-Öğretim yılında İlköğretim Müfettişlerinin ve İlköğretim Okulu Müdürlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin rehberlik rollerini gerçekleştirmelerine ilişkin algılarını ortaya çıkarmaktır. Araştırma verileri, Ankara ili merkez ilçelerinde görev yapmakta olan İlköğretim Okulu Müdürleri ile Ankara ili İlköğretim Müfettişlerine anket uygulanması yoluyla elde edilmiştir. Anket verileri, SPSS paket programında hesaplanmış, ayrıca İlköğretim Müfettişleri ile Okul Müdürlerinin görüşlerinin karşılaştırılması amacıyla ANOVA tabloları yapılmıştır.
Araştırma sonuçları, müfettişlerin rehberlik rollerini gerçekleştirmek amacıyla belirlenen 30 maddeye İlköğretim Okulu Müdürleri tarafından verilen cevapların ise daha olumlu olduğunu göstermektedir. Ayrıca anket uygulanan İlköğretim Okulu Müdürleri ile İlköğretim Müfettişlerinin çoğunluğunun erkek ve çoğunluğunun da lisans düzeyinde bir eğitime sahip oldukları anket sonuçlarından görülmektedir.
Eğitim-öğretimde yenilikleri, yeni yöntem ve teknikleri takip etmek ve kendi eğitim-öğretim programlarımıza uygulamak öğrenci başarısının artmasında çok önemlidir. Bunun için teftişte rehberlik faaliyetleri, eğitim ve öğretimimizde kalite ve verimin artması için büyük önem taşımaktadır.
SUMMARY
The purpose of this research is to discover the perceptions related to the implementation of the guidance roles of the Inspectors of the Primary Education and the Directors of the Primary Schools. The research data has been gained by taking the polls of the Primary School Directors who have been working at the Ankara province’s central districts and the Primary Education Inspectors who have been working at the Ankara province. The survey data has been computed through the SPSS software package and also in order to compare the ideas of the Primary Education Inspectors and the Directors of the Primary School, the t – tableaus has been prepared.
The research results shows that the answers of the Primary School Directors are generally negative and the answers of the Primary Education Inspectors are generally positive to the 30 articles determined in order to discover the inspectors’ guidance roles. The difference between the answers of the Primary School Directors and the Primary Education Inspectors has also been stated in the related part of the thesis via the ANNOVA tableau. On the other hand it is able to see from the survey results that the most of the survey conducted Primary School Directors” and the Primary Education Inspectors’ have the graduate level education.
Following the new methods and the innovations of the education and implementing them in to our education program is very important for developing the students’ success. For this purpose, the guidance activities in inspection are very important for increasing the quality and the efficiency in our education system.
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ ...I ÖZET ... II SUMMARY...III İÇİNDEKİLER ...IV TABLOLAR DİZİNİ... VII BÖLÜM I GİRİŞ ...1 Problem Cümlesi...10 Alt Problemler...10 Tanımlar...11 Önem...12 Sayıtlılar...12 Sınırlılıklar ...13 BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE...14 TEFTİŞ ...14 Yöneticilik ...20 Liderlik...20 Rehberlik...21 Öğreticilik ...21 Araştırma Uzmanlığı...21
TEFTİŞTE KAVRAMSAL GELİŞMELER ... 21
Bilimsel Teftiş...21
Eğitsel Liderlik ...22
EĞİTİM SİSTEMİNDE TEFTİŞİN TARİHSEL GELİŞİMİ ...23
TEFTİŞ TÜRLERİ VE İLKELERİ ...25
MÜFETTİŞ ROLLERİ...36 Yöneticilik ...36 Liderlik ...37 Rehberlik ...39 Öğreticilik ...45 Araştırma ...46 Soruşturma ...47
Yeterlik Kavramı ve Teftişte Yeterlik ...48
Yeterlik Türleri ...49
Mesleki Yardım ...50
İşbaşında Yetiştirme ...51
TEFTİŞTE REHBERLİĞİN BOYUTLARI...57
a) Öğretimde Rehberlik ...57
b) Eğitimde Rehberlik...61
c) Hizmet İçi Eğitimde Rehberlik (HİE) ...62
d) Okul Yönetiminde Rehberlik...63
OKUL YÖNETİMİ VE REHBERLİK...64
İLGİLİ ARAŞTIRMALAR ...97
BÖLÜM III YÖNTEM ...110
Araştırmanın Modeli ...110
Araştırmanın Evren ve Örneklemi ...110
Veri Toplama Tekniği ...111
Araştırmada Kullanılan Ölçme Aracı...111
Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması...112
BÖLÜM IV BULGULAR VE YORUM ...114
Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Dağılımı ...114
Öğrenim Durumlarına Göre Dağılımı ...114
Görevlerine Göre Dağılımı ...115
Kıdemlerine Göre Dağılımı ...115
İLKÖĞRETİM MÜFETTİŞLERİNİN VE İLKÖĞRETİM OKULU MÜDÜRLERİNİN ANKET MADDELERİNE KATILIM DÜZEYLERİ VE YORUMLARI ...116 t – TESTİ TABLOLARI...137 BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERİLER...151 Sonuç...151 Öneriler...152 KAYNAKÇA...155 EKLER
TABLOLAR LİSTESİ
KATILIMCILARIN KİŞİSEL BİLGİLERİ
Tablo No Sayfa No
1- Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Dağılımı...114
2- Öğrenim Durumlarına Göre Dağılımı ...114
3- Görevlerine Göre Dağılımı...115
4- Kıdemlerine Göre Dağılımı...115
ANKET MADDELERİNE KATILIM DÜZEYLERİ Tablo No Sayfa No 1.“Öğretmenlere Eğitim Ortamında Karşılaştıkları Yeni Durumlarda; Daha İyi Öğretim Araç ve Yöntemlerini Kendi Kendilerine Bulmaları İçin Yeteri Kadar Yardımcı Olmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...116
2.“Eğitim Alanındaki Yeni Buluş ve Uygulamaları, Eğitim Çalışanlarına Ulaştırmak Amacıyla Yeteri Kadar Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...116
3.“Eğitim Çalışanlarının Ve Öğrencilerin, Eğitim – Öğretim Etkinliklerine Katılımlarında Yeteri Kadar Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...117
4.“Eğitim Çalışanlarına Öğrenci Psikolojisini Daha İyi Anlayabilmeleri İçin Gerekli Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...118
5.“Sınıf Ortamında Öğretmenlerin Sınıf Hakimiyeti Kurmalarını Gözlemleyerek, Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri...118
6. “Sınıf Ortamında Öğretmenlerin, Öğrencileri Derse Motive Etmelerindeki
Başarılarını Gözlemleyerek, Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...119
7.“Öğrencilerin Bireysel Sorunlarını Çözümlemede, Okul Rehberlik Örgütünü
Kurma ile Çalışmalarını Öğretim Programıyla Bütünleştirmede Yeterince Yardımcı Olmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...119
8.“Öğrenci Başarısının Eğitim Çalışanlarınca, Yansız ve Objektif Olarak
Ölçülmesinin Önemi Konusunda Yeterli Bilgilendirmede Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...120
9.“Öğrenim Güçlüğü Çeken Öğrencilerin Saptanmasında ve Daha Başarılı
Olabilmeleri İçin Bu Öğrencilere Yönelik Eğitim – Öğretim Faaliyetleri Geliştirilmesi Konusunda Öğretmenlere Yeteri Kadar Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...121
10.“Öğretim Faaliyetlerinin Etkili ve Verimli Metotlarla Öğrenciye
Verilmesinde Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri...121
11. “Okulun, Öncelikle Bir Eğitim, Sonra da Öğretim Kurumu Olduğunun
Okul Çalışanları Tarafından Gerektiği Şekilde Anlaşılmasına Yeteri Kadar Yardımcı Olmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...122
12.“Okulda Uygulanan Yöntem ve Tekniklerin Öğrencinin Seviyesine Göre
Öğretmenlerce Geliştirilmesinde Yeterince Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...123
13.“Eğitim – Öğretim Programını Hazırlayan Birimleri, Teftişteki Araştırma
Geçen Gün Geliştirilen Bir Eğitim Programı Hazırlanmasında Katkıda Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...123
14.“Eğitim – Öğretimdeki Planlama Tekniklerinin Anlaşılmasında ve
Eğitimcilerin Bunu Doğru Bir Şekilde Uygulamaları Konusunda Yeterince Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri....124
15.“Eğitim Çalışanlarının Mesleki Gelişimlerinde, Kazanılan Yeni Bilgi ve
Becerileri Okul Ortamında Uygulamalarında Yeterince Katkıda Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...125
16.“Eğitim Çalışanlarının Okul Ortamında Karşılaşılabilecek Her Türlü
Durumda Kendini Gerçekleştirmiş, Karar Verme Yetisine Sahip Kişiler Olmalarında Yeterince Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri...125
17.“Okul Kuralları ve Öğrenci Disiplini İle İlgili Problemlerin Çözümünde
Yönetici ve Öğretmenlere Etkili Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...126
18.“Okul Teftişinden Sağlanan Verilere Dayalı Olarak, Okulda Eğitim –
Öğretimle İlgili Kaynakların Yerinde ve Uygun Bir Şekilde Kullanılması Hakkında Eğitim Çalışanlarına Yeterince Rehberlikte Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...127
19.“Okula ve Eğitim – Öğretim Çalışanlarına Karşı, Ana – Babalarda ve
Çevrede Olumlu Bir Yaklaşımın Oluşmasında Yapılabilecekler Hakkında Yeterince Bilgilendirme Faaliyetlerinde Bulunmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...127
20.“Okulun, Çevre İle Olan İlişkileri Hakkında Bilgi Toplayıp, Çevrenin
Konusunda Gerekli Çalışmaları ve Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...128
21. “Ders Sunumundaki ve Ders Bilgilerindeki Son Gelişmeleri ve Yenilikleri
Öğretmenlere Aktarmada ve Uygulanmasında Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...128
22.“Ders Sunumundaki ve Ders Bilgilerindeki Son Gelişmelerin ve
Yeniliklerin Okul Personelince Benimsenmesinde Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...129
23.“Sınıf Ortamında Teknolojiden Daha Fazla Yararlanılmasında ve
Televizyon, DVD v.b. Görsel Araçların Kullanılmasında Gerekli Rehberlik Faaliyetlerini Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ....130
24. “Sınıf Ortamının ve Araç – Gereçlerinin, Öğrencileri Derse Motive Edici
Şekilde Hazırlanmasında ve Düzenlenmesinde Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...130
25. “Bilgisayarın Okul ve Sınıf Ortamlarında Sıklıkla Kullanılmasının Teşvik
Edilmesinde Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri...131
26.“Öğrencilerin Sınıf Ortamında Bilgiye Yaparak, Yaşayarak ve
Uygulayarak Ulaşmalarının Önemi Konusunda Okul Personeline Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri...132
27.“Öğrenci Eğitiminde, Okul İdaresi – Öğretmenler – Aile Arasındaki
İşbirliğinin Etkin Bir Şekilde Oluşturulması İçin Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...132
28.“Okul Müdürlerine; Müfredattaki Yeniliklerin Öğretmenlerce Etkin Bir
Şekilde Uygulanmasında Yardımcı ve Destek Olmaları Konusunda Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri...133
29.“Okul Müdürlerince, Okul Çalışanları ve Öğretmenler Arasında İşbirliğine
Dayalı Bir Havanın Oluşturulmasının Sağlanmasında Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri ...134
30.“Öğrencilerin İlgi Ve Yetenekleri Doğrultusunda Ders ve Mesleklere
Yönlendirilmelerinde Okul İdaresi – Rehberlik Servisi ve Sınıf Rehber Öğretmenlerinin İşbirliği ve Dayanışma İçinde Çalışmalarının Önemi
Konusunda Gerekli Rehberliği Yapmaktadırlar” İfadesine Grupların Katılma Düzeyleri...134
t – TESTİ TABLOLARI
Tablo No Sayfa No
1- İÖO Müdürü ve İÖ Müfettişlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin “Rehberlik”
Rollerini Gerçekleştirme Düzeyleri İle İlgili Görüşlerine İlişkin t – Testi Sonuçları ...137
2- İÖO Müdürü ve İÖ Müfettişlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin “Eğitim
Faaliyetlerinde Rehberlik Rollerini” Gerçekleştirme Düzeyleri İle İlgili Görüşlerine İlişkin t-Testi Sonuçları ...144
3- İÖO Müdürü ve İÖ Müfettişlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin “Öğretim
Faaliyetlerinde Rehberlik Rollerini” Gerçekleştirme Düzeyleri İle İlgili Görüşlerine İlişkin t-testi Sonuçları...145
4- İÖO Müdürü ve İÖ Müfettişlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin “Eğitim
Çalışanlarının Kendilerini Geliştirme ve Yenilikleri Takip Etme Faaliyetlerinde Rehberlik Rollerini” Gerçekleştirme Düzeyleri İle İlgili Görüşlerine İlişkin t-testi Sonuçları...146
5- İÖO Müdürü ve İÖ Müfettişlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin “Okul
Yönetimine Rehberlikte Bulunma Rollerini” Gerçekleştirme Düzeyleri İle İlgili Görüşlerine İlişkin t-testi Sonuçları ...150
BÖLÜM I GİRİŞ
Müfettişlerin, eğitim kurumlarının denetimlerinde rehberlik rollerinin dışında denetim de olmak üzere pek çok rolü bulunmaktadır. Fakat bunların içerisinde en önemlisi rehberlik rolüdür. Rehberlik rolünün önemi, bir kurumda eksik ve hataların aranmasından ziyade, nelerin ve nasıl en iyi şekilde yapılabileceğinin ve izlenecek yolun ilgili kişilere, eğitim kurumlarımızda da öğretmen ve idarecilere müfettişler tarafından açıklanması ve böylece o kurumun başarısının ve veriminin artmasının sağlanmasından kaynaklanmaktadır. Bunun gerçekleşebilmesi için de müfettişlerin denetim rollerinden ziyade, rehberlik rollerinin ön plânda olması gerekir. Böylece öğretmen ve idareciler, müfettişleri okullarının ve dolayısıyla eğitim sistemimizin gelişmesi, kalitesinin ve başarısının artması için kendileriyle görüş alış verişi içerisinde yol gösteren, eğitim alanındaki yenilikleri ve gelişmeleri öğretmen ve idarecilere aktaran bir lider olarak göreceklerdir (Taymaz, 1997, s. 5).
Teftiş kavramının algılanması, onun öğelerinin algılanmasına bağlıdır. Bu öğelerden birincisi durum saptama, var olan durumu ortaya koymaktadır. Durum saptamayı izleyen ikinci öğe değerlendirmedir. Değerlendirme ölçüm sonuçlarının bir ölçekte karşılaştırıp, değer yargısında bulunulması şeklinde tanımlanabilir. Değerlendirme kararlar için enformasyon sağlama ve karar seçeneklerine ağırlık vermeyi içerir. Üçüncü öğe, değerlendirme sonucu ortaya çıkabilecek seçeneklerden karara dönüşenlerin uygulanması şeklinde görülebilecek olan, düzeltme ve geliştirme etkinlikleridir (Başar, 1993, s. 2-3).
Teftiş, yönetim süreçlerinden biri olduğu kadar, diğer süreçlerin yeniden düzenlenmesine de hizmet eder. Bu sebeple teftişte değişik etkinlik ve teknikler uygulanır. Bu etkinlikler aşağıda belirtilen temel ilkeler (Cengiz, 1992, s. 15-19) doğrultusunda düzenlenirse başarı sağlanmış olur.
a. Amaçlılık: Önceden belirlenen amaçlar tarafından yönlendirilmeyen teftiş etkinliklerinin, eğitimin etkinliğine katkıda bulunması imkansızdır. Teftiş sürecinde yer alan kişilerin, denetim amacının bilincinde olmaları gerekir.
b. Plânlılık: Plânlılıkta, yapılacak işin düşünme, amacın
gerçekleştirilmesinde ara ve ana hedefleri saptama, programlama, zaman ve mekân içerisinde atılabilecek adımların detaylı olarak ortaya konulması esastır. Planlama amaca giden en kısa ve güvenli yoldur.
c. Süreklilik: Teftişin amacına ulaşabilmesi için sürekli olması
gereklidir. Bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeler denetimde sürekliliği gerekli kılmaktadır. Süreklilik, denetimin geçmiş ve gelecek boyutlarının etkileşimini sağlar.
d. Objektiflik: Teftişte bir konuyu ya da meseleyi kişisel kanaat ve
eğilimlerin etkisinde kalmaksızın sadece olgulara dayanarak ele alma ve inceleme objektifliktir. Denetim sürecinde objektiflik, teftiş görenlerin, teftişe olan güvenlerini de etkiler.
e. Açıklık: Bu ilke amaçlarda ve süreçlerde personelden neler
beklendiğinin açıkça ortaya konmasıdır.
f. Demokratiklik: Teftiş sürecinde, bütün ilgililerin katılımını ve
işbirliğini sağlayıcı bir ortamın sağlanması ve demokratik tutumların oluşturulması bu ilkenin gereğidir. Denetimin demokratik olması otokrasinin sakıncalarını ortadan kaldırır.
g. Özendiricilik: Bir örgüte mensup olmanın verdiği onur, gurur ve
heyecanın yüksekliği, yapılmakta olan hizmetin verimi ile doğru orantılıdır. Teftiş sürecinde iş görenlerin gelişimleri için ilgi, istek ve heyecanlarının yaratılması, teftişin en temel ilkesidir.
Eğitim sisteminin etkinliği, teftiş aracılığıyla belirlenir. Çünkü teftiş eğitim sisteminin planlanan örgütsel amaçlardan sapmasını önleyerek ve örgütün işlemesini izleyerek (Başaran, 1996, s. 73) yönetimin kendisi hakkında bilgi sahibi olmasını sağlar, eksikliklerin ortaya çıkarılmasında, düzeltilmesinde ve geliştirilmesinde yönetime yardımcı olur (Yalçınkaya, 1993, s. 30).
Ayrıca eğitimde teftişi gerekli kılan sebeplerden bazıları şöyle sıralanabilir (Koçak, 1992, s. 35):
1. Eğitim politikasının çok yönlü ve karmaşık olması, 2. Eğitim örgütü bünyesinde değişik örgütlerin bulunması,
3. Eğitim örgütlerinin sürekli olarak çıkar gruplarının etkisine uygun
olması,
4. Eğitim girdilerinin insan, araç ve amaç: çıktılarının ise yalnızca
insan ve insanın değerlendirilmesinin olması,
5. İnsanı belli amaçlara yöneltmenin zaman, iş ve finansman
bakımından güç bir çalışma ve koordineyi gerektirmesi,
6. Eğitim örgütünün bürokratik kurum ve kuruluşlardan oluşması,
Öğrenme ve öğretme ortamını geliştirmeyi amaçlayan teftiş, süreci içinde yer aldığı eğitim sisteminin amaçlarını hareket noktası olarak ele almak durumundadır.
Teftişin bir başka amacı, eğitim ve öğretimin amaçlarına en uygun değer ve işlemleri bulmaktadır. Bu hedefe göre teftiş, her değerlendirme süreci gibi amaçlar bakımından yapılacaktır.
Bu açıdan bakıldığında teftişin fonksiyonları şu şekilde sıralanabilir (Taymaz 1993: 19-61):
1. Öğretim ve öğrenimin daha iyi yapılabilmesi için ilgililere gerekli
yardımda bulunmak,
2. Yapılan çalışmaları incelemek, olması gereken şekli ile karşılaştırmak,
amaca ulaşmasını sağlamak üzere hizmette bulunmak,
3. Çalışan personelin işlerindeki başarı ve yeteneklerini belirlemek ve
gelişmelerine yardımcı olmaktır.
Teftiş alt sisteminden istenilen sonucun sağlanmasında en önemli öğelerden biri teftişin asıl yürütücüsü olan Müfettiştedir. Eğitimin her alanında meydana gelen değişiklikleri öğretmen, idareci ve personele bildirmek Müfettişin görevidir.
Öğretmenin planlanan hedeflere ulaşması, sınıftaki öğrenme - öğretme sürecini geliştirmek, mesleki değişme ve gelişmenin sağlanması Müfettişin yapması gereken işlerdir (Seçkin 1991: 22-23).
Alanında yeterli olmayan Müfettişin denetimi moral yükselten bir “özendirme mekanizması” olarak kullanması, öğretmeni meslekte yönlendirip, yapılan çalışmayı değerlendirmesi zordur.
Eğitim sürecinde önemli bir role sahip olan Müfettişin yalnızca teknik bilgi ve becerilerle değil, aynı zamanda insan ilişkilerinde de yeterli bilgiye sahip olması gerekir. Müfettişin insan ilişkilerine önem vermemesi, öğretmen – Müfettiş ilişkilerinin informal yanının unutulup yalnızca formal bir ilişki olarak kalmasına yol açar. Oysa ki denetim ölçütlerinden birisi de teftiş eden ile edilen arasında sağlıklı insan ilişkilerinin kurulup geliştirilmesidir.
Rehberlik boyutu ağır basan teftişte, var olandan çok, olması gereken üzerinde durulacağından, hedef eğitimdeki var olan durumdan çok, yenilikleri ve gelişmeleri eğitimde en iyi şekilde nasıl uygulayacağımız ve bunu da en başta öğretmenlere nasıl benimseteceğimiz olacaktır (Taymaz, 1997, s. 11).
Bunu gerçekleştirirken teftiş elemanlarının dünyada eğitim alanındaki tüm yenilikleri ve bizim sistemimize uygulanabilecek olanları takip etmelerine daha fazla olanak ve fırsat verilmelidir. Bunun için ülke genelinden seçilecek müfettişler görevlendirme ile dış ülkelere, eğitimdeki en son yenilikleri ve ülkemizde uygulayabileceğimiz yenilikleri analiz etmek için gönderilebilirler. Ayrıca müfettişlerin her türlü basın ögesinden en son yenilikleri takip etmeleri daha çok teşvik edilebilir. Müfettişler takip ve analizini yaptıkları yeni uygulama ve gelişmelerden, bulundukları ilin özelliklerine göre uygulanabilir olanları tespit ederek, o ilin eğitim ve öğretimden bekleyebileceği hedefleri belirleyebilirler. Bu hedefler o ildeki okullarda, müfettişin sunacağı rehberlik faaliyetleri esnasında eğitimcilere aktaracağı ve özellikle de aktarırken öğretmen ve idarecilere bunları benimseteceği hedefler olmalıdır. Müfettiş bu hedefleri öğretmen ve idarecilere aktarırken en baştaki görevi, onlara bu hedeflerin işlerliğini ve yararını benimsetmek olabilir. Öğretmen ancak bu hedeflerin yararına inanırsa, sınıfında başarıyla uygulayabilir.
Öğretmenlere okullarında ve sınıflarında uygulayacakları hedef ve çalışmaları benimsetmek ve yararına, işlerliğine onları inandırmak için, müfettişler tarafından düzenlenen seminerler artırılabilir. Merkez ya da taşrada görev yapan eğitimciler, bulundukları yerlerde gruplara ayrılarak, bu seminerler için görevli müfettişler tarafından seminere alınabilirler. Yapılacak olan bu seminerler belli periyodik aralıklarla öğretmenlere verilebilir. Burada verilecek bilgilerin sınıfta verimli bir şekilde, öğretmenler tarafından uygulanabilmesi için, öğretmenlere benimsetilmesi ve gerekliliğine inanılması gerekir. Öğretmenlerin bu yeniliklerle beraber, eğitim araç-gereçlerini (bilgisayar, tepegöz v.b…) eğitimde kullanmaları veya kullanımlarını geliştirmeleri için hizmet içi eğitim seminerleri fazlalaştırılabilir. Müfettişlerin de rehberlik yapmaları ve öğretmenleri teşvik etmeleriyle teknolojinin, eğitim-öğretim ortamına girmesi ya da kullanımının artması sağlanabilir. Müfettişlerin, teknolojinin eğitim-öğretim ortamına girmesine liderlik ve rehberlik yapmalarıyla veya var olan teknolojinin daha etkin bir şekilde kullanımını teşvik etmeleriyle, eğitimde kalitenin artması desteklenmiş olur.
Eğitimde verimin artmasında, öğretmenin sınıf ortamında ders işlemeye geçmeden önce sınıf hakimiyeti kurmada ve sınıfın yönetimini sağlamada yeterli bir düzeyde olması gerekir. Öğretmen sınıf hakimiyeti kurmadan, dersi etkili ve verimli işleyemez. Müfettişler, öğretmenlere sınıfta ilk önce sınıf hakimiyetinin önemi konusunda daha fazla rehberlik yapabilir ve gerekli görülen öğretmenlere de sınıf yönetimi hakkında seminer düzenleyerek eğitimdeki verimin artmasına katkı sağlayabilirler.
Müfettişlerin rehberlik yapmak için gittikleri okullarda örnek ders sunuşlarını daha fazla gerçekleştirmeleri ve öğretmenlerin bu sunuşları dikkatle izlemeleri, kendi ders sunuşundaki eğer varsa eksik yanlarını tamamlamaları sonucu öğretmenlerin etkili bir ders sunmalarına katkıda bulunulmuş olabilir. Ayrıca öğretmenlerin ders sunuşlarındaki kaliteyi
artırmak için hizmetiçi eğitim seminerleri daha fazla düzenlenerek, “etkin ders sunuş ve metotları” hakkında gelişmeleri ve bilgilerini tazelemeleri sağlanabilir. Müfettişlerin, öğretmen merkezli, bilgi ezberine dayalı, kazanılan bilgilerin yeterince uygulanamadığı bir ders sunumundan çok, öğrenci merkezli, öğrencilerin derse aktif katılımlarının sağlandığı ve ezberden çok bilgileri öğrencilerin özümsediği ve uygulama fırsatı bulduğu bir ders sunumu üzerinde titizlikle durmaları ve bu konuda öğretmenlere daha fazla rehberlikte bulunmaları sonucu, eğitim ve öğretimdeki kalitenin artmasına yarar sağlayabilirler.
İlköğretimin ilk kademesindeki sınıflarda, öğrencilerin daha çok, sosyalleşmelerini sağlayıcı, sosyal aktiviteleri içeren, sınıfında ve dolayısıyla toplumda nasıl davranması gerektiğini aşılayan ve pekiştiren, temel görgü ve temizlik alışkanlığı kazanmalarına yardımcı olan, uygulamaya dayalı derslerin ağırlıkta olması, öğrencilerin küçük sınıflarda bazı temel bilgi, beceri ve davranışları kazanmalarını ve üst sınıflarda sorun yaşamamalarını sağlayabilir. Müfettişlerin bu tarz derslerin önemi ve uygulaması üzerinde durmaları ve bu konuda öğretmenlere rehberlik yapmaları verimi ve başarıyı artırabilir. Bu tarz derslerin uygulanmasına önem verilmesi sonucu, öğrencilerin sosyal becerilere sahip olmaları ve ileriki hayatlarında başarılı olmalarını sağlayacak, temel bilgi ve becerileri edinmeleri sağlanabilir. Bunun sonucunda da, daha sosyal, toplum içerisinde davranışlarını kontrol edebilen bireyler yetişecektir.
Müfettişler, rehberlikte bulundukları konularda başarı ve verimlilik sağlayan öğretmenleri teşvik etmek için, öğretmenlere daha fazla manevî ödüller verebilirler. Bu manevî ödül, öğretmene verilebilecek bir teşekkür ve taktir belgesi olabilir. Başarısının farkedildiğini gören ve kendisi için büyük değer taşıyan bir belge ile onore edilen öğretmen, sonraki çalışmalarında daha heves ve istekle çalışacaktır.
Müfettişler, her eğitim-öğretim yılının başında ve sonunda ilgili oldukları okullarda, tüm öğretmen ve yöneticilere rehberlik amaçlı düzenledikleri toplantıları artırabilirler. Eğitim-öğretim yılının başında yapılacak toplantılarda; o yıl, o okulun eğitim ve öğretimindeki hedefleri, bunları gerçekleştirmek için öğretmenlerin ve idarecilerin öncelikle üzerinde durmaları gereken noktalar, eğitimde uygulanacak son gelişmeler ve o yıl eğitim ve öğretimde yapılacak farklı uygulamalar ve değişiklikler hakkında müfettişler eğitim çalışanlarına rehberlik amaçlı bilgi verebilirler. Öğretmen ve idareciler bu toplantılar sayesinde, eğitim-öğretim yılına başlamadan o yılki uygulama ve değişiklikler hakkında detaylı bir bilgiye sahip olacaklar ve uygulayacakları konuları daha sene başından öğrenmiş olacaklardır.
Yine aynı şekilde müfettişler, her eğitim-öğretim yılının bitişinde de ilgili oldukları okullarda, tüm öğretmen ve idarecilere, o yılki eğitim-öğretim faaliyetlerini değerlendirme amaçlı toplantılarını artırabilirler. Yıl sonu yapılacak bu toplantılarda, ilgili okulun, sene başındaki toplantıda belirlenen eğitim ve öğretimdeki hedeflerinden hangilerinin gerçekleştiği, hangilerinin gerçekleşemediği, gerçekleşememe nedenleri, bir sonraki eğitim-öğretim yılında, gerçekleşmeyen hedeflerin gerçekleştirilmesi için alınabilecek önlemler görüş alış verişi içerisinde ele alınabilir. Yıl sonu yapılacak bu toplantılarla, okulun o yılki genel durumu, müfettiş ve eğitim çalışanları arasında görüş alış verişiyle değerlendirilmiş ve bir sonraki yılda aksaklıkların hangi çalışmalarla giderileceği açıklığa kavuşmuş olur.
Rehberlik ağırlıklı bir teftişle ve yapılabilecek bu faaliyetlerin artırılmayasıya, müfettiş ve eğitim kurumu çalışanlarının işbirliği ile eğitim ve öğretim alanında daha ileri bir seviyeye ve daha büyük başarılara sahip olunabilir.
Çağdaş bir okul yöneticisi, kapsamlı insan bilgisine ulaşmış, etkili iletişim becerisine sahip, liderlik özellikleri baskın, anadilini doğru ve güzel kullanabilen, felsefe, matematik, uygarlık tarihi konularında eğitim görmüş,
yabancı dil bilen, iletişim teknolojisine hâkim, bilgiyi yöneten, beden ve ruh yönünden sağlıklı, eğitime inanmış olmalıdır (Açıkalın, 1995, s. 6).
Etkili bir okul yöneticisinin öncelikle öğrencinin her yönden gelişmesi için bilişsel, duygusal, psikomotor, sosyal ve estetik açılardan imkân veren optimum bir öğrenme çerçevesini sağlayabilmesi gerekir.
Okul yöneticisi problemleri gerçekçi bir gözle görebilmelidir. Araştırmalar, liderlik konumuna gelmiş olan okul yöneticilerinin, problemleri ne görmezlikten gelen ne de abartan yöneticiler olduğunu göstermiştir (Bursalıoğlu, 1994, s. 206).
Müfettişlerin teftişteki rehberlik rolleri, eğitim- öğretimde kalitenin, başarının ve verimin artmasında nasıl büyük bir öneme sahipse; okul yöneticilerinin yani müdürlerin kendi okullarında sergileyecekleri liderlikleri ve öğretmenlere, öğrencilere, velilere her alanda yapacakları rehberlik rolleri de büyük bir öneme sahiptir.
Okul yöneticileri öğretmenlere her alanda rehberlikte bulunmalı, onların mesleki gelişimlerine, eğitimde çağın gerektirdiği yeni buluş ve uygulamaları takip etmelerine öncülük etmelidir. Okul yöneticileri yapacakları rehberlikle okulda gerginlik ve huzursuzluk yaratacak bir ortam değil, aksine uzlaştırıcı, bütünleştirici ve işbirlikçi bir ortam oluşturulmasına liderlik etmelidir.
Müdürler; okulun veliler ve çevre ile olan ilişkilerinde ve bu ilişkilerin geliştirilmesinde, okulun velilere ve ilişkili olduğu çevre tarafından kabul görmesinde, iyi bir imaja sahip olmasında liderlik ve buna bağlı olarak da rehberlik fonksiyonlarını ön plâna çıkarmalıdırlar.
Ayrıca müdürler; okullarının bir vizyonunun olmasında, bu vizyonu tüm okul personelince benimsenmesinde, özümsenmesinde ve okulun bu vizyonu çerçevesinde birleşilmesinde rehberlik etmelidirler. Okulun vizyonunun belirlenmesi, o okulun amacının ve hedeflerinin ne olduğunun
bilinmesinde, dolayısıyla bu hedeflere ulaşmak için yapılacak eğitim – öğretim faaliyetlerinin daha bilinçli ve istekli olarak yürütülmesinde önemli bir yere sahiptir. Okul vizyonunun gerçekleşmesinde, okul yöneticisinin yapacağı rehberlik faaliyetleri önem kazanmaktadır. Vizyonsuz bir kurum; rotası olmayan bir gemiye benzer. Bu nedenle her kurumun olduğu gibi her okulun da bir vizyonu olmalıdır.
Okul yöneticileri, okullarda bulunan rehberlik servislerinin kurulmasında, işleyişinde ve çalışmalarında öncü ve lider olmalılar, rehberlik servislerinin eğitim – öğretimin bir parçası olduğunun bilinci içerisinde, rehberlik servisiyle işbirliği içerisinde çalışmalarını sürdürmelidirler.
Hem teftişte tüm okul çalışanlarına yapılacak olan rehberlik; hem de okul idarecilerinin rehberlik rollerini gerektiği şekilde ve bilinçli olarak yerine getirmeleri eğitim – öğretimdeki kalitenin ve verimin artmasında çok önemli bir yere sahiptir. Ancak bu şekilde başarıyı ve çağın gerektirdiği gelişmeyi yakalayabiliriz.
Bu bölümde araştırmanın problem cümlesi, alt problemleri, önemi, sayıltılar ve sınırlılıkları yer almaktadır.
Problem Cümlesi
İlköğretim Müfettişlerinin rehberlik rollerini gerçekleştirmelerinin, Okul Müdürlerince ve İlköğretim Müfettişlerince algılanma düzeyleri nedir?
Alt Problemler
1- İlköğretim Müfettişleri ve Okul Müdürlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin
“eğitim faaliyetlerinde rehberlik” rollerini gerçekleştirme düzeylerine ilişkin algıları nedir?
2- İlköğretim Müfettişleri ve Okul Müdürlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin
“öğretim faaliyetlerinde rehberlik” rollerini gerçekleştirme düzeylerine ilişkin algıları nedir?
3- İlköğretim Müfettişleri ve Okul Müdürlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin
“eğitim çalışanlarının kendilerini geliştirme ve yenilikleri takip etme faaliyetlerinde rehberlik” rollerini gerçekleştirme düzeylerine ilişkin algıları nedir?
4- İlköğretim Müfettişleri ve Okul Müdürlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin
“okul yönetimine rehberlikte” bulunma rollerini gerçekleştirme düzeylerine ilişkin algıları nedir?
Tanımlar
Eğitim: Bireyde istendik davranışlar oluşturma sürecidir.
Eğitimde Teftiş: Eğitim-Öğretim kurumlarının ve çalışanlarının
teftişidir.
İlköğretim Kurumları: İlköğretim hizmetlerinin yürütüldüğü okul
öncesi eğitim kurumları (anaokulu, anasınıfı, uygulama sınıfı), ilkokul, ortaokul, ilköğretim okulu ve yatılı İlköğretim bölge okulu gibi eğitim ve öğretim kurumları (MEB, ilköğretim Kurumları Yönetmeliği, Madde.4).
İlköğretim Okulu: Aynı yönetim altında beş yıllık ilkokul ile üç
yıllık ortaokuldan meydana gelen gündüzlü ve pansiyonlu sekiz yıllık ilköğretim kurumu (MEB, ilköğretim kurumları yönetmeliği, Madde 4).
İlköğretim Müfettişi: Resmi ve özel ilkokul, ortaokul, ilköğretim
okulu gibi öğretim kurumlarının teftiş, rehberlik, inceleme ve soruşturma hizmetlerini yapan kişi.
Teftiş: Kurumlarda yapılan çalışmaları denetlemek ve değerlendirmek
daha verimli hale gelmelerini sağlamak için ilgililere önerilerde bulunmak, personele çalışmalarında ve yetişmelerinde rehberlik yolu ile yardımda bulunmak.
Değerlendirme: Uygulamanın başarı derecesini tarafsız olarak
Rehberlik: Rehberlik, seçimler ve uyum yapmada, problem çözmede
bir kişinin ötekine verdiği yardım (Kepçeoğlu 1990: 7).
İş Başında Yetiştirme: Kurumda personeli mesleki bilgi alanında
bilgilendirme çalışmaları.
Bilimsel Teftiş: Bilimsel teftiş yöntem ve araçları yeni geliştirilmiş ve
uygun olan, kullanılan verileri araştırma ve incelemelere dayalı bulunan, teorilerin uygulamaya dönüştürülmesi, aktarılması, çağdaş yeniliklere açık olması, belirlenmiş yasa ve ilkelere uyabilmesini öngören belirli bir sisteme göre planlı yapılan, kesinlikten uzak ve olasılığı içeren, disiplinler arası niteliklere uygulanabilen teftiştir.
Önem
Müfettişlerin, rehberlik boyutu ağır basan teftiş uygulaması ilköğretim ve ortaöğretim okullarında, son yıllarda önemi artarak yer almaktadır.
Eğitim – öğretimde yenilikleri ve çağı yakalamada teftişte rehberlik hizmetlerinin yeterli düzeyde gerçekleşmesi önem taşımaktadır.
Ankara ili İlköğretim Müfettişlerinin ve Okul Müdürlerinin; Müfettişlerin okullardaki rehberlik rollerini gerçekleştirmelerine ilişkin algılarının araştırılması ve değerlendirilmesinin, teftişin rehberlik boyutuna katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Sayıltılar
Anket uygulanan Ankara ili İlköğretim Müfettişlerinin ve Okul Müdürlerinin samimi görüşlerini belirttikleri düşünülmektedir.
Sınırlılıklar
Bu araştırma Ankara ili İlköğretim Müfettişlerinin ve Okul Müdürlerinin; İlköğretim Müfettişlerinin okullardaki rehberlik rollerini gerçekleştirmelerine ilişkin algıları ile sınırlıdır.
Araştırma, 2006-2007 yılları arası hazırlanmış ve Ankara ilinin merkez ilçelerini kapsamıştır.
BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE
TEFTİŞ
Teftiş, kamu yararı adına davranışı kontrol etme sürecidir. Eğitim sisteminde teftiş, çeşitli kuramlar yolu ile tahmin edilen sonuçları sentez eden bir süreçtir. Üç grupta toplanan bu kuramların birincisinde öğrenme, kişilik ve davranış, ikincisinde yasal ve politik kuramlar ile bilgi ve grup dinamiği kuramları, üçüncüsünde organizasyon, yönetim, komünikasyon ve rol kuramları yer alır (Bursalıoğlu, 1999, s. 172).
Teftişin yasal işlevini esas alan tanımda daha çok kontrol ve soruşturmalara ağırlık verilmektedir. Kamu hukukunda teftiş, devlet dairelerindeki görevlilerin kanun ve nizamname hükümlerine göre, vazifelerini hakkıyla ifa edip etmediklerini, aykırı hareket ederek memuriyet vazifelerini yerine getirmede ihmal ve dikkatsizlik gösterip göstermediklerini, suistimal yapıp yapmadıklarını tespit ederek, haklarında gereken yasal işlemlerin yürütülmesi için devlet dairelerinin teşkilat kanunlarına göre tayin edilmiş müfettişler, murakıplar veya bu işle görevlendirilmiş memurlar vasıtası ile yapılan murakabedir.
Teftiş; kamu sektöründe veya tüzel kişiliği bulunan kurumlarda yapılmakta olan işlerin mevcut mevzuata (kanun, tüzük, yönetmelik, genelge ve emirlere) uygun olarak yapılıp yapılmadığının yetkili kimseler tarafından denetlenmesi ve gözetlenmesi sürecidir (Türkyılmaz, 1966, s. 4).
Teftiş, yapılan çalışmaları denetlemek ve değerlendirmek, daha verimli hale getirilmelerini sağlamak için ilgililere önerilerde bulunmak, kurumlardaki personele çalışmalarında ve yetişmelerinde rehberlik yolu ile yardımda bulunmak gibi geniş bir hizmet alanıdır. Ayrıca meydana gelen
disiplin ve yasa dışı olayların soruşturma ve incelemelerini yaparak sonucun üst ve ilgili kademelere bildirilmesini de kapsar (Su, 1974, s. 36).
Teftiş, bağlı bulunduğu kuruluşun, amacına en verimli bir şekilde, zamanında ve mevcut hukuk düzenine uygun olarak ulaşıp ulaşmadığını, amaca yönelmede kullanılan metotların, yapılan işlem ve eylemlerin uygunluğunu, bunların verimi, etkinliği ve hizmet kalitesini sağlayıp sağlamadığını araştırmak ve kontrol etmek; ulaşılması öngörülmüş hedeflerden ve mevzuattan sapmalar varsa, bunları ve meydana geliş nedenlerini ortaya çıkarmak, bu sapmaların düzeltilmesi için uygulayıcıya ve kuruluşun başındaki yöneticiye ışık tutacak şekilde, mümkün hal çareleri arasından en iyi ve tutarlısını seçerek tavsiyelerde bulunmak, bunlarla ve eğitim, haberleşme, merkezle taşra arasında köprü kurma, merkezin hizmetin yürüyüşü ile ilgili her türlü planlama ve düzenleme çalışmalarına katılma gibi görevlerle, hizmetlerin örgütün amacına en uygun tarzda yürütülmesine yardımcı olmaktır.
Bireyin sosyalleşmesinde ve kendine yetebilmesinde, eğitim sisteminin alt sistemi olan okula büyük görev düşmektedir. Okulun bu görevini yerine getirmesinde en stratejik öneme sahip olan, eğitimin temel yürütücüsü öğretmene büyük görev düşmektedir. Çünkü öğretmen örgün eğitimin en temel ve etkili öğesidir. Öğrencide eğitimin hedefleri doğrultusunda davranış değişiklikleri oluşturmakla öğretmen yükümlüdür. Bu yükümlülüğün üstesinden gelebilmek için de belirli niteliklere sahip olması gerekir. Öğretmenlik belirli bir bütünlüğü ifade etmekle birlikte değişik alan ve düzeylerde değişik programlar çerçevesinde öğrenilip yürütülen bir meslek olarak kendi içinde çeşitlilik gösterir. Öğretmenliğin öğretildiği programın türü ya da düzeyi, öğretmenliğin kazandırıldığı ana konular, onu değişik alanda eğitim sahibi kılmaktadır.
Toplumun kültürel, sosyal ve ekonomik yapısı sürekli değişmektedir. Eğitim yürütücüsü öğretmenin bu gelişmelerden uzak olması mümkün değildir. Bu da öğretmenin sürekli yetiştirilmesi ile sağlanır. Günümüzde bilim ve teknolojide de baş döndürücü değişiklikler olmaktadır. Bu değişiklikler bir sosyal yapı olan eğitimi de etkilemektedir. Bu yeni bilgi ve teknikleri de öğretmenin bilmesi ve mesleğine uyarlaması gerekir. Yoksa meslek statikleşir.
Bunun yanında öğretmene yardımı gerekli kılan başka etmenler de vardır:
- Bugün okullarımızda çeşitli kaynaklardan yetişmiş ve aynı çatı altında
görev yapmakta olan öğretmenler vardı. Bu çeşitli kaynaklardan gelen öğretmenleri birbiriyle kaynaştırmak, mesleki yönden geliştirmek, öğretmenlik mesleğinin tutum ve davranışlarına sahip olmalarında da bir rehberlik mekanizmasını gerekli kılmaktadır. Fomasyon dersi almayan fakülte mezunlarının da öğretmenliğe atanmaları bu gerçeği daha da zorunlu hale getirmektedir.
- Hizmet öncesi eğitim kişinin kabiliyetlerini tamamen ortaya çıkarmaya
imkan vermeyebilir. Teftiş ve Rehberlik faaliyetleri ile öğretmene yapılacak rehberlik, onun okulun amaçları doğrultusunda verimli çalışmasını sağlayacaktır.
- Ülkemizde mevcut bulunan branş öğretmenleri için belli periyotlarla
sürekli olarak hizmet içi kurslar açmak zor görünmektedir. Bu durum teftiş sisteminin etkililiğini gerekli kılmaktadır.
- Okuldaki öğretmenlerin amaç birliği içinde, birlik ve bütünlük ruhu
içinde ortak heyecan ve ideal etrafında birleşerek motive edilmeleri de yine yardımın gerekliliğini zorunlu hale getirmektedir.
İlköğretimde iki çeşit teftiş yapılmaktadır (MEB, İlköğretim Kurumları Rehberlik ve Teftiş Yönergesi, Md. 17) Bunlar;
a) Kurum teftişi 1- Yönetici Teftişi 2- Öğretmen Teftişi 3- Diğer Personelin Teftişi b) İmtihan Teftişi şeklindedir.
M.E.B. İlköğretim Müfettişleri yönergesinde yer alan ve öğretmen teftişinde göz önüne alınan ilke ve esaslar şöyledir:
Öğretmen Teftişi
Madde 25-Resmi ve özel ilköğretim kurumlarında görevli öğretmenlerin başarı durumları sınıf veya ders teftişi yapılmak suretiyle değerlendirilir. Sınıf veya ders teftişleri ilköğretimin amaçlarını gerçekleştirmek için eğitim ve öğretim faaliyetlerinin meydana gelişini gözlemek üzere dershane, salon, laboratuar, atölye ve işliklerde yapılır. Ders veya sınıf teftişi, teftişin genel amaçlarına uygun alarak, aşağıdaki amaçların gerçekleştirilme derecesini tespit etmek üzere yapılır.
a) Öğretmenin öğretimdeki başarı derecesi hakkında bilgi edinmek,
b) Öğretmenin özellikle olumlu ve ümit verici karakteristik davranışlarını
tespit etmek,
c) Öğretmeni görevini en iyi biçimde yapmaya özendirmek ve teşvik etmek, d) Kurumda eğitim-öğretim birliğini sağlamak üzere rehberlik ve yardımda
bulunmak,
e) Kurumda öğretmenlerin uyguladıkları öğretim metot ve tekniklerini
geliştirmek,
f) Öğretim araç ve gereçlerini sağlanmasında ve kullanılmasında yardımcı
g) Öğrenci başarısının bilimsel metotlar ile ölçülmesi ve
değerlendirilmesinde yardım etmek,
h) Öğretmenin karşılaştığı problemlerin çözümünde yol göstermek.
Türk Milli Eğitimin Genel Amaç ve Temel ilkelerine uygun olarak İlköğretim amaçlarını gerçekleştirmek üzere gerekli çalışmalara katılmak ve katkıda bulunmak. Bunun için:
1- Türk Milli Eğitimin Genel Amaç ve Temel ilkeleri ile ilköğretim
amaçlarına göre öğrencilerin yetişme durumlarını, yetenek, bilgi ve becerilerini,
2- İlköğretim kurumları ile ilköğretim seviyesinde kurs ve dershanelerdeki
eğitim öğretim görevlilerinin, yürürlükteki mevzuata göre çalışmalarını,
3- Atatürk ilkeleri ve inkılaplarının, İstiklal Marşı’nın, Atatürk’ün Gençliğe
Hitabesi’nin ve öğrenci andının öğretilme ve kavratılma durumu,
4- Bayrak törenleri ile anma ve kutlama törenlerinin usulüne uygun şekilde
yapılıp yapılmadığını,
5- Üst makamlardan gelen genelge, tebliğ ve emirlerin yerine getirilip
getirilmediğini,
6- Her yönü ile eğitim-öğretim ve yönetim çalışmalarını,
7- Kurumun ve kurumdaki personelin kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge ve
programlarda belirtilen amaçlara ne dereceye kadar ulaştığını,
8- Eğitim-öğretim ve yönetim görevlilerinin çevre ile karşılıklı münasebet ve
etkilerini,
9- Kurumdaki personelin yeterlilik ve verimliliklerini,
10- Öğrenci devamsızlığı konusunda gerekli işlemlerin yapılıp yapılmadığını, 11- Okul ve sınıf kitaplıklarının mevzuatına uygun olarak çalıştırılıp
çalıştırılmadığını,
12- Okul-aile birliği, okul kooperatifi ve kantininin kuruluş ve çalışmalarının
13- Eğitici çalışmaların, yönetmeliğine uygun olarak yürütülüp yürütülmediği, 14- İlköğretim kurumlarına ait bina ve tesislerin amacına ve projesine uygun
olarak kullanılıp kullanılmadığını,
15- Uygulama bahçesi ve okul arazisinin amacına uygun olarak işletilip
işletilmediğini, teftiş etmek ve değerlendirmek. Teftiş ve değerlendirme sonucunda tespit edilen hususları, tavsiyeleri ile birlikte kurumun “teftiş defteri”ne yazmak, ayrıca teftiş raporu düzenleyerek kurul başkanlığına vermek.
16- Teftiş ettikleri kurumlarda yönetici, öğretmen ve diğer personel hakkında
teftiş raporu düzenlemek,
17- “Devlet Memurları Sicil Yönetmeliği”ne göre sicil amiri oldukları personel
hakkında sicil raporu düzenlemek
b- Rehberlik ve İşbaşında Yetiştirme
1- Her öğretim yılı başında ve sonunda, ayrıca gerektiğinde öğretim yılı içinde
öğretmenlerle mesleki toplantılar düzenlemek, eğitim-öğretim ve yönetim ile ilgili ortak problemlerin tespitinde ve çözümünde rehberlik etmek.
2- İlköğretim kurumlarının teftişinden sonra, öğretmen ve yöneticilerle
toplanmak. Eğitim-öğretim ve yönetim ile ilgili problemler varsa çözümüne rehberlik etmek.
3- Mesleki yayınları ve meslekle ilgili gelişmeler ile mevzuat değişikliklerini
takip etmek, bu konuda bölgesindeki öğretmen ve yöneticilere rehberlikte bulunmak,
4- Stajyer öğretmenlerin yetişmelerine ve mesleğe hazırlanmalarına rehberlik
etmek, stajyer öğretmenlerin stajyerliklerinin değerlendirilmesi amacıyla kurulan komisyonlara başkanlık etmek.
5- Anaokulu ve anasınıfı, uygulama sınıfı, alt özel sınıf öğretmenleri, birinci
sınıf öğretmenleri, birleştirilmiş sınıf öğretmenleri ve meslekte yetersiz görülen öğretmenler ile vekil öğretmenlere öncelik vermek suretiyle, teftişi ile yükümlü bulundukları bütün öğretmenlere mesleki yardımlarda bulunmak ve işbaşında yetiştirilmelerine rehberlik etmek.
Teftiş çok yönlü ve karmaşık bir süreç olup tüm kurum personelinin ortak bir ürünü, görevi ve sorumluluğudur. Örneğin, eğitim sistemi içinde, okullarda görevli yönetici ve öğretmenler çeşitli sorunlarla karşılaşırlar. Ayrıca öğretim süreç ve tekniklerindeki gelişmeler, sosyal ve ekonomik gereksinimlerin değişmesi, eğitimde yenilikleri zorunlu kılmaktadır. Bütün bu gereksinmelerin karşılanabilmesi için tüm yönetici, öğretmen, diğer personel ve müfettişlerin birlikte çalışması, işbirliği yapmaları ve birbirlerine yardım etmeleri zorunludur (MacKean ve Miles, 1964, s. 7). Eğitim sürecinin temelinde, her öğrencinin bilgisinde, düşüncesinde, inançlarında, davranışlarında ve kısa bir deyimle bütün kişiliğinde istenilen bir yönde gelişme veya değişme olacağını kabul eden bir sayıltı vardır. Aslında eğitimciler ve tüm ilgililer bu sayıltının doğruluğuna ve gerçekliğine inanmasalar, öğrenci davranışlarında istenilen yönde bir gelişme veya değişme olacağını ümit etmeseler, kuşkusuz eğitim külfetine katlanmazlardı. Ancak, her öğrencinin kişiliğinin beklenen yönlerde gelişeceği sayıltısı da tamamen doğru kabul edilemez. Eğitimciler bazen bekledikleri ve arzu ettikleri bu gelişme ve değişmeleri bulamazlar. Hatta istemedikleri yönlerde değişmelerle karşılaşıp hayal kırıklığına uğrayabilirler (Turgut, 1969, s. 41).
Müfettişlerin görev ve fonksiyonları incelendiğinde, yöneticilik, liderlik, rehberlik, öğreticilik, araştırma uzmanlığı olmak üzere beş alanda hizmet ettikleri ve rol oynadıkları görülür (Thomas ve Justman, 1988, s. 19).
Yöneticilik: Müfettiş, teftiş ettiği kurumda insan çabalarına yön ve
bütünlük kazandırmaya çalışır. Yönetici, uzman, öğretmen ve diğer personelinin çalışmalarını izler, denetler ve bu etkinliği ile profesyonel bir yönetici rolündedir.
Liderlik: Müfettiş, teftiş esnasında etkili insan ilişkileri sağlar,
görevlilerle birlikte çalışır ve örnek davranışlar gösterir. Müfettiş bu çabası ile bir lider rolünü oynar.
Rehberlik: Kurumda üretim yöntem ve sistemin geliştirilmesi için
personele mesleki yardımda bulunur, kişilerin problemlerini tanımalarına ve çözümlemelerine yardım eder. Çalışma başarılarını değerlendirir. Müfettiş bu etkinliklerde bir rehber gibi davranış gösterir.
Öğreticilik: Müfettiş, teftiş ettiği kurumlarda görevli personelin
çalışmalarını izlerken ve denetlerken öğretim eksikliklerini saptar, hatalarını düzeltir, hizmet içinde yetiştirilmelerine olanak sağlar. Müfettiş bu tür çalışmalarında öğretici rolünde görünür.
Araştırma Uzmanlığı: Müfettiş, sistemin geliştirilmesi için
yenilikleri yakından izler, üretim, öğretim ve diğer süreçlerle ilgili inceleme ve araştırmalar yapar ve sonuçlarından yararlanılmasına çalışır. Bu hizmetin yerine getirilmesinde bir araştırma uzmanı rolünde bilimsel çalışmalar yapar.
TEFTİŞTE KAVRAMSAL GELİŞMELER
Teftiş kavramı, denetim ve soruşturma işlemlerini de kapsamakla birlikte kurumun amaçlarına ulaşması için personele yapılan mesleki rehberlik ve yardım olarak nitelendirilebilir. Teftişteki gelişmeleri aşağıdaki üç kavram önemli derecede etkilemiştir. Birincisi, bilimsel teftiş, ikincisi, eğitsel liderlik, üçüncüsü, ikisinin karşılıklı yaklaşımı sonunda oluşan yapıcı ve bulucu teftiştir (Gwynn, 1969, s. 5).
Bilimsel Teftiş: Genel anlamda teftiş, yalnız denetleme, kontrol,
soruşturma, mesleki rehberlik ve personel değerlendirme ile sınırlı değildir. Teftişin bilimsel yönü, yeniliklere ve alan araştırmalarına dayanır. Kurumun amaçlarına ulaşmak üzere kaynakların en etkili şekilde kullanılması, ürünün nitelik ve niceliğinin artırılması için bilimsel yöntem ve araçları aramayı
öngörür. Bilimsel teftiş, yöntem ve araçları yeni geliştirilmiş ve uygun olan, kullanılan verileri araştırma ve incelemelere dayalı bulunan, teorilerin uygulamaya dönüştürülmesi, aktarılması, çağdaş yeniliklere açık olması, belirlenmiş yasa ve ilkelere uyabilmesini öngören belirli bir sisteme göre planlı yapılan kesinlikten uzak ve olasılığı içeren, disiplinler arası niteliklere uygulanabilen teftiştir (Taymaz, 1997, s. 52).
Eğitsel Liderlik: Teftiş, çalışma planının en iyi şekilde
uygulanmasını, aksayan yönlerin saptanmasını ve giderilmesini, başarı elde edilmesini amaçlarken, kurum personelinin yetiştirilmesini ve yönetilmesini de ihmal edemez. Bu anlamda yapılacak liderlik, yol gösterici, toplumsal gereksinmeleri karşılayan, olguların çözümlenmesinde işbirlikçi, önlemler önerici istek ve yetenekleri ortaya koyan, bireysel ve grup görüşmeleri, çalışmalarına yer ve önem veren çalışmalardır (Taymaz, 1997, s. 64).
Yapıcı ve Bulucu Teftiş: Kurum amaçlarını gerçekleştirmek üzere
çaba sarf eden personelin çalışmalarında eksik ve geliştirilmesi zorunlu görülen hususların bulunması yanısıra, bunların yerinde ve zamanında giderilmesi yolları aranır ve uygulanır. Teftiş, insan ilişkilerine, rehberliğe, mesleki yardıma, grup çalışmalarına yer ve önem verir. Teftişte eleştiri yalnız kusuru açıklamak için değil düzeltme ve düzenleme amacına yönelik olarak yapılır. Yapıcı ve bulucu teftiş, çalışmaların plana uygun ve geleceğe açık olmasını, birleştirici, uzlaştırıcı, kamu ve kurum yararına dönük olmasını, analizler sonunda sentezlere gidilmesini öngörür. Ayrıca personeli isteklendirici, güdüleyici, rehberlik ve insan ilişkilerine yer verilmesini, duruma göre esnek, uygun yöntemlerle eksikliklerin ve hataların ortaya konulmasını, yerinde ve zamanında düzeltici önlemlerin alınmasını, ortak, birlikte çalışma istek ve alışkanlığının kazandırılmasını, saptanan değer ve ölçütlere göre değerlendirmenin yanısıra yeni değerler yaratılmasını, güven duygusunun geliştirilmesini, yapıcı, eksiksiz, yansız eleştiriler yapılmasını,
teftişin kendisinin de eleştirilmesi ve geliştirilmesini içerir (Taymaz, 1997, s. 69).
Teftişe ilk defa ne zaman başlanmıştır sorusuna verilecek cevap, kolay ancak belirgin değildir. Teftiş özellikle ilk kamu kuruluşlarının örgütlendirildiği, yönetim süreçlerinin uygulamaya konulduğu zaman başlamıştır denilebilir.
Teftişin tarihsel gelişiminin incelenmesi, geçirdiği aşamaların değerlendirilmesi, teftişin yapı ve özelliği hakkında görüş ve fikirlerin gelişmesine olanak sağlar. Teftiş adı altında yürütülen çalışmaların diğer alanlarla ilişkisi göz önünde bulundurulur ve kıyaslamalar yapılırsa, sakıncalı ve yararlı yönleri daha kolaylıkla görülür.
EĞİTİM SİSTEMİNDE TEFTİŞİN TARİHSEL GELİŞİMİ
Eğitim sistemimizde teftişin tarihsel oluşumu, imparatorluk ve cumhuriyet devirlerinde olmak üzere iki aşamada incelenebilir (Su, 1974, s.1).
Eğitim sisteminde teftiş hizmetlerinin ne zaman başladığı ve bu göreve atananlar için hangi ünvanın kullanıldığı kesin olarak saptanamamıştır.
Rüşdiye mekteplerinin açılmasına esas teşkil eden mahalle mektepleri hakkında 1838 tarihli layıhada, bu okullarda öğretimin aksaklıklarının giderilmesi amaçlanmıştır. Bu okullarda öğretmenlerin mesleki yeteneklerini saptamak, öğretimi geliştirmek ve öğrencilerin daha iyi yetişmelerini sağlamak üzere görevlendirilecek memurlar tarafından teftiş edilmeleri öngörülmüştür.
1846 yılında Mekatib-i Umumiye Nezaretine bağlı olarak Mekatib-i Sibyaniye Muinliği ve Mekatib-i Rüşdiye Muinliği adları taşıyan iki birim kurulmuş ve teftiş görevi yapan muinler atanmıştı. 1847 yılında yayınlanan Sibyan Mekatib-i Hocaları Efendilere İta Olunacak Talimat adlı yönetmeliğin öğretmenlerle ilgili bölümünde, mektepleri teftiş etmek ve hocalara yol göstermek üzere memurlar olduğu ve bunlara mektep muini adı verildiği belirtilmiştir. Böylece ilk kez teftiş, öğretmene yardım olarak düşünülmüş ve müfettişe de yardım eden, rehber anlamına gelen muin unvanı verilmiştir (Ayaş, 1948, s. 485).
1875 yılında hazırlanan bir nizamname ile müfettişlerin öğretmenlere rehber ve yardımcı olmaları öngörülmüştür. Ayrıca rüşdiyelerde teftiş defteri bulundurulması gerektiği, bu deftere müfettişler tarafından öğretim ve yönetime ilişkin gözlem ve önerilerin yazılacağı, defterin okul müdürlüğü tarafından saklanacağı ve istenildiğinde müfettişe verileceği nizamnamede yer almıştır.
1913 yılında hazırlanan Tedrisat-ı İptidadiye Kanunu Muvakkatı ile ilkokullarda teftişin, ilköğretim müfettişleri tarafından yapılması öngörülmüştür.
Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldıktan sonra 1 Mayıs 1920 günü milli eğitim hizmetlerinin tümü Maarif Vekaletine verildi.
1923 yılında Maarif Müfettişleri Talimatnamesi ile İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vazifelerine Dair Talimatname yayınlanmıştır. Maarif Müfettişleri Talimatnamesinde müfettişlik makamının kuruluşu, müfettişlik görev ve yetkileri ile teftiş esasları açıklanmıştır. Aynı yıl bir teftiş heyeti müdürü ile on müfettişten meydana getirilen bir Teftiş Kurulu kurulmuştur.
Gelişmekte olan ülkelerin eğitim hizmetlerinin daha iyi yürütülmesini sağlamak üzere 1933 yılında 2287 sayılı kanunla Milli Eğitim Bakanlığı örgütü genişletilmiştir. Adı geçen kanunun onuncu maddesinde Teftiş Kurulunun oluşturulması belirlenmiştir.
1949 yılında bir kararla Bakanlık Müfettişleri bölgelere dağıtılmış ve kısa bir süre sonra uygulamadan vazgeçilmiştir. 1950 yılında Bakanlık Müfettişleri Ankara, İstanbul ve İzmir merkezlerinde toplanmıştır. Bu durumda müfettişlerin bu dağılımı, yurt çapında sürekli ve dengeli bir teftiş yapmaya elverişli olmamakta ayrıca müfettişler turneye çıktıklarında uzun seyahatler yapmakta ve zaman kaybetmektedirler.
Eğitim sisteminde yardımcı ve rehber olması beklenen müfettişlerin denetim hizmetleri ile birlikte inceleme ve soruşturma işlerini de yürütmeleri, yardımlaşma ve değerlendirmeyi güçleştirmektedir. Bu durumu önlemek üzere 1973 yılında müfettişlerin bir kısmı soruşturma işlerine ayrılmış ve bu görevin sıra ile yapılması esas kabul edilmiştir (Su, 1974, s. 39).
İlköğretim müfettişlerinin bölge merkezleri genellikle iller ve gerektiğinde ilçelerdir. İllere atanan ilköğretim müfettişleri, Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesinde İlköğretim Müfettişleri Kurulunu oluşturur (İlköğretim Müfettişleri Yönetmeliği, 1969, s. 1).
TEFTİŞ TÜRLERİ VE İLKELERİ
Eğitim sisteminde yapılan teftiş ve değerlendirme maksada göre kurum ve ders teftişi olmak üzere iki gruba ayrılır.
Kurum Teftişi: Teftişin işlevlerine göre yapılan tanımına uygun
olarak, bir eğitim kurumunun amaçlarını gerçekleştirmede insan ve madde kaynaklarının sağlanma, yararlanılma durumunun gözlenmesi, kontrol edilmesi ve ölçütlere göre değerlendirilmesidir.
Ders Teftişi: Bir eğitim kurumunda öğretici olarak görev alan
öğretmenlerin, öğretim ve eğitim etkinliklerindeki çalışmalarının gözlenmesi, incelenmesi ve değerlendirilmesidir.
Teftişin etkili olabilmesi için amaçlara ve koşullara uygun bir yöntemin seçilmesi gerekir. Geleneksel bir sınıflandırma yapılırsa, görev alan müfettiş sayısına göre, bireysel ve grupla teftiş olmak üzere iki kısma ayrılır (Gwynn, 1969, s. 326).
Bireysel Teftiş: Bir müfettiş tarafından yapılan teftiştir.
Grupta Teftiş: İki veya daha fazla müfettiş tarafından yapılan
teftiştir.
Bir kurumun amacına ulaşabilmesi için yapılacak işler, personelin görevleri arasında yer alır. Bu işlerin yapılmasında, kişilerin rehberliğe ve kontrole ihtiyaçları olacaktır.
Denetim: Kurumda çalışan personelin görevlerini yapma şekillerini
gözleme, hataları ve eksikleri ortaya koymak, bunları düzeltmeleri için gerekli önlemleri almak, sorunları çözümlemede yenilikleri tanıtmak, yöntemleri geliştirmelerini sağlamaktır. Denetim, bir müfettişin yönetici, lider, rehber, öğretici ve araştırıcı olarak görev yapmasını zorunlu kılar.
Teftişin esas fonksiyonu, yapılan çalışmaları incelemek, olması gereken şekli ile karşılaştırmak, amaca ulaşmasını sağlamak üzere hizmette bulunmaktır. Bu fonksiyonların yerine getirilmesinde müfettişin oynayacağı rol kurumun amacına, çalışma planına ve uygulamalarına göre değişiklik gösterir. Örneğin, eğitim sisteminde teftişin esas fonksiyonu, öğretim ve öğrenimin daha iyi yapılabilmesi için ilgililere gerekli yardımda bulunmaktır. Bu açıdan bakıldığında aşağıdaki hizmetlerle yerine getirilen teftişin amaçlarına ulaşabildiği hükmüne varılabilir (Taymaz, 1997, s. 53):
1. Öğrencilerin davranışlarını değiştirmede okulun taşıdığı sorumlulukların yerine getirilmesine,
2. Eğitimcilerin yetenekleri ile gerçek bir güven duygusunu geliştirmelerine,
3. Olguların dikkat ve işbirliği ile çözümlenmesi ışığında eğitimcilerin anlayışını değiştirmeye,
4. Öğrenmeyi kolaylaştıran bir havayı yaratmaya, görevin daha iyi yollarla yapılmasında bireyleri isteklendirmeye,
5. Örgütte gerginlikleri azaltmaya, bir içtenlik, dostluk ve anlayış duygusunun kazandırılmasına,
6. Önemli olan problemlerin çözümlenmesine ve daha başka problemlerin de önlenmesine,
7. Eğitim ve insan gelişimi alanında yapılan araştırma sonuçlarının öğrenilmesine,
8. Kullanılan öğretim metotlarının geliştirilmesine, öğretmen, öğrenci ve veli ilişkilerinin sağlanmasına,
9. Problemlerin çözümlenmesinde bilimsel düşünme yöntemlerinin kullanılmasına,
10. Eğitimcilerin ve ilgililerin düşüncelerini açıklamaları için fırsat eşitliği sağlanmasına,
11. Okullardaki eğitimin geliştirilmesine, bu amaçla ilgililerin etkin bir işbirliği ile katılmalarına,
12. İlgililerin görüşlerinin yükseltilmesine, öğrencilerin görevlerini yapmada sorumluluk kazanmalarına yardım eder.
Eğitim amaçlarına ulaşmada uygulama yapılan kurumlar okullardır. Bu nedenle amaca ulaştırıcı etkinlikler okullarda ağırlık kazanır. Okullarda yapılan eğitim teftişinde aşağıdaki genel prensiplerin göz önünde bulundurulması gerekir (Marks ve diğerleri, 1971, s. 3):
1. Teftiş için kısa ve uzun süreli planlar yapılmalı, çalışmalarda etkili olan kişi ve kuruluşların işbirliği ve esasları, hazırlanan programlarda yer almalıdır.
2. Teftişe sürekli değişim ve gelişim için olanaklar sağlama yolları aranmalı ve gösterilmelidir.
3. Teftiş, araştırma bulgularının ve yeniliklerin açıklanmasında ve sonuçlardan yararlanılmasında yardımcı olmalıdır.
4. Teftiş, yapılan öğretim ve öğrenimin geliştirilmesine yardımcı olmalı, bunun için öğretmen ve diğer ilgililerle işbirliği sağlanmalıdır.
5. Teftiş, bir okuldaki ders dışı sosyal ve ekonomik eğitsel etkinliklerin geliştirilmesine de yardımcı olmalıdır.
6. Teftiş, okuldaki personel davranışlarının ve aralarındaki ilişkilerin geliştirilmesine yardım etmelidir.
7. Teftiş, okul personeli ile çevre ilişkilerinin geliştirilmesine yardım etmeli, karşılaşılan sorunlara çözüm yolu bulmalıdır.
Başarılı bir müfettişin aşağıdaki maddeler halinde yazılı girişimlerde bulunması beklenir:
1. Meslek statüsüne pozitif bir yaklaşımla bağlanmak ve bu statüye göre ilerlemek.
2. Müfettişlik işlerini analiz etmek, hangilerinde en başarılı olduğunu saptamak.
3. Teftiş ettiği personeli ile olumlu ilişkiler kurmak, güdüleme, isteklendirme yollarını aramak.
4. En önemlisi de kurumlarda çalışan personele yardımcı olmak, yol göstermek, rehberlik etmek.
5. Çalışmaların etkinliğini artırmak üzere grupları harekete geçirmek üzere ilgililerle ilişki kurmak.
6. Tecrübelerden yararlanmak üzere örnek olay ve sonuçlarını kaydetmek.
7. Kendi çalışmalarını değerlendirmek, başarıyı ve etken faktörleri ortaya koymak (Marks ve diğerleri, 1971, s. 204).
Teftiş ile liderlik arasında çok yakın ilişkiler vardır. Aslında bir müfettiş görevi gereği bir liderdir. Adına kurum lideri denilmemekte ancak yaptığı işler liderin yapabileceği işlerdendir. Müfettiş görevini yaparken bir statü ve grup lideri durumundadır. Atanma ve görevlendirme, örgütteki yeri ve sorumluluğu açılarından bakıldığında bir statü lideridir. Görevini yerine getirmede çalıştığı ortam, kişiler ve şekli dikkate alındığında bir grup lideridir. Kurumlarda müfettişlerin rolü ve nitelikleri konusunda yapılan araştırmalar, teftişin yararlı ve etkili olabilmesi için, müfettişlerin bazı liderlik özelliklerine de sahip olmaları gerektiğini ortaya koymaktadır (Karagözoğlu, 1997, s. 47).
Müfettiş değişen ve gelişen bir ortamda çalışır. Bu nedenle yenilikleri yakından izlemeli, değişme ve gelişmelerin öncüsü, önericisi, olmalıdır. Eğitimde liderlik “kurumun eğitim amaçlarına ulaşmak üzere yapılacak çalışmalarda şahıs ve grupları yöneltme, kendi ile birlikte çalışmaları sağlama hareketi ve alışkanlığıdır”. Liderlik yeteneğine sahip bir müfettiş problemleri beklememeli, tahmin etmeli, çözüm yollarını bulmalı, uygulamalı ve olumlu sonuç almalıdır. Başarılı bir liderlik için aranılacak nitelikler kişilerin görüşlerine göre değişik olabilse de müfettiş, kişilerden çok grupla
çalışacağından aşağıdaki liderlik özellikleri aranır (Marks ve diğerleri, 1971, s. 148):
1. Yapacağı işin gerektirdiği teknik yeterlik, teknik bilgi ve beceri sahibi,
2. Başkaları ile birlikte çalışacağına göre sosyal yeterlik, sosyal konularda bilgi ve alışkanlıklar kazanmış,
3. Samimi, güven verici, başkalarının iyiliğini isteyen, namus ve haysiyetine düşkün insan,
4. Girişken, başkalarına kolay yaklaşabilen, konuşan, inandıran, ikna eden, cesaret veren, doğru yolu gösteren insan,
5. Personele karşı yardımcı, çalışmaya istekli, güdüleyici ve arkadaşça davranış sahibi,
6. Personelin ideal ve görüşlerine, inançlarına, haklarına ve değer yargılarına karşı saygılı,
7. Kimlerle birlikte çalışacağı, ilişki kuracağı ve işbirliği yapacağı hakkında bilgili,
8. Personelin yetki ve sorumluluğunu anlamada, vermede yetenekli ve bilgili,
9. Personelin daha iyi yaşaması ve gelişmesi için gerekli olanakları sağlamaya istekli ve gayretli,
10. Amaçlara ulaşma için plan ve programlar hazırlama bilgi ve becerisine sahip,
11. Görevleri tamamlamak ve amaçlara ulaşmak üzere organize bilgi ve beceriye sahip,
12. Liderlik dinamizmine ilişkin yeterli bilgi ve uygulama becerisi kazanmış,
İyi bir lider beraber çalıştığı insanların farklı yönlerini bilir ve ona göre işlem yapar. Davranış bilimlerine göre yönetim sistemlerinin çok çeşitleri vardır (Rudkin and Veal, 1973, s. 42).
Teftiş sürecinin amacına ulaşmasını engelleyen faktörler çok ve değişik olmakla birlikte başlıcaları;
1. Personelin sayı ve yetenek bakımından yetersizliği, 2. Teftiş için ayrılan zamanın sınırlılığı ve azlığı, 3. Toplumda bireylerin teftişe güvensizliği ve direnişi, 4. Kurumlarda karşılaşılan organizasyon bozukluklarıdır.
Teftişin amaçlarına ulaşmasını güçleştiren engelleri azaltmak için aşağıda maddeler halinde yazılı faktörler dikkate alınmalıdır.
1. Kurumun genel ve özel amaçları ile politikası, 2. Teftişin genel ve özel amaçları ve fonksiyonu, 3. Örgüt yapısı, kademeler ve görevlerin dağılımı, 4. Değişme ve gelişme sonucu uygulanan yöntemler, 5. Ürünün nicelik ve nitelik bakımından durumu, 6. Kurumun fiziki olanakları kullanması,
7. Kurumun personel kaynakları ve yeterlikleri, 8. Personelin çalışma koşulları ve sorumlulukları, 9. Çevrenin yapısı, özellikleri, beklentileri.
Her alandaki çalışmalarda olduğu gibi, teftişin planlamasında önceden amaçların saptanması gerekecektir. Teftiş amaçları genel ve özel olmak üzere iki kısımda incelenebilir. Genel amaçlar, tüm teftiş hizmetleri için hedef olarak alınır. Özel amaçlar, yapılacak teftişin fonksiyonuna ve durumuna göre, genellikle genel amaçların bütünlüğü içinde ayrıntılı olarak saptanır. Özel
