TÜRKÇE GÖ⁄ÜS HASTALIKLARI L‹TERATÜRÜNDE
D‹L B‹RL‹⁄‹
THE UNITY OF LANGUAGE IN THE THORACIC MEDICINE
LITERATURE IN TURKISH
Kürflat EPÖZTÜRK
Cumhuriyet Üniversitesi T›p Fakültesi, Gö¤üs Hastal›klar› Ana Bilim Dal›, Sivas
Anahtar sözcükler: Dil, gö¤üs cerrahisi, gö¤üs hastal›klar›, terminoloji Key words: Language, pulmonology, terminology, thoracic surgery
SUMMARY
The a im of this study was to evaluate the differences in the usage of foreign words employed in the thoracic medicine literature in Turkish.
Recent (2009-2010) issues of five Turkish journals on thoracic medicine were investigated. Foreign words used in the articles were listed and the variations in their usage were analyzed.
In total, 325 words were found to be written in more than one form. The majority of these were used in two different forms; on the other hand, some words used in six to seven different forms were also encountered.
There seems to be confusion in the writing of many words in thoracic medicine literature in Turkish. Specialty societies and the editorial boards of the journals should take action to establish the unity of the language.
‹z mir Gö¤üs Hastanesi Dergisi, Cilt XXV, Say› 2, 2011
ÖZET
Bu çal›flman›n amac› Türkçe gö¤üs hastal›klar› literatüründe kullan›lan yabanc› kökenli sözcük-lerin kullan›l›fl farkl›l›klar›n› de¤erlendirmektir. Gö¤üs hastal›klar› üzerine Türkçe yay›n yapan befl derginin 2009-2010 y›llar›na ait say›lar› incelendi. Kullan›lan yabanc› kökenli sözcükler listelendi ve farkl› yaz›l›fl biçimlerinin say›s› belirlendi. Toplam 325 sözcü¤ün birden fazla biçimde yaz›ld›¤› görüldü. Bunlar›n büyük ço¤unlu¤u iki biçimde yaz›l›rken, alt›-yedi biçimde yaz›lan sözcüklere de rastland›.
Türkçe gö¤üs hastal›klar› literatüründe birçok sözcü¤ün nas›l yaz›laca¤›na dair ciddi bir kafa kar›fl›kl›¤› görülmektedir. Uzmanl›k dernekleri ve dergi yay›n kurullar› taraf›ndan dil birli¤ini sa¤la-maya yönelik çal›flmalar yap›lmas›na ihtiyaç vard›r.
G‹R‹fi
Türkçe çeflitli dönemler farkl› dillerin etkile-rini yaflam›fl olan ve bunlar›n izleetkile-rini önemli ölçüde üzerinde tafl›yan bir dildir. Türk ayd›n-lar› önceleri Arapça ve Farsçay› s›kl›kla
kul-Gelifl tarihi: 26 / 08 / 2011 Kabul tarihi: 16 / 09 / 2011
lan›rken, modern zamanlarda önce Frans›zca daha sonra da ‹ngilizce bilim, kültür ve diplomasi dili olarak öne ç›km›flt›r. T›p alan› dâhil olmak üzere, Türkçe bilimsel metin-lerde de do¤al olarak bu dilmetin-lerden al›nan
Tablo 1. En fazla farkl› biçimde yaz›lan sözcükler.
Biçim say›s› Sözcük
7 Apopitosis, apopitosiz, apopitoz, apopitozis, apoptosis, apoptoz, apoptozis 6 ‹ntersitisyel, interstisiel, interstisiyel, interstisyal, interstisyel, intertisyel mamariyal,
mamariyan, mamaryan, mammarian, mammariyan, mammaryan
5 Arteriel, arteriyal, arteriyel, arteryal, arteryel özefageal, özefajiyal, özofageal, özofagial, özofajiyal plöredez, plöredezis, plörodesis, plörodezi, plörodezis subklavian,
subklaviyan, subklaviyen, subklavyan, subklavyen
4 Diafragma, diafram, diyafram, diyafragma enfarkt, enfarktüs, infarkt, infarktüs
enflamatuar, enflamatuvar, inflamatuar, inflamatuvar gastroözefageal, gastroözofageal, gastroözofagial, gastroözofajiyal histiositom, histiositoma, histiyositom, histiyositoma immünosüpresif, immünsupresif, immünsüpresif, immünsüpressif superior, superiyor, süperior, süperiyor
Türkçe yay›mlanan tüm orijinal makaleler, olgu sunumlar› ve derlemeler incelendi. Editöre mektuplar çal›flma d›fl›nda tutuldu. Sözcük say›mlar› ve listeleme için Text Master 1.50 (NonTube Software, Gaziantep, Türkiye) program› kullan›ld›.
Bariz dizgi hatalar›ndan kaynaklanan farkl›-l›klar dikkate al›nmad›. Kuflkulu durumlarda sözcüklerin metin içinde birden fazla kez ayn› flekilde yaz›lm›fl olmalar› göz önüne al›nd›.
BULGULAR
Yap›lan tarama çal›flmas› sonucunda, Bat› dillerinden köken alan ve t›bbi yay›nlarda terim olarak kullan›lan çok say›da sözcü¤ün birden fazla biçimde yaz›ld›¤› görüldü. Bir sözcük yedi farkl› yaz›l›fl biçimiyle bafl› çekiyordu. Bunu alt› farkl› biçimde yaz›lan 2 sözcük, befl farkl› biçimde yaz›lan 4 sözcük ve dört farkl› biçimde yaz›lan 7 sözcük izli-yordu (Tablo 1). Toplam 40 sözcük üç farkl› biçimde, 271 sözcük de iki farkl› biçimde yaz›lm›flt›.
Farkl› yaz›l›fllar›n nedenleri aras›nda birkaç tanesi öne ç›k›yordu. Orijinal sözcüklerde bulunmayan, sesli harfler aras› geçifl sesleri-nin yaz›lmas› veya yaz›lmamas› -yani v ve y’sesleri-nin çok say›da sözcük kullan›lmaktad›r. T›p
alan›ndaki h›zl› ilerlemeleri takip etmek ve yay›nlar›yla katk›da bulunmak isteyen tüm dünyadaki hekimler bugün ‹ngilizceyi kullan-maya neredeyse mecburdur ve isteyerek veya istemeden kendi dillerine yabanc› sözcükler kar›flt›rmaktad›r (1-4).
Di¤er branfllarda da oldu¤u gibi, gö¤üs has-tal›klar› literatürü takip edildi¤inde yabanc› kökenli sözcüklerle s›kça karfl›lafl›lmaktad›r. Ancak, bu sözcüklerin çeflitli flekillerde (5) ve birçok kez yanl›fl olarak kullan›ld›¤› dikkat çekmifltir (6-9). Bu çal›flman›n amac› güncel gö¤üs hastal›klar› literatüründe sorunun boyutlar›n› saptamak ve gelecekteki olas› düzenlemelere ›fl›k tutmakt›r.
GEREÇ VE YÖNTEM
Ulusal Akademik A¤ ve Bilgi Merkezi (http:// www.ulakbim.gov.tr) veri taban›ndaki, gö¤üs hastal›klar›n› konu alan ve y›lda en az üç kez yay›mlanan befl dergi (‹zmir Gö¤üs Hastanesi Dergisi, Solunum, Tüberküloz ve Toraks, Türk Gö¤üs Kalp Damar Cerrahisi Dergisi, Türk Toraks Dergisi) ele al›nd›.
Güncelli¤i sa¤lamak amac›yla 2009 ve 2010 y›llar›na ait olan toplam 36 say› tarand›.
TÜRKÇE GÖ⁄ÜS HASTALIKLARI L‹TERATÜRÜNDE D‹L B‹RL‹⁄‹
varl›¤› veya yoklu¤u- (ör ne¤in bronflial/bron-fliyal ve inspiratuar/inspiratuvar) 108 sözcükte de¤iflkenlik nedeni idi. Sözcüklerin 31’inde orijinal sözcükte çift yaz›lan sessiz harflerin (ff, kk, ll, mm, pp, rr, ss) tek veya çift yaz›lmas› farkl›l›¤a neden oluyordu (örne¤in difüz/diffüz ve diseksiyon/disseksiyon). Önemli bir grup sözcük için yabanc› diller-deki telaffuz ve yaz›l›fl farkl›l›klar› rol oynuyor görünmekteydi. Sözcük bafl›ndaki in- hece-sinin ‹ngilizcede in-, Frans›zcada en- olarak okunmas› (örne¤in enfeksiyon/infeksiyon) ve Latince/Yunancadan türetilmifl sözcükle-rin sonundaki –is ve –a hecelesözcükle-rinin ‹ngiliz-cede olup Frans›zcada kullan›lmamas› (örne-¤in agenez/agenezis ve adenom/adenoma) bu kapsamda karfl›lafl›lan özellikler oldu (10). Bir grup sözcükte ise farkl›l›klar sadece Türkçeye ait ünlü uyumu zorlamalar› veya telaffuz zorluklar›ndan kaynaklan›yor görün-mekteydi (örne¤in anastamoz/anastomoz ve intersitisyum/interstisyum).
TARTIfiMA
‹zmir Gö¤üs Hastanesi Dergisi, Tüberküloz ve Toraks, Türk Gö¤üs Kalp Damar Cerrahisi Dergisi ve Türk Toraks Dergisi internet say-falar›nda gönderilecek yaz›lar›n Türk Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlü¤ü’ne ve Yeni Yaz›m K›lavuzu’na uygun olmas› gerekti¤i vurgulanmaktad›r. ‹ncelenen dergiler aras›n-da sadece Türk Gö¤üs Kalp Damar Cerra-hisi Dergisi ayr›ca bir terminoloji k›lavuzu yay›mlayarak standart oluflturmufltur. Ancak bu dergide yay›mlanan makalelerde de bu k›lavuza her zaman ba¤l› kal›nmad›¤› görül-müfltür.
Güncelli¤i sa¤lamak için tamamlanm›fl olan son iki y›ldaki say›lar ele al›nm›flt›r. T›pta dil birli¤ini sa¤lamak konusunda çeflitli uzmanl›k dallar›nda daha öncesine ait baz› çal›flmalar yap›lm› flt›r (11,12). Gö¤üs hastal›klar›
alan›n-‹ZM‹R GÖ⁄ÜS HASTANES‹ DERG‹S‹ da da somutlaflan ürünler olmakla birlikte, (13,14) 2009 ve 2010 y›llar›na ait yay›nlar› içeren bu çal›flmadaki mevcut bulgular ya-flanmaya devam eden bir sorunun varl›¤›n› göstermektedir.
Çal›flmaya sadece bilimsel dergilerde yay›m-lanan yani çeflitli düzeltme aflamalar›ndan geçmifl olan (veya oldu¤u varsay›lan) maka-leler dâhil edilmifltir. Kongre bildirileri, sözlü sunumlar gibi daha az kontrol alt›nda olan farkl› mecralarda sorunun daha genifl kap-saml› oldu¤u günlük deneyimlere dayana-rak söylenebilir. Bunlar› da kapsayan bir çal›flmada sonuçlar muhtemelen daha yük-sek say›lar gösterecektir.
Bu makalenin amac› dilde ›rkç›l›k yapmak de¤ildir. fiüphesiz Türkçe sözcüklerin bilim-sel yay›nlarda tercih edilmesi bu makalenin konusu olan sorunu azaltacaksa da, yay›n-lar›n ezici ço¤unlu¤unun yaz›ld›¤› yabanc› dillerden terimlerin ödünç al›nmas› nere-deyse kaç›n›lmazd›r.
Yurt d›fl›ndaki dergilere yabanc› bir dilde yay›n gönderilirken bir sözcü¤ün iki farkl› flekilde yaz›lmas›n›n kabul edilemeyece¤i gibi Türkçe bilimsel metinlerde de her söz-cü¤ün tek bir flekilde yaz›lmas› gerekir. Bir sözcü¤ün de¤iflik dergilerde, ayn› dergideki de¤iflik metinlerde ve hatta ayn› metnin içinde farkl› flekillerde yaz›lmas› bu konuda ciddi kafa kar›fl›kl›¤› oldu¤unu göstermek-tedir.
Sorun büyük ölçüde, hâkim olunmayan ya-banc› dillerdeki sözcüklerin Türkçe metin-lerde kullan›lmaya çal›fl›lmas›ndan kaynak-lanmaktad›r. Çözüm aç›kt›r: ya bu yabanc› diller (ve tabii ki Türkçe dil bilgisi kurallar›) hakk›yla ö¤renilecek ya da her bilimsel söz-cük için yazar›n ve okuyucunun anlamlan-d›rabilece¤i Türkçe bir karfl›l›k bulunacak (15). Anca k deneyimler söylemesi basit olan
bilimsel yay›nlar ve sunumlarda dil birli¤i-nin ödün vermeden sa¤lanmas›d›r. Bu konu-da görev uzmanl›k dernekleri ve editörlere düflmektedir.
9. Ayd›ngöz Ü. Radyoloji dili: temel sorunla-r›m›z. Tan› Giriflim Radyol 2003; 9: 5-9. 10. Wulff HR. The language of medicine. J R Soc
Med 2004; 97: 187-8.
11. Ifl›k S. Bilim dili Türkçe. Tan› Giriflim Radyol 2004; 10: 93-5.
12. ‹nan M, Gül H, Koltuksuz U, Sürer ‹, Hoflgör M, ‹skit S ve ark. Çocuk cerrahlar›n›n u¤rafllar› yönünden Türkçe’ye bak›fl›. Çocuk Cerrahisi Dergisi 2007; 21: 5-10.
13. Göksel FM, Çeliko¤lu S‹. Solunum fizyolojisi: kronik akci¤er hastal›klar› terim ve tan›mlama-lar›: ‹ngilizce, Frans›zca, Almanca, ‹talyanca sözlük. ‹stanbul: Cerrahpafla T›p Fakültesi Yay›nlar›; 1977.
14. Gök›rmak M. Gö¤üs hastal›klar› terimleri söz-lü¤ü. Sözlük Dergisi 2008; 1: 1-55.
15. Berkmen YM. Bilim dilinin Türkçeleflmesi. Tan› Giriflim Radyol 2003; 9: 275-7.
Yaz›flma Adresi:
Dr. Kürflat EPÖZTÜRK
Cumhuriyet Üniversitesi T›p Fakültesi, Gö¤üs Hastal›klar› Anabilim Dal›, S‹VAS e-posta: kursat@doctor.com
bu çözümün uygulamas›n›n zor oldu¤unu göstermektedir. O halde orta yol, herkesin mutab›k oldu¤u bir terminoloji sözlü¤ünü temel al›p (veya oluflturup) bundan sonraki
KAYNAKLAR
1. Bozdechova I. Anglicisms in contemporary Czech medical terminology and in specia-lized medical texts. Presented at the Inter-national Conference of Anglicisms in Europe; 2006 Sep 26-28; Regensburg, Germany. 2. Gjuran-Coha A. Anglicisms in Croatian medical
terminology. Presented at the International Conference of Anglicisms in Europe; 2006 Sep 26-28; Regensburg, Germany.
3. Quérin S. A propos du vocabulaire néphro-logique. Nephrologie 2000; 21: 5-7.
4. Tokuda Y, Okamoto S, Yoshioka Y, Aizawa M, Tanaka M, Motomura K et al. The influence of medical jargon mixed with foreign termi-nology in the Japanese clinical environment. Intern Med 2008; 47: 1329-34.
5. Yak›nc› C, Aslan M, B›çak U. T›pta dil birli¤i-nin sa¤lanmas›. Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Dergisi 2004; 47: 228-32.
6. Atmaca NS. Türk t›p dilinde yap›lan yanl›fl-l›klar. Sa¤l›k Bilimlerinde Süreli Yay›nc›l›k 2. Ulusal Sempozyumu; 28 May›s 2004; Ankara, Türkiye.
7. Hiçdönmez T. Türk nöroflirürji prati¤inde kullan›lan Frans›zca kökenli sözcüklerin kullan›m yanl›fll›klar›. Türk Nöroflirürji Dergisi 2007; 17: 201-5.
8. Akan H. T›pça üzerine Türkçe düflünceler. Tan› Giriflim Radyol 2003; 9: 131-4.
TÜRKÇE GÖ⁄ÜS HASTALIKLARI L‹TERATÜRÜNDE D‹L B‹RL‹⁄‹
