Volume 10/16 Fall 2015, p. 1113-1128
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8914 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
SALÂH BİRSEL’İN “ŞINGIR MINGIR” SÖZCÜKLERİNDEN
TÜRKÇE SÖZLÜK’E KATKILAR
İdris Nebi UYSAL**
ÖZET
Söz varlığı genel anlamıyla bir dildeki sözlerin bütününü, özel anlamıyla ise kişilerin dağarcığında bulunan söz hazinesini anlatır. Bir dilin sözcük dağarcığının zenginleşmesi bilim ve edebiyatta işlenmesiyle mümkündür. Bu nedenle bilginler, şairler ve yazarlar dilin anlatım imkânlarını geliştiren kişilerin başında gelir. Bireysel söz varlığını geliştirmenin birincil yolu ise okumaktır. Alman düşünür Wittgenstein’ın “Dilimin sınırları dünyamın sınırlarıdır.” sözü, genel ve bireysel söz varlığının insan ve toplum için taşıdığı önemi açıkça ifade eder.
Bu yazıda Salâh Birsel’in Boğaziçi Şıngır Mıngır adlı eseri aracılığıyla Türkçe Sözlük’e (TDK) kazandırdığı otuz sözcük ve sözcük öbeği üzerinde durulmuştur. Seksen yıllık bir yaşam süren Birsel, özellikle deneme ve günlük türlerinde ortaya koyduğu ürünlerle edebiyatımızda haklı bir ünün sahibi olmuştur. Sanatçı, on ikisi çeviri olmak üzere geride altmış iki eserden oluşan bir külliyat bırakmıştır. Bunlardan biri olan Boğaziçi Şıngır Mıngır, MEB tarafından ortaöğretim öğrencilerine tavsiye edilen 100 Temel Eser’den biridir. Otuz altı bölümden oluşan bu kitap, genelde bir yazarın özelde ise Birsel’in dili kullanma becerisini sayısız örnekle sergileyen bir metindir. Sanatçının denemeci, günlükçü, şair, özel tarihçi gibi birçok vasfı vardır. Ona en güzel yakışan sıfatlardan biri de dil işçisi olmaktır. Eserden tarama ve fişleme yöntemleriyle tespit edilen sözler, yazarın farklı tekniklerle (türetme, birleştirme, derleme gibi) Türkçeye yeni söyleyişler kazandırmada ne denli başarılı olduğunu göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Salâh Birsel, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Söz
Varlığı, Türkçe Sözlük, Katkı.
CONTRIBUTIONS TO TÜRKÇE SÖZLÜK FROM SALÂH BİRSEL’S “ŞINGIR MINGIR” WORDS
ABSTRACT
Vocabulary, in general meaning, means all of the words in a language. In special meaning, it means all of the words that an individual knows. Expand of a language’s vocabulary depends on its being used in science, art and philosophy. For this reason scholars, poets and writers are pioneers of people who develop the narrative possibilities of a language. The primary way of improving the personal vocabulary is reading. The statement by German philosopher Wittgenstein “The limits of my language mean the limits of my world.” expresses clearly the importance of vocabulary and personal vocabulary.
This article focuses on the thirty words and word groups that Salâh Birsel brought into Türkçe Sözlük (by TDK) vocabulary by his book named Boğaziçi Şıngır Mıngır. Birsel took eight years life and was very successful in essay and diary types. When he died he left behind sixty two books. One of them is Boğaziçi Şıngır Mıngır which is one of the 100 Basic Works recommended by the Ministry of Education to high school students. It is a text displaying the author’s (Birsel) language ability by numerous examples. He has many characteristics as an essayist, poet, and special historian. But one of his beautiful befitting titles is the language worker. In this study, the screening and card index methods are used. The words which have been determined by these methods from the book show how the writer is successful about bringing in new words and idioms to Turkish vocabulary by using different technics like derivation, composition, and collection.
STRUCTURED ABSTRACT
Vocabulary briefly defined as “all of the words in a language”. In academic field this term also means all the words belong to a particular era, region, group, society, work or person. Vocabulary is one of the cardinal principals of a language. It gives informations about a language’s history, etymology, power, richness and place within other languages. It also carries great importance for nation’s literature, history, belief and culture.
Dictionaries gives general ideas about vocabularies. These works needs updates depending on the usage of language in science, art and philosophy and various social, cultural, technological changes in a society. Scholars, philosophers, poets and writers expand the concepts of a particular community by writing or translating. Dictionary writers meticulously try to record all words used in languages to their dictionaries. Despite all the efforts it is hard to say that all words are collected and recorded in dictionaries.
Vocabulary is also important for individuals. Individuals could develop their world of emotions and ideas with enriching their personal
vocabulary. There are several ways to develop personal vocabulary. First is improving the reading skills.
Literature is an art whose only material is language. Language, eventually flourished and developed according to human needs. Poets and writers have the largest share in the development of the narrative possibilities and enrichment of vocabulary in a particular language. Men of letters made a great contribution to the narrative power and diversity of modern Turkish language.
Salâh Birsel (1919-1999) is one of them. Especially with genres like essay and diary he has made a name in our literature. He left a fairly large corpus of literary works (sixty-two works including translations). He wrote a novel and many poems. But his name is always associated primarily with essay and diary.
Salâh Birsel name also remind us Turkish Language. He has made a considerable contribution to Turkish vocabulary with his countless words and idioms which are collected from dialects or derivated. He also gave new meanings to old words.
As a writer he is familiar with Turkish language and master at different aspect of it. In his texts beauty, richness, taste, agility, finesse and creativity of Turkish language will be immediately noticed. The researchers will see a rather live, ironic and a rich vocabulary in his diaries and essays. Transfering this hidden treasure to printed and online Turkish dictionaries will be a great asset to Turkish.
This study, aims to give an idea about Salâh Birsel’s book called Boğaziçi Şıngır Mıngır and its contribution to Turkish vocabulary. This book is in the list of 100 Basic Works which is prepared and recommended by Ministry of Education. This work is the 3rd book of a
series called Salâh Bey Tarihi by the author. Other books in this series are: Kahveler Kitabı, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, İstanbul-Paris. Consisting of thirty six chapters Boğaziçi Şıngır Mıngır tells the beauty, history, shores, pavilions, people, stories and the life of Bosphorus. In this study 7th edition of the book which is
published by Sel Yayıncılık was used. In the identification and comparison of words last edition of Türkçe Sözlük (TDK, 2011) which is published by TDK was used. In this study the words in Boğaziçi Şıngır Mıngır have checked from Türkçe Sözlük and the unrecorded words have indexed with the sentence and page number. Interpretation process has been performed considering the contextual features of these language units. Since this study is an article only thirty words are taken. These include: az biraz, balbadem, benzek, böyleleyin, bütünlük, cilasunluk, cuplamak, dudak, dudak dudağa, er horoz, evetlik göstermek, hurdalamak, inceden inceden, iyisinden, kırpıklık, kömürlenmek, kör, nedir, ne ki, ne var, örneği, şişi inmek, tepeleme, tezine, tiftiklenmek, top alanı, üslendirmek, yalnızlamak, yanılmaca, zarpadak.
As seen on these words Salâh Birsel creates new idioms (like şişi inmek), widens the potential meaning of words by giving different meanings to them (like tepeleme), derives new words from old roots (like hurdalamak), uses words from different dialects (like zardapak) and he offers sui generis examples (like er horoz) through literature to the
Turkish language. Words are just some examples of his Turkish sensibility. He frequently applied to derivation, collection and combination techniques in order to present new words to language. All these examples show us that he tried to bring new sayings, words and usages to Turkish, instead of translating from other languages.
These words indicate that Birsel has an in-depth philosophical insights and observations about life as well as a great control over the language. In the derivation of these new words author’s knowledge, choice, manner, repertoire could be seen. These words which are crafted with confidence and comfort of an artist, should be collect and record to Türkçe Sözlük due to respect to his readers and Turkish language. Undoubtedly Salâh Bey’s language diversity is the power and fertility of Turkish language. Another aspect of him that deserves admiration is his ability of successfully using fresh words in right places.
Keywords: Salâh Birsel, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Screening, Card
Index, Vocabulary, Türkçe Sözlük, Contribution, Thirty Words.
“Dilimin sınırları dünyamın sınırlarıdır.” Ludwig Wittgenstein Giriş
Türkçe Sözlük’te1
(TDK, 2011: 2158) “bir dildeki sözlerin bütünü, söz hazinesi, söz dağarcığı, sözcük hazinesi, kelime hazinesi, kelime kadrosu, vokabüler” şeklinde ifadesini bulan söz varlığı, insan aklının ürettiği tüm kavramların bir dildeki karşılıklarını içine alan bütüne işaret eder. Kuşkusuz, söz varlığı denince akla önce sözcükler gelir. Bununla birlikte deyimler, kalıp sözler (ilişki sözleri), kalıplaşmış sözler, atasözleri, terimler ve çeşitli anlatım kalıpları (Aksan, 2006: 7) bir dilin söz varlığını meydana getiren unsurlardır. Bu terim, bir dildeki sözcük, deyim vb. dillik malzemelerin toplamını karşıladığı gibi bilim dünyasında bir kişinin, eserin, devrin, topluluğun ya da yörenin konuşuru olduğu dilin kelime kadrosundan ne kadarına sahip olduğunu anlatmak için de kullanılmıştır2. Söz varlığı bir dilin tarihi, kökeni, gücü, zenginliği, dünya ölçeğindeki yeri hakkında
bilgiler veren temel ölçütlerdendir (Gülsevin, 2013: 753).
Sözlükler dillerin söz varlığına dair topluca fikir veren eserlerdir. Bu yönüyle temel başvuru kitapları arasına giren sözlükler, aynı zamanda ait olduğu milletin ortak hafızasıdır. Bu kültür yapıtları; dilin bilim, sanat ve felsefede işlenmesine, toplumda çeşitli sosyal, kültürel, teknolojik vb. değişmelerin yaşanmasına bağlı olarak geliştirilme/güncellenme ister. Dillerde var olan/kullanılan bütün sözcüklerin sözlüklere geçirilmesi, sözlük hazırlayıcılarının da üzerinde titizlikle durduğu bir
1 Yazının devamında “TS” şeklindeki kısaltması kullanılacaktır.
2 Güncel/terim sözlüklerimizde söz varlığı için şu açıklamalar yer almaktadır: Doğan (2008: 935), bu kavramı kelime hazinesi maddesinde “bir kişinin, topluluğun, devrin, kitabın veya dilin sahip olduğu kelimelerin tamamı” olarak verirken Ayverdi (2005: 1636) aynı terimi kelime hazinesi (dağarcığı) maddesinde “bir kimsenin kullandığı veya bir dilde mevcut olan kelimelerin bütünü, söz varlığı, vokabüler” şeklinde açıklar. Söz varlığı terimini diğer araştırmacılara göre daha kapsamlı bir şekilde ele alan Çağbayır (2007: 4327), bu kavram için ilkin “bir dildeki kelimelerin tümü; söz dağarcığı; söz hazinesi; vokabüler; kelime hazinesi” açıklamasını yapar. Çağbayır (2007: 2533), kelime hazinesi terimi için de şu notları kaydeder: “bir kimsenin kullandığı kelimelerin tümü; bir dildeki kelimelerin tümü, söz varlığı.” Korkmaz (2007: 144) söz varlığı terimini kelime hazinesi başlığı altında “bir dilin bütün kelimeleri; bir kişinin veya topluluğun söz dağarcığında yer alan kelimeler toplamı” olarak açıklar. Vardar (2007:182) eserine sözcük dağarcığı olarak aldığı bu terim için şunları aktarır: “bir bireyin kullandığı ya da bir bütüncede yer alan sözcüklerin tümü.” Bu kavramı bir edebiyat terimi olarak değerlendiren Karataş (2011: 528) ise bunu kısaca “kelime hazinesi” olarak tanımlar. Sözlüklerdeki bu açıklamalara bakıldığında sözlük hazırlayıcıları arasında tanım konusunda birliğin olmadığı, yazılanların da eksik olduğu görülmektedir.
meseledir. Ne var ki bu yolda harcanan tüm çabaya rağmen bir dildeki tüm sözcüklerin derlenip sözlüklere kazandırıldığını söylemek zordur3.
Milletlerin dili, edebiyatı, tarihi, inancı ve kültürü açısından büyük önem taşıyan söz varlığı, bireylerin dünyasında da aynı öneme sahiptir. Alman filozof Wittgenstein’ın da ifade ettiği gibi dil sadece toplumsal evrenimizin sınırlarını çizmez, herkesin kendi başına ulaşabileceği dünyanın sınırlarını da belirler. Bilginler, düşünürler, şair ve yazarlar telif ya da tercüme eserler kaleme almak suretiyle toplumun kavramlar dünyasını genişletirler. Bireylerin duygu ve düşünce dünyasını zenginleştirmek ise kişisel söz varlığının geliştirilmesiyle olur. Kişisel söz varlığını artırmanın birçok yolu vardır. Bunlar içinde ilk sırada gelen, okuma becerisini geliştirmektir4. Okumayı alışkanlık
hâline getiren, okumada çeşitlilik sağlayan ve derinlikli okuma çalışmaları yapan bireylerin söz hazinesi zamanla zenginleşecektir.
Söz varlığı, genelde tüm insanların özelde öğrencilerin dil becerilerini, eğitim-öğretim başarılarını doğrudan etkiler. Söz varlığını yaşının gerektirdiği ölçüde geliştiremeyen bir kişi/öğrenci; dinlediklerine ilgi duymaz, okuduklarını/dinlediklerini anlayamaz, anladığını/ meramını tam olarak ifade edemez. Kuşkusuz, yüksek nitelikli bir yaşamı kazanmada bilincine varılarak kullanılan dilin önemli bir rolü vardır (Karpuz, 2006: 187). Unutulmamalıdır ki insanın temel düşünme ve anlatma aracı sözcüklerdir. Dili etkili, verimli, güzel ve doğru kullanabilmede kişilerin sahip olduğu sözcük hazinesinin önemi büyüktür. İster konuşmada olsun isterse bir yazı parçasında olsun, dilde en etkili ve en güçlü birimler daima sözcüklerdir (Aksan, 2000: 61).
Edebiyat, yegâne vasıtası ve/ya malzemesi dil olan bir sanat dalıdır (Çetişli, 2003: 23). Başkaca söylersek dil, edebiyata başlı başına bir sanat olma özelliği kazandıran ve onu diğer sanat dallarından ayıran temel unsurdur. Edebiyat, vasıta ve malzeme yönüyle sanat türleri içinde insana en yakın olandır. Kısaca “insanlar arasında anlaşmayı sağlayan araç” şeklinde tanımlanan dil, zamanla ve insan ihtiyaçları doğrultusunda gelişip zenginleşmiştir. Bir dilin güzelleşmesinde, ifade imkânlarının gelişmesinde ve söz varlığı bakımından zenginleşmesinde en büyük pay, ürünlerini o dille ortaya koyan şair ve yazarlara aittir. Bu, aynı zamanda, bir dilin yazı dili boyutundan devlet dili ve resmî dil boyutuna geçebilmesi sürecidir (Karpuz, 2013: 992). Bugün dünyanın en çok konuşulan dillerinden biri olan Türkçenin (Akalın, 2009: 195) anlatım gücü ve çeşitliği bakımından ulaştığı noktada geçmişten günümüze eser veren kalem sahiplerinin büyük katkısı vardır. Bu katkıyı sağlayan isimlerden biri de Salâh Birsel’dir.
Seksen yıllık bir yaşam süren Salâh Birsel (1919-1999), özellikle deneme ve günlük türlerinde ortaya koyduğu ürünlerle edebiyatımızda haklı bir ünün sahibi olmuştur5. Sanatçı, on ikisi
çeviri olmak üzere toplamda altmış iki esere (Çelik, 2003: 11) imza atarak geride oldukça geniş bir külliyat bırakmıştır. Roman sanatında tek bir eser kaleme alan (Dört Köşeli Üçgen, 1961) usta yazar, şiirleriyle de “Salâh Bey Tarihi yazıdan ibaret değil.” (Ergülen, 2014) dedirtecek tarzda başarılı örnekler vermiştir. Ancak Salâh Birsel denince akla ilk gelenler, her zaman onun denemeci ve günlükçü kimlikleri olmuştur
3 Burada merhum Hasan Eren’in sözlüklerin mükemmel olmadığını vurgulayan şu sözünü hatırla(t)makta yarar var: “Sözlük
un çuvalına benzer, vurdukça tozar.”
4 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Demir, 2006.
5 Bugün elimizde Salâh Birsel’in yaşamöyküsü, edebî şahsiyeti ve eserleri üzerine bilgi aktaran birçok kaynak (Necatigil, 2007; Altınkaynak, 2008 gibi) var. Bununla birlikte sanatçıyı ele alan en kapsamlı çalışmalardan biri Abdullah Çelik (2003) imzalı Salah Bey Kitabı’dır. Birsel’in yaşamına dair geniş bilgi için bu esere müracaat edilebilir.
Salâh Birsel isminin çağrıştırdığı ikinci alan dil, yani Türkçedir. Kendisini bir “sözcük koordinatörü” (akt. Çelik, 2003: 55) olarak takdim eden sanatçı; türettiği ya da ağızlardan devşirdiği sayısız sözcük, ürettiği onca deyim ve sözcüklere yüklediği çeşitli anlamlarla Türkçenin söz varlığına hatırı sayılır bir katkı sağlamıştır. Özel buluşlarını, yakıştırmalarını Türkçeye armağan eden Birsel (Karataş, 2015: 169), Türkçenin güncel sözlüklerine canlılık katan tanık cümleleriyle bu eserlerde adından sıkça söz ettirir6. Fakat onun ustaca yakıştırdığı, hayat verdiği sözcük ve deyimlerle bilinen
sözcüklere yüklediği yeni anlamların bütünüyle eldeki sözlüklere kazandırıldığını söylemek güçtür. Hiç kuşkusuz, bu zorlukta sanatçının üstün dil zekâsının payı büyüktür. Gerçekten de Salâh Bey’in Türkçeye armağan ettikleri, tek başına Salah Birsel/Bey Sözlüğü hazırlamayı gerektirecek kadar çoktur.
Salâh Birsel, kullandığı dile aşina, onun farklı yönlerine hâkim bir yazardır. Onun kaleminden çıkanlar, günlük dilin imkânlarının başarıyla geliştirildiği metinlerdir. Özellikle, sahip olduğu mizah ve yergi anlayışına koşut olarak argoya hâkimiyetinin ileri düzeyde olduğu görülür. Birsel’in yazıları argo anlamlı çakoz etmek (415), hacamat etmek (34), marullanmak (16), sıyrık (210), şırlatmak (34) gibi birçok söz için âdeta bir yaşam alanı olmuştur7. Salâh Bey’in yazıları, Türkçenin güncel sözlüklerindeki bazı örneksiz sözlük birimler için de tanık niteliğindedir. Bırakışma (426), bunluk (321), dip bucak (31), harlamak (109), sölpük (51), zom olmak (305) vb. sözcük ve öbekler, yazarın söz varlığını oluşturan, onun eserlerine hayat veren ve aynı zamanda o metinlerde hayat bulan kullanımlardan yalnızca birkaçıdır.
Yazarın, temel malzemesi olan dili işlerken oldukça rahat davrandığı dikkatleri çeker. Deyim, atasözü gibi biçimce kalıplaşmış yapılar onun dilinde yerleşik şekillerinden sıyrılmış, sözcükler de bilinenin dışında anlamlar yüklenmiş olarak karşımıza çıkar. Ancak içine az biraz ironi katılmış bu örnekler metinlere öyle güzel sindirilmiştir ki okuyana asıl şekillerinden daha etkileyici gelir. Sanatçı halk ağzından derlediği sözcükleri de o yörenin insanıymış gibi ustalıkla kullanır. Birsel’in yazılarına renk veren bu kullanımlar, sanatçının konuşuru olduğu dilin yerel değişkelerine ne denli hâkim olduğunu anlatır. Bütün bunlar, onu edebiyatımızda özgün kılan hususlardandır.
Hâsılı, Birsel’in kaleminden çıkan her metin dikkatle gözden geçirildiğinde, Türk dilinin bütün tadı, güzelliği, anlam zenginliği, kıvraklığı, inceliği, yaratıcılığı hemen fark edilecektir. Araştırmacılar, onun şiir, günlük ve deneme türlerinde ortaya koyduğu ürünlerde hayli canlı, ironik ve zengin bir söz varlığıyla karşılaşacaklardır. Boğaziçi Şıngır Mıngır başta olmak üzere onun bütün eserlerinde saklı kalan bu zenginliğin Türkçenin basılı ve çevrim içi sözlüklerine aktarılması, Türkçe için büyük bir kazanç olacaktır.
Amaç, Malzeme ve Yöntem
Bu çalışma, Salâh Birsel imzasını taşıyan Boğaziçi Şıngır Mıngır (456 s.) adlı eserin Türkçenin söz varlığına sağladığı katkıya dair fikir verebilmek amacıyla yapılmıştır. Deneme türünün edebiyatımızdaki seçkin örneklerinden biri kabul edilen bu kitap, MEB tarafından ortaöğretim öğrencilerine tavsiye edilen 100 Temel Eser’den biridir. Eser, yazarı tarafından bir dizi olarak takdim edilen Salâh Bey Tarihi’nin üçüncü kitabıdır. Seriyi bütünleyen diğer yapıtlar şunlardır: Kahveler Kitabı, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, İstanbul-Paris.
6 Burada TS’deki (TDK, 2011) örneklerden birkaçını paylaşmak istiyoruz: gezmen, söylevci, üzünçlü…
Okuyucuyla ilk kez 1980 yılında buluşan Boğaziçi Şıngır Mıngır, otuz altı bölümden oluşur ve Boğaziçi’nin binbir çeşit güzelliğini, tarihini, boğazın iki yakasını süsleyen yapıları, bunların sahiplerini ve buradaki hayatı etraflıca dile getirir. Boğaziçi’nin insan haritasını gözler önüne seren bu kitap, yazarın deyişiyle “Boğaziçi’nin gizli tarihi” olup “Boğaz’ın şıngırını mıngırını” anlatır (Birsel, 2011: 7, 13). Birsel burada âdeta geçmişin gözü, eleştiren bilincidir (Çelik, 2003: 109). Tarihi bir edebiyatçının dilinden okumanın hazzını ve rahatlığını veren bu eser, okuyucuya tarihin içinden geçtiği hissini vererek onu, deyim yerindeyse, canlı ve keyifli bir tarih yolculuğuna çıkarır.
Eldeki çalışmada bu eserin 2011 yılında Sel Yayıncılık’tan çıkan yedinci baskısı esas alınmıştır. Sözcüklerin tespit ve karşılaştırılmasında TDK tarafından yayımlanan TS’nin son, yani on birinci baskısına (2011) müracaat edilmiştir. Bu kapsamda eser baştan sona okunmuş, okuma sırasında TS’de bulunmayan sözcükler tanık cümlesi ve sayfa numarasıyla (örnek cümlenin sonundaki rakamlar) beraber fişlere yazılmıştır. Deyimlerin fişlere örnek cümlesiyle birlikte alınması, doğru anlamı belirlemeyi kolaylaştırmıştır. Anlamlandırma aşaması, bu birimlerin bağlam8
özellikleri göz önünde bulundurularak gerçekleştirilmiştir. Çalışma bir makale olarak düşünüldüğünden buraya sadece otuz sözcük/söz alınmıştır.
İnceleme9
1. Az biraz: Bu söz eserde iki karşılığa sahiptir: a) zf. Kısa bir süre.
“Salih Bey az biraz sonra sökün eder.” (308) b) zf. Bir parça, azıcık.
“Gözlerinin çevresi de az biraz halkalıdır.” (91)
Yazarın ikileme kuruluşunda verdiği bu söz, TS’deki (TDK, 2011: 352) biraz sözcüğünün anlamca güçlendirilmişidir. Bu yapı, Ayverdi (2005: 238) ve Çağbayır’ın (2007: 397) sözlüklerinde “bir parça, azıcık” karşılıklarıyla ve halk ağzı/ağız bilgi notuyla yer almaktadır.
2. Bal badem: sf. Çok lezzetli, tadına doyum olmaz.
“Tomris Uyar da -ki onun serüvenleri de Tarabya’dan açtığımızda anlatılacaktır- 4 Aralık 1975 günü Rumelihisarı’nda, Avcı Lokantası’nda, arkadaşı Armağan’la, balbadem bir öğle yemeği atıştırıp kış ortasında bastıran bahar havasına yaslandığı sıra -ki Armağan üşüyücü olmadığından bahçede oturmuşlardır- Boğaz’dan Belkıs adında, elden ayaktan düşmüş bir tankerciğin geçtiğini saptamıştır.” (292)
TS’de geçmeyen bu söz, bal ve badem sözcükleriyle oluşturulmuş bir ikilemedir. 3. Benzek: is. Nazire.
“O günlerde Ahmet Mithat Efendi’nin çıkardığı Tercüman-ı Hakikat gazetesinde iki şarkı yayınlanmış, Kemalpaşazade de Vakit gazetesinde bunlara birer benzek düzmüştür.”(340)
Türkiye Türkçesi ağızlarında (TDK, 2009a: 630) “taklit” anlamına gelen bu sözcük, bir edebiyat terimi olan nazire sözcüğünün yerine kullanılmıştır. Benze- fiil tabanına -k isim yapım eki
8 Bağlam kısaca “bir unsurun bulunduğu ortam” (Dash, 2008: 22) demektir. Dil bilimciler bir dillik yapıyı anlamlandırırken onu yakın çevresi, cümlesi ve içinde yer aldığı metnin konusuyla birlikte düşünmüşlerdir. Anlamı belirleyen faktörleri birleştiren bu yaklaşım, özellikle sözlüklerde yer almayan ve ilk kez karşılaşılan yapıların doğru olarak anlamlandırılmasında yararlı olmuştur. Bu yaklaşım, sözlük bilimi çalışmalarında nitelikli bir sözlük ortaya koyabilmek için de gereklidir. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi ve örnek için bk. Öztürk, 2008: 236-334.
ulanarak elde edilmiştir. Püsküllüoğlu (2002: 102 ve 2008: 275) bu sözcüğü nazire terimi yerine teklif ederek “başka bir şiirin konusuyla ilgili olarak benzer ölçü ve uyak düzeniyle yazılan şiir” şeklinde izah etmiştir.
4. Böyleleyin: sf. Bunun gibi, buna benzer.
“Kuşkusuz, derim kendi kendime, geçmiş günlerden birinde yandan çarklılarla Boğaz’ı geçerken bir taraça ya da bir balkoncukta, böyleleyin bir hatuncağız görmüş olmalıyım.” (61)
Bu sözcük, yazı dilinde sıfat ya da zarf göreviyle işletilen böyle sözcüğüne +leyin eki getirilerek elde edilmiştir. İsimlerden zarf yapan ve dilimizde sınırlı örneği olan bu ek, türetmeye elverişli değildir (Zülfikar, 1991: 108)10. Birsel, bu karakterde bir eki işletmek suretiyle hem ekin
kullanım alanını genişletmiş hem de Türkçenin söz varlığına yeni bir sözcük kazandırmıştır. 5. Bütünlük: zf. Tamamıyla, tamamen.
“Yüzü bütünlük kaparsa bunun anlamı da şu: Bir daha yüzümü görmeyeceksin, seni görmek istemiyorum, daha anlamadın mı haybeci?” (190)
Bugün TS’de (TDK, 2011: 426) “bütün olma durumu, tamamiyet” karşılığıyla yer alan bu sözcük, +lük ekinin durum zarfı yapma işlevi üstlendiğini gösteren örneklerden biridir. Yazar ekin işlev sahasını genişletmek suretiyle yeni bir sözcük ortaya çıkarmıştır. TS’deki (TDK, 2011: 560)
çokluk (= sık sık, çokça, çok kez) sözcüğü de ekin bu işlevine uygun örneklerden biridir.
6. Cilasunluk: is. Yiğitlik.
“Kimileriyse cilasunluk gösterip Çamlıca’ya tırmanır.” (331)
Cilasun TS’de (TDK, 2011: 466) “yiğit kimse; eli çabuk, becerikli kimse” anlamlarıyla
kayıtlıdır. Sözcüğün tarihî metinlerde “kahraman, babayiğit, gürbüz delikanlı” (TDK, 2009d: 767) karşılıkları da vardır. Sanatçı işlek olmayan bir köke işlek türetimlik eklerden birini getirerek sözcüğün dilde tutunmasını sağlamıştır.
7. Cuplamak: Suya atlamak, girmek.
“Burada denize cuplayanların bir daha akıllarından korkuları olmaz.” (396)
Cup “suya düşen bir şeyin çıkardığı ses” (TDK, 2011: 473) anlamıyla bugün TS’de vardır.
Salâh Bey’in bu kökten türettiği cupla- fiili TS’ye alınması gereken yapılardan biridir. Bu örnek, Zülfikar (1995) tarafından hazırlanan Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler adlı çalışmada da yoktur.
8. Dudak: is. Uç, bir şeyin baş veya son noktası.
“Duvarlara ise yaldızlı büyük boy aynaları, tabloları asılmış. Pencerelerde bir dudağı yerde bir dudağı gökte atlas perdeler.” (407)
Yazar dudağın alt ve üst kenarlı olmasından yararlanarak bu sözcüğe “uç, bir şeyin baş veya son noktası” anlamlarını yüklemiştir. Nitekim sözcüğün bugün kimi sözlüklerde “kıyı, kenar” karşılıkları da vardır. Karşılaştırmak için bk. Doğan, 2008: 420.
10 Yazı dilindeki kullanımı sınırlı olan bu ek, Türkiye Türkçesi ağızlarında ilginç örnekler ortaya koyabilmektedir. Burada ağız çalışmalarından birçok örnek sunulabilir. Ancak biz birkaç tane vermekle yetinmek istiyoruz: onculayın (Durmaz, 2009: 431), yatsılayın (Doğan, 2009: 244), dimişleyin, yeñileyin (Uysal, 20011: 90).
9. Dudak dudağa: zf. Birbirine değecek kadar sık ya da çok olma durumu, iç içe, dolu. “Bahçedeki çiçekler ise herkesin ağzını sulandırır. Her yer karanfil ve gülle dudak
dudağadır.” (397)
Bugün TS’de (TDK, 2011: 721) “öpüşmek” anlamına gelen dudak dudağa gelmek/kalmak deyimi vardır. Dudak dudağa sözü insanlar için “yakınlık/yakınlaşma” ifade eden bir duruma işaret eder. Nitekim Püsküllüoğlu (2008: 578) da bu ikilemeyi aynı doğrultuda tanımlamıştır. Salâh Bey, bu söze “birbirine değecek kadar sık ve çok olma, iç içe” anlamlarını yüklemiştir.
10. Er horoz: zf. Sabahın en erken vakti.
“O gün, zavallı Mismer, erhorozda bir sandal kiralayarak, Boğaz’daki akıntılarla iki saat boğuştuktan sonra, yalıya tam vaktinde ulaştığı halde Paşa onu öğleye değin bekletmiştir.” (75)
Er (=erken) ve sabahı çağrıştıran horoz sözcüğüyle kurulan bu ikileme, TS’deki (TDK,
2011: 1111) horoz vakti (=sabah vakti) maddesiyle anlamca yakınlaşmaktadır. 11. Evetlik göstermek: Razı olmak, kabul etmek.
“Sadrazamın -Avlonyalı Ferit Paşa- isteği üzerine Rambert kendisine 820 lira vermeye
evetlik gösterir.” (232)
Salâh Birsel evet sözcüğüne +lik eki getirerek yeni bir sözcük türetmiş, bununla da evetlik
göstermek deyimini oluşturmuştur.
12. Hurdalamak: Çok üzmek.
“Sait, o gün her zamandan karamsardır. Tatar Güzeli Sulhiye’nin öyküsü de onu
hurdalamıştır.” (285)
Hurdalamak DS’de (2009b: 2444) “ufalamak” açıklamasıyla temsil edilmiştir. Birsel’in
Farsça hurda sözcüğünden türettiği bu fiil, TS’deki (TDK, 2011: 1142) içini parçalamak/parça
parça etmek deyimiyle anlamca yakındır.
13. İnceden inceden: zf. Yavaş yavaş.
“Gün inceden, inceden kavuşmaya başlar.” (220)
İkileme şeklindeki bu kullanım, +den ayrılma hâli ekinin cümlede durum zarfı yapma işlevine uygun bir örnek durumundadır. (Diğer örnekler için bk. Boz, 2013: 15-16.) Bu ikileme Akyalçın (2007) tarafından hazırlanan Türkçe İkilemeler Sözlüğü’nde de görülmez. Püsküllüoğlu (2008: 922) bu sözü “belli belirsiz, hafif hafif, hiç belli olmaksızın” şeklinde açıklamıştır. Çağbayır’ın (2007: 2171) inceden sözcüğü için verdiği bilgiler ise şöyledir: çok hafif bir sesle, zor algılanır ölçüde. Birsel’in bu söze farklı bir anlam kattığı aşikârdır.
14. İyisinden: zf. Adamakıllı, şiddetli şekilde.
“Yazık ki yazık, Loti, bir iki hafta sonra iyisinden hastalanacaktır.” (239)
TS’de (TDK 2011: 1236) iyiden iyiye (=adamakıllı, çok iyi, gereği gibi) sözü kayıtlıdır. Yazarın kullandığı iyisinden sözcüğü bu ikilemeyle aynı anlamdadır. +den ayrılma hâli eki, sözcüğün zarf görevi üslenmesini sağlamıştır.
15. Kırpıklık: is. Eksiklik; bir şeyin yokluğundan dolayı yaşanan sıkıntı.
“Bir başka kış günü de iki arşın boyu kar indirmiş, yollar kapanmıştır. Fırınlar ekmek çıkaramadığı için çok perişanlık ve kırpıklık olmuştur.” (321)
Kırpmak (TDK, 2011: 1420) “parçalara ayırmak, kesmek, kırkmak” anlamlarına sahip bir
fiildir. Yazar kökteki bu anlamlardan yararlanarak kırpıklık (<kırp-ık+lık) sözcüğünün anlam dağarcığına yukarıda tespit edilen karşılıkları eklemiştir.
16. Kömürlenmek: Kararmak, kötüye gitmek, kötüleşmek.
“Naime Sultan’ı sorarsanız, o da daha sonraki yıllarda, 1904 yılında yaşamının
kömürlenmeye başladığını görecektir.” (208)
Kömür sözcüğünden türetilen bu fiil, Birsel’in dilinde mecaz yoluyla “kötüleşmek, kötüye
gitmek” anlamları kazanmıştır.
17. Kör: sf. Alacakaranlık, en erken.
“Sabahın o kör saatinde Yahya Kemal’le iki damat da yalıdadırlar.” (431)
Bugün TS’de (TDK, 2011: 1994) sabahın körü (=sabahın erken saati) sözü vardır. Ancak
kör sözcüğü edebî metinlerde, tek başına anlamı olan bir sözcük karakteriyle farklı öbekler içinde
yer alabilmektedir. Eserden çıkarılan “en erken, alacakaranlık” tanımının TS’deki kör (TDK, 2011: 1501) maddesine yeni bir anlam olarak eklenmesi Türkçe için bir kazanç olacaktır.
18. Nedir: bağ. Aralarında aykırılık bulunan cümleleri bağlamaya yarayan bir söz; ama, fakat, lakin, gelgelelim.
“Selanik Valiliği’ne ise Devlet Şurası üyelerinden Rauf Paşa seçilmiştir. Nedir, hazinede Rauf Paşa’ya verilecek yolluk yoktur.” (232)
Nedir, Salâh Bey’in bu kitapta sıkça başvurduğu cümle bağlayıcılarından biridir (bk. 86, 97,
101, 118, 382. sayfalar). Bu bağlaç, Hacıeminoğlu’nun (1992) çalışmasında da görülmez.
19. Ne ki: bağ. Aralarında aykırılık bulunan cümleleri bağlamaya yarayan bir söz; ama, fakat, lakin, gelgelelim.
“Sanatçıların tuz ve ekmek hakkını gösteren III. Selim’in bu davranışına bin teşekkür postaladıktan sonra, gözlerimizi aynı yılın nisan ayına çevirmeliyiz. Çünkü o ayın on yedisi Ramazan’ın da yirmi üçüdür. Meyhaneler de -bu nasıl iş demeyin- o gün açılmıştır. Ne ki, bizim ilgimizi çekecek asıl ay hazirandır.” (36)
Eserde yer yer karşılaşılan bu bağlaç, TS’deki ne var ki (TDK, 2011: 1758) sözcüğüyle aynı anlam ve işlevdedir. (Ayrıca karşılaştırmak için bk. Doğan, 2008: 1236; Püsküllüoğlu, 2008: 1297). 20. Ne var: bağ. Aralarında aykırılık bulunan cümleleri bağlamaya yarayan bir söz; ama, fakat, lakin, gelgelelim.
“Ondan iki gün sonra da yani 2 Ağustos 1792’de Bebek Bahçesi’nde Tatar Hanı adını taşıyan, bahtı tersine dönmüş, Girayzade Bahtgiray’a bir şölen çekilir. Ne var, o gün orada, III. Selim yerine vezirlerin en eskisi olduğu için “Şeyh-ül Vüzera” adıyla anılan Sadrazam Damat Melek Mehmet Paşa bulunur.” (37)
Bu yapı, kitapta sıkça görülen cümle bağlayıcılarından biridir ve TS’deki ne var ki (TDK, 2011: 1758) sözcüğüyle aynı anlam ve işlevdedir. (Ayrıca karşılaştırmak için bk. Hacıeminoğlu, 1992: 183; Çağbayır, 2007: 3507; Doğan, 2008: 1236).
21. Örneği: ed. Benzeri, misali, gibi.
Evliya Çelebi de burada, geçmiş yıllarda, Bayezit Han Veli yapımı, cennet örneği bir gül bahçesi olduğunu söyler.” (379)
Bu sözcük, eserde bir çekim edatı görünümündedir. Yapısı (<örnek+i) da gibi (<kip+i) edatıyla aynıdır. Bu hâliyle bize iyelik ekinin kalıplaşmasıyla oluşmuş edatları hatırlatmaktadır. (Konuya ilişkin diğer örnekler için bk. Korkmaz, 2000: 35-39.)
22. Şişi inmek: Sakinleşmek, içinde birikenleri söyleyip rahatlamak. “Recai Efendi, paşanın karşısında açar ağzını, yumar gözünü:
- Ziver Efendi’nin Meclisi Vala üyeliğinde tutulması size olan yakınlığından, filanın tutulması şunun için, falanın tutulması bunun için. Benden ne istersiniz ey tanrıdan korkmazlar?
O ay İstanbul göklerinde bir necm-i dünbaledar (kuyrukluyıldız) görünmüştür. Recai Efendi’nin şişi inince aklına bu kuyrukluyıldız düşer.” (323)
Yazar, bu örnekte şiş sözcüğüne “öfke, kızgınlık” anlamlarını yükleyerek yukarıdaki açıklamalara uygun düşen şişi inmek deyimini meydana getirmiştir. Bu deyim, Parlatır’ın (2008) Deyimler adlı eserinde de bulunmaz. DS’deki (2009c: 3789) şişini indirmek (=öfkesini açıklamak, bağırıp çağırarak rahatlamak) deyimi bu örnekle örtüşmektedir.
23. Tepeleme: zf. Baştan aşağı, her yanıyla.
“Saffet Lütfü Tozan’ın evi tepeleme antikadır. Yerlerde minderler, postlar… Konuklar onların üstünde.” (422)
Tepeleme bugün TS’de (TDK, 2011: 2325) “tepe biçimi verecek veya kenarlarından taşacak
kadar, tepelemesine” anlamlarındadır. Çağbayır (2007: 4740) aynı sözcüğü “çok dolu”, Püsküllüoğlu (2008: 1691) ise “taşacak kadar dolu olan” şeklinde izah etmiştir. Salâh Birsel, bu kullanımıyla sözcüğe yeni bir anlam kazandırmıştır.
24. Tezine: zf. Hemen ardından, +dan hemen sonra.
“Göçün tezine de Mehmet adında civanbaht bir şehzade dünyaya geldiğinden yedi gece kandil donanması olmuştur.” (446)
Eserde birkaç kez geçen bu sözcük, +e yönelme hâli ekinin kalıplaşma yoluyla sözcük türetme işlevine uygun bir örnek durumundadır. Tezine, bugün yazı dilindeki aksine, boşuna, körü
körüne, tersine şeklindeki örneklerle beraber (bk. Korkmaz, 2000: 12 ve Boz, 2013: 13), Türkçede
eskiden beri var olan ek kalıplaşması olayının günümüzdeki temsilcileri arasındadır. 25. Tiftiklenmek: Bir konu bütün yönleriyle, ayrıntılı biçimde konuşulmak.
“O çağda Çarşamba Pazarı’ndaki Murat Molla Tekkesi, Küçükmustafapaşa’da mesnevihan Hüsamettin Efendi’nin evi, Çarşamba’da İbrahim Efendi’nin konağı neyse, bu konak da odur. Toplantılarda, başta politika olmak üzere, her şey tiftiklenir.” (147)
Tiftiklenmek TS’de (TDK, 2011: 2355) “kumaşın telleri birbirinden ayrılmak, kabarmak,
tiftik tiftik olmak” anlamlarındadır. Doğan (2008: 1640), bu fiil için “tel tel, iplik iplik ayrılmak” karşılıklarını yazmıştır. Birsel’in sözcüğe yüklediği bu anlam, TS’deki ilgili maddeye mecaz anlam olarak eklenmelidir.
26. Top alanı: is. Stadyum, stat, futbol sahası.
“Kuşdili Çayırı’ndaki köprüden geçtikten sonra Fenerbahçe top alanı sağda bırakılıp Kızıltoprak yolu tutuldu mu, solda Papaz’ın Bağı’na rastlanır.” (336)
Latin kökenli stadyum sözcüğü Birsel’in dilinde “top alanı” olarak karşılık bulmuştur11
. 27. Üslendirmek: Bir şeyi bir yerde konumlandırmak, bir yeri üs olarak seçip merkezi oraya yerleştirmek.
“Bahaettin Şakir Bonaparte Sokağı’nda bir bina kiralamış, derginin yönetim yerini de orada
üslendirmiştir.” (140)
Bugün TS’de üslenmek (<üs+le-n-mek=bir yeri kendine üs seçerek orada yerleşmek) sözcüğü kayıtlıdır. Yazar, ettirgenlik eki yardımıyla yeni bir yapı ortaya koymuştur.
28. Yalnızlamak: Yalnız/boş bırakmak, bir yere gidip gelmeyi bırakmak.
“Edebiyatçılar Nuri Bey’in evini pek yalnızlamazlar. Ama oraya ozanlar kadar, musikiciler de doluşur.” (334)
Yalnız sözcüğünden +la- fiil yapım ekiyle genişletilmiş bir fiildir.
29. Yanılmaca: is. Yanlış anlamadan kaynaklanan karışıklık, karıştırma durumu.
“İsterseniz, bir ormanın içinden geçtiğinizi düşünebilirsiniz. Ama yanılmaca yok. 1673 yılındayız. Aylardan da temmuz.” (364)
Sözcük, Yanıl- fiiline “tarz, durum” işlevli -maca isim yapım eki ulanarak elde edilmiştir. 30. Zarpadak: zf. Düşünmeden, hazırlıksız olarak, aniden.
“Bunu, bizim önceden hesaba alarak, karşımıza çıkan her şiire zarpadak dalmaktan kaçınmamız gerekirdi.” (448)
Zarpadak DS’de (TDK, 2009ç: 4381) “birdenbire” anlamıyla ve Samsun notuyla vardır.
Aynı eserde “birden” anlamlı zırp sözcüğü de Amasya kaydıyla yer almaktadır. +adak biçim birimi eklendiği kökün hem anlamını pekiştirmiş hem de eylemin tarzını anlatan zarf meydana getirmiştir (Zülfikar, 1991: 52)12
. Sonuç
Sözlükler, bir dildeki sözcük ve deyimlerin tamamını ya da bir bölümünü belli bir düzene göre sıralayarak tanımlayan, açıklayan eserlerdir. Bu eserler, dilin bilim, sanat ve felsefede işlenmesine bağlı olarak zamanla geliştirilip zenginleştirilebilecek kaynaklardır. Bu kapsamda yapılması gereken çalışmalardan biri de o dille kaleme alınan edebî eserlerin taranmasıdır. Unutulmamalıdır ki edebî eserler, bir dile ait söz varlığının yaşadığı, korunduğu, geliştirildiği ve geleceğe ulaştırıldığı metinlerdir. Bu noktada Türk dili araştırmacılarına düşen görev, edebiyat
11 Stadyum, stat alıntı sözcükleri bugün halkın söz varlığında da “top sahası” şeklinde Türkçeleştirilmiştir. Bunları Karaman’da annemiz dâhil birçok yaşlıdan duyduğumuzu belirtmek istiyoruz.
12 Bu sözcüğün kökü konusunda eldeki kaynaklarda bir bilgi yoktur. Bu hususta aklımıza ilk gelen, Zülfikar’ın (1995: 279) ses yansımalı bir sözcük olarak zikrettiği zırp-zırpıltı (=düzensiz ve hızlı yürümeyi anlatır) sözcüğüdür. Burada dilimize Arapçadan geçen zarb~darb (برض) sözcüğü de [“vurma, ateş etme, çarpma” (Mutçalı, 1995: 503) ve “güç, kuvvet” (Devellioğlu, 1997: 166)] bir başka ihtimal olarak düşünülebilir. Nitekim Ayverdi’nin (2005: 3478) halk ağzı notuyla verdiği “güçlü ve şiddetli etki” karşılığı ile Püsküllüoğlu’nun (2008: 1920) “güç, yeğinlik, şiddet” tanımlaması bu açıklamalarla örtüşmektedir.
alanında ortaya konan eserleri inceleyerek onlarda saklı kalan sözcük, deyim vb. unsurların Türkçenin söz varlığına kazandırılmasını sağlamaktır.
Salâh Birsel (1988: 143), her ulusun dilinde sözlüklere geçmemiş bir sürü “Anka kuşu”nun, yani sözcüğün bulunduğunu söyler. Gerçekten de ağızlardan ve edebî eserlerden derlenecek her kelime, dile zenginlik katacaktır. Mevcut sözlüklerde anlamdaşı, benzeri olsa dahi keşfedilen her yeni söz, değerlidir ve mutlaka sözlüklere dâhil edilmelidir. Dilde aynı anlama gelen birçok sözün bulunması hem o dilin konuşurlarına hem de kalem erbabına büyük kolaylık sağlayacaktır. Ayrıca mevcut sözlüklerdeki kimi maddelerin içinin genişletilmesine ve yeniden düzenlenmesine vesile olacaktır.
Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere Salâh Birsel; yeni deyimler (evetlik göstermek, şişi inmek gibi) kurarak bunları Türkçeye kazandıran, bazı sözcüklere (dudak, tepeleme gibi) farklı anlamlar yükleyerek onların anlam dağarcığını genişleten, mevcut kök ve tabanlardan yararlanarak yeni sözcükler türeten (hurdalamak, yanılmaca gibi), ağızlardaki sözcükleri (zarpadak gibi) işleyerek edebiyat aracılığıyla onların geniş kitlelerle buluşmasını sağlayan ve kendine özgü deyişleriyle (er horoz, inceden inceden gibi) dile yeni örnekler sunan bir sanatçıdır. Nazire ve stadyum gibi alıntı sözcüklere karşılık olarak kullandığı sözcükler, onun Türkçe hassasiyetinin sadece birkaç örneğidir. Yazarın dile yeni sözler/sözcükler armağan ederken türetme, derleme ve birleştirme tekniklerine sıkça başvurduğu görülmüştür. Bütün bu örnekler, bize, onun Türkçeye yeni söyleyişler getirme, sözcüklerden Türkçesini kullanma çabası içine girdiğini gösterir. Çabayla ortaya çıkan sözcükler; yazdığı dile hâkim, gözlem gücü yüksek ve hayatı derinlemesine tanıyan bir kalem sahibinin verimleridir. Bunlar, yazarın anlatmak istediği soyut kavram ve durumların kolayca anlaşılmasına hizmet eder.
Yazarın Türkçeye armağan ettiği sözcükler, kuruluşuna bilgisini, görgüsünü, birikimini, tasarrufunu ve Türkçe duyarlılığını yansıttığı kullanımlardır. Sanatçı öz güveni ve rahatlığıyla geliştirilen bu özgün şekiller, hem Salâh Birsel’e hem okurlarına hem de Türkçeye duyulan saygının gereği olarak TS başta olmak üzere Türkçenin temel sözlüklerine kazandırılmalıdır. Salâh Bey’in dilinde var olan bu çeşitlilik/zenginlik, elbette ki, Türkçenin gücü ve bereketidir. Onun takdiri hak eden bir diğer yönü ise bu sözleri yerli yerinde ve başarıyla kullanmış olmasıdır.
KISALTMALAR akt. : Aktaran bağ. : Bağlaç bk. : Bakınız bs. : Basım, Baskı DS : Derleme Sözlüğü ed. : Edat is. : İsim
MEB : Millî Eğitim Bakanlığı
s. : Sayfa S : Sayı sf. : Sıfat TDK : Türk Dil Kurumu TS : Türkçe Sözlük vb. : Ve benzeri zf. : Zarf
KAYNAKÇA
Akalın, Şükrü Halûk (2009), “Türk Dili: Dünya Dili”, Türk Dili, S 687, s. 195-204.
Aksan, Doğan (2000), Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), 1. Cilt, 2. bs., Ankara: TDK Yayınları.
Aksan, Doğan (2006), Türkçenin Sözvarlığı, 4. bs., Ankara: Engin Yayınevi. Akyalçın, Necmi (2007), Türkçe İkilemeler Sözlüğü, Ankara: Anı Yayıncılık.
Altınkaynak, Hikmet (2008), Türk Edebiyatında Yazarlar ve Şairler Sözlüğü, 2. bs., İstanbul: Doğan Kitap.
Ayverdi, İlhan (2005), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı. Birsel, Salâh (1988), Kediler, İstanbul: Bağlam Yayınları.
Birsel, Salâh (2011), Boğaziçi Şıngır Mıngır, 7. bs., İstanbul: Sel Yayıncılık.
Boz, Erdoğan (2013), Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi, 2. bs., Ankara: Gazi Kitabevi.
Çağbayır, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat. Çelik, Abdullah (2003), Salah Bey Kitabı, Şanlıurfa: Yom Yayınları.
Çetişli, İsmail (2003), Batı Edebiyatında Edebî Akımlar, Ankara: Akçağ Yayınları.
Dash, Niladri Sekhar (2008), “Context and Contextual Word Meaning”, SKASE Journal of Theoretical Linguistics [online], Vol. 5/2, s. 21-31.
Demir, Celal (2006), “Türkçe/Edebiyat Eğitimi ve Kişisel Kelime Serveti”, Millî Eğitim, S 169, s. 207-226.
Devellioğlu, Ferit (1997), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 14. bs., Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Doğan, D. Mehmet (2008), Doğan Büyük Türkçe Sözlük, 4. bs., İstanbul: Pınar Yayınları.
Doğan, Muammer (2009), “Aksaray Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar1” Turkish Studies -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009, p. 236-249, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: 10.7827/TurkishStudies.810, ANKARA-TURKEY.
Durmaz, Ramazan (2009), “Oğuzcadan Gelen Esinti: Karakoyunlu Yörükleri Ağzından Büyük Türkçe Sözlüğe Katkılar”, Turkish Studies -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009, p. 331-466, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: 10.7827/TurkishStudies.813, ANKARA-TURKEY.
Ergülen, Haydar (2014), “Salâh Birsel’le Oyuna Devam”, Kitap Zamanı, 5 Kasım 2014.
Gülsevin, Gürer (2013), “Türk Dilinin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri ve Önemi”, Yeni Türkiye Türkçe Özel Sayısı, S 55, s. 753-758.
Hacıeminoğlu, Necmettin (1992), Türk Dilinde Edatlar, Ankara: MEB Yayınları.
Karataş, Turan (2011), Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Sütun Yayınları. Karataş, Turan (2015), “Can Kuşunu Uçurmak”, Yaza/bilmek, Ankara: Edebiyat Ortamı Yayınları.
Karpuz, H. Ömer (2006), “Anadili Bilinci Sorunu”, Türkçenin Çağdaş Sorunları, Ed.: Gürer Gülsevin-Erdoğan Boz, İstanbul: Divan Yayınları.
Karpuz, H. Ömer (2013), “Anadili Eğitimi, Anadiliyle Eğitim ve Resmî Dil ile İlgili tartışmalar ve Dilbilimsel Yaklaşım Sorunları”, Yeni Türkiye Türkçe Özel Sayısı, S 55, s. 991-995.
Korkmaz, Zeynep (2000), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, 4. bs., Ankara: TDK Yayınları.
Korkmaz, Zeynep (2007), Gramer Terimleri Sözlüğü, 3. bs., Ankara: TDK Yayınları. Mutçalı, Serdar (1995), Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık Yayınları.
Necatigil, Behçet (2007), Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, 24. bs., İstanbul: Varlık Yayınları. Öztürk, Furkan (2008), “İşlevsel Sözlük ve Osmanlı Şiirinde Bağlam”, Turkish Studies
-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/1 Winter 2008, p. 326-334, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: 10.7827/TurkishStudies.275, ANKARA-TURKEY.
Parlatır, İsmail (2008), Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü-II: Deyimler, Ankara: Yargı Yayınevi. Püsküllüoğlu, Ali (2002), Öz Türkçe Sözlük, 13. bs., Ankara: Arkadaş Yayınları.
Püsküllüoğlu, Ali (2008), Türkçe Sözlük, İstanbul: Can Yayınları.
Türk Dil Kurumu (2009a), Derleme Sözlüğü I, 3. bs., Ankara: TDK Yayınları. Türk Dil Kurumu (2009b), Derleme Sözlüğü III, 3. bs., Ankara: TDK Yayınları. Türk Dil Kurumu (2009c), Derleme Sözlüğü V, 3. bs., Ankara: TDK Yayınları. Türk Dil Kurumu (2009ç), Derleme Sözlüğü VI, 3. bs., Ankara: TDK Yayınları. Türk Dil Kurumu (2009d), Tarama Sözlüğü II, 3. bs., Ankara: TDK Yayınları. Türk Dil Kurumu (2011), Türkçe Sözlük, 11. bs., Ankara: TDK Yayınları.
Uysal, İdris Nebi (2011), Karaman İli Ağızları ve Anadolu Ağızları Arasındaki Yeri, Karaman: Karaman Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Vardar, Berke (2007), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, 2. bs., İstanbul: Multilingual Yayınları. Zülfikar, Hamza (1991), Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, Ankara: TDK Yayınları.
Zülfikar, Hamza (1995), Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara: TDK Yayınları.
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Uysal, İ.N., (2015). “Salâh Birsel’in “Şıngır Mıngır” Sözcüklerinden Türkçe Sözlük’e Katkılar / Contributions To Türkçe Sözlük From Salâh Birsel’s “Şıngır Mıngır” Words”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. H. Ömer Karpuz Armağanı), Volume 10/16 Fall 2015,
ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number:
