Yazan: Vasfi Rıza Zobu Güllü Yakııp Efendi'nin Gedikpaşa'daki ünlü «Osmanlı Dram Kumpanyası»nın hâdise yaratan temsillerinden «Ha kikî Nedamet»in dördüncü tablosu. Dekor ve kostüm zenginliği özellikle dikkati çekmektedir.
G
edikpaşa Tiyatrosu'nda istikbalin büyük sanatkârları ye tişti. Fasülyeciyan, Mınak- yan, Benliyan, Necip, Ahmet Fehim, Büyük İsmail efendiler, Ka- lakaş hemşireler, Araksiya, Bayzar, Siranuş hanımlar hep «Güllü Ya- kup» efendinin «Osmanlı Tiyatro- su»nda şöhrete eriştiler. Bunlar ve diğerleri Gedikpaşa’nın on senelik faaliyeti esnasında ve ondan sonra isimlerini tiyatrolarına firma olarak vererek müteaddit batı örneği ti yatro ve temsilleri veren temsil he yetleri kurdular. İstanbul'da ve Os manlI ülkesinin büyük şehirlerine turneler tertip ettiler. Bütün bun ların ve bugünkü TürkTiyatroları-HADİSE
nın temeli işte 1868 yılında Gedik paşa'daki tiyatro binasında Güllü Yakup Efendi tarafından atılmış ve onun bilgili idaresi ile gelecek yıl lara emanet edilmiştir.
Ahmet Mithat Efendi'nin bir piyesi ni beğenmeyip oynamaması dola- yısiyle Mithat Efendi, sahibi olduğu «Tercüman-ı Hakikat» gazetesinde sürekli hücumlarda bulunmuştu.
Ni-YARATAN
hayet 1880 yılında hem tiyatro imti yazı, hem de tiyatro binasının mu kavelesi sona erince Yakup Efendi Gedikpaşa tiyatrosunu terketti. Böylece tiyatronun idaresi Mınak- yan Efendi’ye kaldı. Bazı rivayetlere göre Güllü Yakup Efendi tiyatroyu Ahmet Mithat Efendi ile diğer ga raz erbâbının hücumlarından bıktığı için terketmiştir.
TÜRK TİYATROSUNDAN
\ T '
NEYYİRE
ERTUĞRUL
Türk Tiyatrosundaki kadın sanatçı ların tarihinin başlangıç noktaların dan birini teşkil eden NEYYİRE ERTUĞRUL, Abdülhamid'in huzur hocalarından Ahıskalı Eyüb Efendi' nin kızı olarak 1903 yılında
istan-PORTRELER
bulda, Fatih semtinin Atikalipaşa mahallesinde dünyaya gelmişti. A- sıl adı Münire idi. Tahsiline Cibali' deki Üsküplü Mahalle Mektebinde başlamış, buradan Horhor'daki ip- lidaî'ye, oradan da Darülmalûmat'a nakletmişti. 1921 yılında bu mektep ten mezun olup öğretmen çıkmış, ancak tahsilini yeterli bulmayarak bir yandan da Amerikan Kız Koleji' ne yazılmıştı.
1922 yılında «Ateşten Gömlek» fil minin hazırlıkları yapılırken eserde mevcut iki önemli kadın rolünden biri Türk sahnesinin değerli sanat çısı Bedia Muvahhit hanıma veril miş, ikinci rol için de gazetelere ilân verilmişti. Bu ilâna bir tek kız müracaatta bulunmuştu. Bu da genç muallime ve Amerikan Kız Ko leji öğrencisi Münire Hanım idi... «Ateşten gömlek» filmindeki «Kez- ban» rolü ile kendisini gösteren ve büyük kabiliyetini ispatlayan Müni re hanım, kendisine yapılan teklif ler karşısında sanat hayatını kabul lenmiş ve 1923-1924 tiyatro sezo nunda «Othello» piyesiyle Darülbe- dayi sahnesinde görülmüştü. Darülbedayi'ye İntisap ederken adı nı değiştirip «Neyyire Neyyir» yap mış ve şöhretin ilk basamaklarını bu müstear isim altında tırmanma ya başlamıştı. Büyük sanat gücü ile birleşen kültür ve zekâsı onu pek kısa bir zaman içinde Türk sahne sinin en gözde bir kadın oyuncusu yapıvermişti.
Neyyire Neyyir ayni zamanda dev rin büyük taassubu içinde, Türk kız
larına: «Sahneye çıkılır ve her sa hada olduğu gibi bu alanda da ça lışılırken Türk kadınlığının namus ve iffetiyle bütün vakar ve haysi yeti de pekâlâ korunabilir» diyen ve bunu benliğinde ispatlayan bir-iki kadın sanatçımızdan biri olmuştu. Özellikle dramlarda pek büyük bir başarı gösteren Neyyire Neyyir, «A- teşten Gömlek», «Taş Parçası», «Kızkulesi faciası», «Kral Lear» gibi oyunlarda yarattığı unutulmaz kom pozisyon ve rollerle hâtıralarda ve hâfızalarda ölümsüz bir yer işgal e- derken Türk Tiyatrosu tarihine de adını altın harflerle yazdırmıştı. Türk sahnesinin bu güçlü kadın o- yuncusu, sahne arkadaşı ve Türk Tiyatrosunun en ulu zirvesi olan Muhsin Ertuğrul ile evlendikten sonra takma isminin sonundaki «Neyyir»i bırakıp yerine «Ertuğrul»u almış ve Neyyire Ertuğrul olarak güçlü sanat yaşantısını sürdürmüş tü.
Türk Tiyatrosu tarihinde unutulmaz adı daima takdir ve hayranlıkla yâ- dedilecek olan Neyyire Ertuğrul ay ni zamanda tiyatro ve sinema sanat larında büyük bir bilgiye sahipti. En iyi şekliyle vâkıf olduğu türkçeden başka fransızca, İngilizce ve rusça lisanlarına da vakıftı. Musiki bilir, büyük babası Hattat Osman Efen- di'den tevarüs ettiği bir kabiliyetle mükemmel hat yazar ve gayet iyi resim yapardı.
13 şubat 1943 günü, henüz 40 ya şında iken hayata gözlerini yuman Türk sahnesinin bu güçlü oyuncusu nu takdir ve rahmetle yâdediyoruz.
S
bVbZSr
PİYESLER
Yakup Efendi buradan ayrıldıktan sonra Şehzadebaşı'ndaki «Cûdi E- fendi Bahçesi»nde evvelâ yaz tem sillerine başlamış, sonra ahşap ola- lak yaptırdığı kapalı kısımda bir kaç temsil vermiştir. 1882 yılında Abdülhamid tarafından Mülâzim rütbesi verilen Güllü Yakup Efendi Müzika-i Hümâyûn a tiyatro hocası olmuştu...
Ahmet Fehim Efendi'nin hâtıratın- dan hesaplayıp çıkardığıma göre, 1884-1885 yıllarında Ahmet Mithat Efendi'nin telifi olan «Çerkeş özden leri» isimli piyes Gedikpaşa Tiyat rosu'nda oynandı ve hemen ilk ge cesinde Yıldız'a «Bu piyes Çerkes- leri istiklâle teşvik için yazılmıştır» diye bir jurnal uçuruldu. Mithat E- fendi, piyesini oynamadığı İçin yap tığı haksız hücumlardan ötürü Ya kup Efendi'nin bedduasına uğradı herhalde. Sultan Hamid'den çıkan bir fermanla o gecenin sabahı er ken saatlerde bir yığın zâbıta, ame le ve halktan bulunan kalabalıkla, mermer sütunlu antreli, mermer merdivenli, kat kat localı ve pek muhteşem avizeli o koca tiyatro, öğle vaktine kadar hâk ile yeksân ediliverdi. Böylelikle bu tarihî tiyat ro binası bir jurnal yüzünden orta dan silinip gitti...
Güllü Yakup Efendi'nin Müzika-i Hümayûn’a alınışından, yâni 1882' den sonra Yıldız'da Müzikali Efen diler tarafından haftada iki gece ol mak üzere muntazam temsiller ve rilmeye başlandı ve devam etti. Ta biî bunların temsilleri türkçe idi. Bir de Yıldız tiyatrosunda Italyan sanatkârlardan kurulu daimî bir o- pera heyeti vardı. Bu heyet hem maaşlı, hem de askerî rütbeli idi. Heyetin başı Salvatore Stravola idi. Bunlar onbeş sene Yıldız'da sanat larına devam ettiler. Bunun oğlu Arturo yarbaylığa kadar yükseldi ve «bey» Unvanını aldı.
Meşrutiyetin ilânından sonra Müzi ka-i Hümâyûn da tasfiyeye uğradı. Nazif, Zâti, Halim beyler gibi yaşlı lar, Nâşit bey gibi gençler şehre yayıldılar. Arturo bey de İstanbul' dan ayrılmadı. 1948'de, seksen ya şında iken Metin Toker'in kendisi ile bir röportajı vardı. Bu yazıdan,
o devre ait malûmat edinmek ka bildir.
Metin Toker'in «Cumhuriyet» gaze tesinde neşrettiği bu röportaj tiyat ro tarihimiz için bana ipucu verdi. Şöyle ki:
Tepebaşı Tiyatrosunun hangi tarihte yapıldığına dair hiçbir yerde bir kayıt bulamadığımız gibi Belediye arşivlerini de karıştırmama rağmen hiçbir tarihine tesadüf edememiş tim. Arturo Stravola, 1948 yılında 80 yaşında imiş. İstanbul'a geldiği zaman 26 yaşında idi. 26 yaşla 80 arasında 54 yıl var. Röportajın ya pıldığı 1948'den 54 yıl geriye gi dersek 1894 senesine kadar dön müş oluruz ki, Stravola'nın İstan bul'a geliş tarihi olmuş olur. Geldik leri bu tarihte Concordia Tiyatro bi nasında temsillerini vermişlerdi. Her ne kadar müddet oynamışlar ise, buradan Balkan memleketlerine tur neye çıkmışlar ve tekrar İstanbul'a dönünce yeni bir tiyatro binası bul muşlar. O vakit ki ismi «Petit Chant» olan Tepebaşı Dram Tiyat rosu... Bu binada temsillerine de vam etmişler.
Tepebaşı Tiyatrosu, diğer müştemi lâtı ile İstanbul'a Şehremini olan Rıdvan Paşa tarafından yaptırılmış tır. Paşa, 22 eylül 1890'da Şehremini
oldu ve 1906'ya kadar, yani vurulup öldürülünceye kadar makamında kaldı. Tünel'den çıkan toprakla dol durulmuş olan Tepebaşı Mezarlığı sahasını ikiyüzelli bin liraya evkaf tan satın almış idi.
Stravola kumpanyası İstanbul'a Rıdvan Paşa'nın Şehremiliğinin dördüncü senesinde gelmiş ve Te- pebaşı binası yokmuş ki, Concor- dia'da oynamış. İstanbul'daki tem silleri ile Balkanlardaki turnesinin bir
seneden fazla süreceğini tahmin e- demem. 1894’de geldiği İstanbul' dan ve gittiği Balkanlarda bir sene geçirerek döndüğünde Tepebaşı Ti- yatrosu'nda oynadığına göre, bizim tarihî Tepebaşı Dram Tiyatromuz
«Simon ile Man» isimli piyes de Gedikpaşa tiyatrosu'nda pek büyük sükse yapmıştı. Resim, bu melodramın dokuzuncu tablosunu göstermektedir.
İşte Güllü Yakup Efendi'nin Gedikpaşa Tiyatrosunda temsil edilen ve büyük bir ilgi toplayan bir diğer piyesi: «Bal mumcu»... Fotoğraf, bu piyesin son tablosunu tespit etmektedir.
Gedikpaşa'daki OsmanlI Dram Kumpanyasının oynadığı piyesler arasında «Peçeli Kadın» melodramı da uzun yıl lar hâtıra ve hâfızalardan silinmeyen bir oyun olmuştu.
1894-1895 tarihlerinde yapılmış ve bitmiş olmalıdır...
İstanbul'da şâyanı dikkat bir paşa konağı vardır. Çemberlitaş ile Çar- şıkapısı arasında, Atikali Paşa Ca- mii'nin karşısındaki sokaklardan bi rine tesadüf eden yerde zamanın meşhurlarından Merkez Kumandanı Saadettin Paşa'nın kâşanesi vardı. Bu konak adeta bir musiki, bale ve tiyatro konservatuarı idi. Mübalâğalı sayılacak kadar çok sayıda saz, söz, raks ve tiyatro heyetleri teşkil eden câriyeler vardı. Musiki ve raks kısmının methini dilden dile Meşru tiyetten sonra da gazete ve mec mualarda çok dinledik ve okuduk. Mevzumuz olan tiyatro bölümünü de Ahmet Fehim Efendi'nin hâtıraların dan hülâsa edelim:
Bakırköyünde yaz temsilleri verdik leri bir günde Saadettin Paşa ailesi nin kırk halayığı ile oyun seyrine geldiğini haber verirler. «Bu hala yıkları paşa tiyatromuza sık sık gönderirdi, çünkü onları tiyatrocu olarak yetiştiriyordu» der. Konağın da bir sahne olduğunu dekorlarını meşhur dekoratör Şişeciyan'ın yap tığını, piyeslere ait yüzlerce kat el biseler dikildiğini, Mınakyan ve Ho- las efendilerin konağa gidip kızlara tiyatro dersi verdiklerini kendisinin de gidip ayni sahnede komediler oynadığını söyler. Bu kızlardan mü teşekkil tiyatro heyetinin defalarca Yıldız Tiyatrosu'na gidip padişah huzurunda da temsiller verdiklerinin yine konağa gidenlerin malûmu ol duğunu söyler.
Okuyup öğrendiğimize göre, Türki ye'de ilk tahsisatlı yarıresmî tiyat ro Bursa'da, o tarihlerde Bursa Va lisi olan Ahmet Vefik Paşa tarafın dan kurulmuş ve üç yıl süre ile faa liyet göstermiştir. Bu tiyatro hâdi sesini, içinde yapamış bulunan bü yük aktör Ahmet Fehim Efendi'nin Vakit gazetesinde yayınlanan hâtı- ratından faydalanarak gelecek ya zımda nakledeceğim.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi * 0 0 1 5 8 0 6 3 8 0 1 0 *
