Özet
smanl› saray›na ait hayvanlar›n bar›nd›¤› Istabl-› Âmire sadece saray içinde de¤il saray d›fl›nda muhtelif mekanlarda da birimleri olan bir kurumdur. Kurumun hayvan ihtiyac› mubâyaa yöntemi ve devlet taraf›ndan zapt edilen miraslardan karfl›lanmaktad›r. Hayvanlar genelde saraya ait ah›r ve k›fllaklarda beslenmekle beraber özellikle binek ve araba hayvan› olarak kullan›lan bargirler ‹stanbul civar›nda bulunan muhtelif kazalara tevzî edilerek beslenme yoluna gidilmifltir.
Anahtar Kelimeler: Istabl-› Âmire, Mîrahûr, Topkap› Saray›, avâr›z, ah›r, hayvan besleme, Tunus bargiri, Çerkes bargiri.
Some Crucial points on The Imperial Stables’ Animals and Nutrition
Abstract
The Imperial stables was an (imperial) establishment which had subdivisions not only inside the palace but also in various places outside the (Topkap›) Palace. The animals and their needs are provideded by way of purchasing and the estate seized by the State. The animals usually were feeded in stables and winter quarters. However saddle and cart horses were distributed to counties near to Istanbul and were looked after there.
Key Words:The Imperial stables, Master of the Horse (Mîrahûr), Topkap› Palace, avâr›z, Stable, animal feeding, Tunisian horse, Circassian horse.
Doç. Dr. Zeynel ÖZLÜ Gaziantep Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Ö¤retim Üyesi
Istabl-› Âmire’de (Has Ah›r)
Bulunan Hayvanlar ve
Beslenmeleri Üzerine
Baz› Notlar
G‹R‹fi
Osmanl› Devleti’nde padiflaha ve saray mensuplar›na ait hayvanlar›n bar›nd›¤› Has Ah›r’›n resmi ad› Istabl-› Âmire’dir. Osmanl›lar di¤er baz› müesseseler gibi bu teflkilat› da Selçuklu ve Memluklular’dan alm›fllard›r. ‹lk saray›n bulundu¤u Bursa’daki Has Ah›r hakk›nda fazla bilgi yoktur. Edirne’deki ise varl›¤›n› ‹stanbul’un fethinden sonra da sürdürmüfltür. ‹stanbul’da baflta Topkap› Saray› olmak üzere kentin birçok yerinde has ah›rlar bulunmaktad›r. (Özcan 1999: 204)
Osmanl› saray›n›n mimarisi, bahçeleri, tarihi ve ah›r›n› konu alan çeflitli araflt›rmalar yay›nlanm›flt›r.1
Ancak bu araflt›rmalarda saray ah›r›nda bulunan hayvanlar›n temini, beslenmesi, saraya ba¤l› birimlerin hayvan ihtiyac›n›n nas›l ve hangi flartlarda karfl›land›¤›n› konu alan çal›flmalar›n eksikli¤i hala hissedilmektedir. Haz›rlad›¤›m›z bu metin Osmanl› saray ah›r›nda bulunan hayvanlar›n türleri, hayvanlar için temin edilen besin maddeleri ve di¤er mühimmât›n temini, al›mlar›n kim taraf›ndan, ne kadarl›k bir bütçe ile ve nas›l yap›ld›¤›n› anlatan, arfliv belgelerine dayal› bir araflt›rman›n ilk bulgular›n› içermektedir.
Araflt›rmada 18. ve 19. yüzy›l üzerine a¤›rl›k verilmifltir. Kullan›lan temel kaynaklar Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi’nde tespit edilen arfliv kay›tlar›d›r.
A. HAS AHIR VE HAS AHIR OLARAK KULLANILAN MUHTEL‹F
MEKANLAR
Istabl-› Âmire Fatih zaman›nda H. 883/ M. 1478 y›l›nda basit bir teflkilat olarak hizmet verirken daha sonralar› genifllemifl ve büyümüfl bir kurumdur. Yeri belli bir mekanda olmay›p ‹stanbul’daki Yeni Saray ile saray d›fl›ndaki muhtelif mekanlarda bulunmaktad›r. Nitekim ‹stanbul’da baflta Topkap› Saray› olmak üzere kentin birçok yerinde has ah›rlar bulunmaktad›r. As›l olan Has Ah›r Topkap› Saray›’n›n ikinci kap›s›ndan girilince sol tarafta bulunmaktad›r. Burada atlardan baflka deve, kat›r gibi yük hayvanlar› da bulunmaktad›r. (Uzunçarfl›l› 1988: 489/ Özcan 1999: 204)
Has Ah›r olarak kullan›lan fakat kurulufl tarihleri belirlenemeyen di¤er mekanlar Yerebatan’da bulunan k›fl ah›rlar›, Ah›rkap› civar›nda bulunan fiad›rvan ah›rlar›, Sakalar ah›r›, Kad›rga Liman› ah›rlar›, araba bargirleri ah›rlar›, Tersâne-i Âmire Divanhanesi ah›rlar›, Edirne ve Yanbolu ah›rlar›, Dâver Pafla K›flla-y› Hümâyûnu ah›rlar› vs.dir.
Yerebatan’da bulunan k›fl ah›rlar› fevkâni yani iki katl› olarak infla edilmifltir. Ah›r›n etraf›nda Ba¤dâdî saçak bulunmaktad›r. Küçük ah›r›n etraf›nda ise kara saçak bulunmaktad›r. Burada bulunan mihmân anbar› kargirden yap›lm›flt›r. (26 M 1241/ 10 Eylül 1825).2
1 ‹lber Ortayl›, Mekanlar ve Olaylar›yla Topkap› Saray›, Kaynak Yay›nlar›, ‹stanbul, Aral›k 2007./ Gülru Necipo¤lu, Architecture, Ceremonial and Power. The Topkapi Palace in the 15th and 16th Centuries, The MIT Press, New York, 1991./ Nurhan Atasoy, Hasbahçe, Osmanl› Kültüründe Bahçe ve Çiçek, Aygaz Yay›n›, ‹stanbul, 2002./ Deniz Esemenli, “Osmanl› Saray›nda Kufllar ve Kufl Sevgisi,” Milli Saraylar, TBMM Milli Saraylar Daire Baflkanl›¤› yay›n› No. 9, Ankara, 1993./ Feza Günergun, “Türkiye’de Hayvanat Bahçeleri Tarihine Girifl”, ss. 85-218, I. Ulusal Veteriner Hekimli¤i Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu Bildirileri, Prof. Dr. Ferruh Dinçer’in 70. yafl› an›s›na, Editör Abdullah Özen, Elaz›¤, 2006. / Bahri Ata, Müzelerle ve Tarihî Mekanlarla Tarih Ö¤retimi: Tarih Ö¤retmenlerinin “Müze E¤itimine” ‹liflkin Görüflleri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara, 2002./Tahir Nejat Eralp, “Askeri Müze”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, ss. 1604-1606, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1985./ Enver Behnan fiapolyo, Müzeler Tarihi, Remzi Yay›nevi, Ankara, 1936./Semavi Eyice, “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluflu”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, ss. 1596-1603, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1985./ Arif Bilgin, Osmanl› Saray Mutfa¤› (1453-1650), Kitabevi Yay›nevi, ‹stanbul, 2004.
3 Bak›n›z 26 Ra 1220 (24 Haziran 1805) tarihli vesika. BOA, Cevdet Saray (C. SM..), 75/3759./ Bak›n›z 10 B 1255 (19 Eylül 1839) tarihli vesika BOA , Cevdet Askeriye (C. AS..), 6772, Vesika 1, 2, 3, 4.
4 BOA, C. SM, 124/6213.
5 Bu ah›rlar›n, zâb›tân ve neferât odalar›n›n tamiri ve temizlenmesi için Mîrahûr-› evvel Hac› Mustafa taraf›ndan Saray’a bir arz yap›lm›flt›r. (29 B 1188/ 5 Ekim 1774). BOA, C. SM.., 128/6429.
6 ‹lgili vesikada anbar ve ah›r›n nerelerinin kiremid ile yap›ld›¤› konusunda belirleyici bir veri bulunmamaktad›r. 7 BOA, C. SM, 101/5083, Vesika 1, 2.
8 1777 y›l›nda Vezir Kaptanpafla’n›n donanma-y› hümâyûn ile dönüflü esnas›nda Divanhâne-i Cedîde’de bulunan ah›rlar dahil birçok yer elden geçirilerek yeniden tefrifl edilmifltir. Yap›lan tecdîd ve tamire 5763,5 kurufl harcanm›flt›r. Bu miktar›n 563,5 kuruflu miri için tenzil edilmifltir. (19 R 1191/ 27 May›s 1777).9 1800 y›l›nda bu ah›rlar ile Mîrahûr dairesinde bir tamirat daha yap›lm›flt›r. Bu tamiratta 500 kurufla mal olmufltur. (11 M 1215/ 4 Haziran 1800). BOA, Cevdet Bahriye (C.. BH..), 38/1821, Vesika 1, 2./ BOA, C.BH.., 258/11958.
9 BOA, ‹rade Dahiliye (‹. DH..), 1007/ 79513. 10BOA, C. SM.., 99/4991, Vesika 1, 2.
11Karaman Valisi Ali Pafla’n›n vefat edince muhallefât› için yap›lan ifllemler için bak›n›z.(29 Z 1208/ 28 Temmuz 1794 ). BOA, HAT, 1403/56693. Yine Maktül Ali Bey’in muhallefât› içerisinde bulunan 12 at, 2 bargir ve 6 estere mîrî damgas› vurularak hemen Istabl-› Âmire’ye dahil edilmesi için bakIstabl-›nIstabl-›z. (17 S 1205/ 26 Ekim 1790). BOA, C. SM.., 178/8936.
fiad›rvan ah›rlar› Istabl-› Âmire-i Evvel’e tâbi olup, Ah›rkap› civar›nda bulunmaktad›r. fiad›rvan ah›rlar›nda Enderûn-› Hümâyûn a¤alar›n›n atlar› ve sakalar›n beygirlerine özgü muhtelif ah›rlar bulunmaktad›r. Ah›r›n kap› kanadlar› neccarkâri olarak tan›mlanmaktad›r. Kap› ve döflemelerinde Bart›n orijinli baz› malzemeler kullan›lm›flt›r.3
Sakalar ah›r› da fiad›rvan ah›r› civar›nda bulunmaktad›r. Sakalar Ah›r›’n›n önünde tahta bir perde bulunmaktad›r.4
Mîrî kat›rlar›n bulundu¤u ah›rlar ile bu ah›rlar›n zâb›tân ve nefer odalar› Kad›rga Liman›’ndad›r.5
Araba bargirleri ah›r› Arabac›lar Karhanesi’nde yer almaktad›r. Bargirlere ait hassa arabalar› da Arabac›lar Kârhanesi’nde bulunan bir anbarda bulunmaktad›r. Anbar ve ah›r kiremid ile yap›lm›flt›r.6Boya olarak kireç kullan›lm›flt›r. Ah›rda hava alan yerler derz ile kapat›lm›flt›r. (18 S 1149/ 28 Haziran 1736).7
Kapudân Pafla’n›n hayvanlar›na mahsus ah›rlar Tersâne-i Âmire Dîvânhânesi’nde bulunmaktad›r.8
Dâver Pafla K›flla-y› Hümâyûnu ve ah›rlar›n›n inflas› Kola¤as› Hasan Efendi taraf›ndan yap›lm›flt›r. Hasan Efendi’ye yapt›¤› iflten dolay› beflinci rütbeden mecidiye niflan› verilmesi konusunda yaz›flmalar yap›lm›flt›r. (27 Muharrem 1304/26 Ekim 1886)9
B. ISTABL-I ÂM‹RE’N‹N HAYVAN
‹HT‹YACININ KARfiILANMASI 1. Terekelerden Hayvan Temini: Istabl-› Âmire’nin, savafl ve eflk›ya takibi gibi ola¤anüstü durumlar nedeniyle ifllevsel bir niteli¤i vard›. Bu nedenle ah›rlarda bulunan deve ve kat›rlar›n gerekli olandan bir kaç kat fazla olmas› gerekliydi. Bu amaçla zaman zaman bir tak›m tedbirler al›narak, ah›rlardaki hayvan say›s›n› yeterli hale getirme yoluna gidilmifltir. Bu çerçevede taflrada devlet taraf›ndan zabt edilen muhtelif terekeler içerisinde bulunan deve ve kat›rlar›n bile sat›lmayarak Istabl-› Âmire’ye ba¤l› ah›rlara teslim edilmesi istenmifltir. (20 S 1210/ 5 Eylül 1795).10
Devlet erkân›ndan birisi vefat edince muhallefât› Defterdâr Efendi’ye havale edilip, müsadere amac›yla muhallefât›n nitelik ve niceli¤i konusunda kay›t tutulmakta, tereke içerisindeki hayvanlardan ifl yapamayacak durumda olanlar hemen mahallinde sat›l›p, sa¤lam olanlar bir ka¤›da kaydedilerek Saray’a arz edilip ihtiyaç olan bölümlere sevk edilmektedir.11
2. Mubâyaa Yöntemi ‹le Hayvan Temini:
Istabl-› Âmire’ye tâbi mîrî k›fllaklara hayvan teminindeki bir di¤er yöntem mubâyaa yöntemidir. Mubâyaa “fiyat-› mîrîye-yi ma’lûme” denen devletin belirledi¤i belli bir fiyat üzerinden yap›lmaktad›r. Bu amaçla ülkenin muhtelif bölgelerinden hayvan temini yoluna gidilmifltir. Mesela Mîrahûr-› Evvel taraf›ndan verilen takrirde, Istabl-› Âmire için 1197
(1782/1783) y›l›nda Sivas ve gayr› sancaklardan 1000 mehâr (yular) fluturân (deve), Ayd›n ve gayr› sancaklardan ise 150 katar ester (kat›r) mubâyaa edildi¤i ve mubâyaa için toplam 73935 kurufl ödendi¤i belirtilmektedir.12 Mubâyaa, duyulan
ihtiyaca binaen baz› durumlarda daha az yap›lm›flt›r.13 Kastamonu Sanca¤›’n›n 86
(1772/1773) y›l› mekârî14 fluturân mal›,
Hüdaven-digar ve Saruhan sancaklar›ndan mubâyaa edilen hayvanlar›n paralar›n›n ödenmesinde kullan›lm›flt›r. (6 R 1187/27 Haziran 1773).15
C. ISTABL-I ÂM‹RE AHIRLARINDA BULUNAN HAYVANLAR
1. Hayvanlar›n ‹stihdam Edildi¤i Muhtelif Alanlar: Osmanl› Devleti’nde olas› ani ihtiyaçlara binaen Istabl-› Âmire ah›rlar›nda bulunan deve, ester ve kat›rlar›n normal zamanda ihtiyaç duyulandan bir kaç kat fazla olmas›na özen gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r. Çünkü her an eflk›ya te’dibi, savafl ve sefer durumu ile karfl› karfl›ya gelinebilmekte, gelen misafirlerin ulafl›m›, Surre-i Hümâyûn, Göç-i Hümâyûn, yeniçeri askerlerine ait yeleklerin Selanik’ten ‹stanbul’a ulaflt›r›lmas›, Tophâne-i Âmire, Hasköy ve Humbara dökümhanelerinde, Davud Pafla ve Baruthane ebniyeleri ile Tersâne-i Âmire Havâss-› Atîk ve Cedîd hizmetinde16 sürekli
olarak ulafl›m vas›talar›na ihtiyaç duyulmaktad›r. Bu ve bunun gibi birçok hizmette kullan›lan hayvanlar geriye her zaman sa¤lam olarak iade edilmemektedir. Nitekim Mîrahûr-› Evvel taraf›ndan verilen takrirde, Istabl-› Âmire için 1197 (1782-83) y›l›nda Sivas ve gayr› sancaklardan 1000 mehâr deve, Ayd›n ve gayr› sancaklardan 150 katar kat›r mubâyaa edildi¤i halde, Istabl-› Âmire’ye tâbi Edirne, Hayrabolu ve Yanbolu ah›rlar›nda ve ‹stanbul’da halihaz›rda (1210/1795-1796 y›l›nda) 91 katar 3 mehâr deve ile 173 katar 2 res kat›r mevcut oldu¤u belirtilmifltir. Bu hayvanlar sefer-i hümâyûn bakayas›ndan sonra Istabl-› Âmire’ye ba¤l› ah›rlarda kalan hayvanlard›r. Mîrahûr-› Evvel takririnde mevcut deve ve kat›rlar›n birkaç y›ldan beri muhtelif yerlerde (Moskof taraf›na giden Elçi Pafla’ya, Da¤l› eflk›yas› memuruna, Surre-i Hümâyûna vs.) Surre-istSurre-ihdam edSurre-ildSurre-i¤Surre-i Surre-içSurre-in, hayvanlar›n ço¤unun helak oldu¤unu ve geriye az miktarda sa¤lam hayvan teslim edildi¤ini ve bunun sonucu olarak hayvanlar›n yar›s›ndan fazlas›n›n ifl göremez bir halde bulundu¤unu dile getirmifltir. ‹fl göremez durumda olan hayvanlar Yanbolu K›flla¤›’na gönderilmekte, yerine Yanbolu K›flla¤›’ndan ‹stanbul’a sa¤lam hayvanlar getirilmekte bu nedenle de Yanbolu ah›rlar›nda pek fazla sa¤lam hayvan bulunmamaktad›r.(20 S 1210/5 Eylül 1795)17
(Bak›n›z Tablo 1)
12BOA, C. SM.., 99/4991, Vesika 1, 2. 13BOA, C. SM.., 117/5852.
14Eflya ve levaz›m nakli için kira ile tutulan hayvanlar için kullan›lan bir ifadedir. (fiemsedin Sami 1317: 1394)
15Mesela Hüdavendigar Sanca¤›’ndan mubâyaa edilen 30 katar deve (9400 kurufl/ nafaka vs. masraflar› dahil), Saruhan Sanca¤›’ndan ise 20 katar deve (6110 kurufl) sat›n al›nm›flt›r. BOA, C. SM.., 117/5852.
16BOA, HAT, 865/38560/C.
17BOA, C. SM.., 99/4991, Vesika 1, 2. 18BOA, C. SM.., 99/4991, Vesika 1, 2.
19BOA, C. SM., 48/2428, Vesika 1, 2, 3. 20BOA, HAT, 865/38560/C.
21BOA, HAT, 865/38560/C.
22BOA, Y›ld›z Perâkende Evrâk›, Hazine-i Hassa Nezareti Maruzat›,( Y.. PRK. HH..),7/26. 23BOA, Y.. PRK. HH.., 7/26.
Ah›rlardaki hayvan say›s›n›n azalmas› kazalardan vergi olarak toplanacak arpa ve saman miktar›n›n veya bedelinin düflmesine de neden olmufltur. Mesela Edirne ve Yanbolu k›fllaklar›n›n arpa ve saman ihtiyac› buraya ocakl›k olarak
ba¤lanm›fl olan baz› kazalar taraf›ndan
karfl›lanmaktad›r. Bölgede mültezim olan Edirne mubâyaac›s› Beylizâde Ali A¤a ve pederi Müteveffâ Süleyman A¤a’n›n 6 y›ll›k (1180-1191/1766-1778 y›llar› aras›) masraflar› incelendi¤inde iltizamlar›n›n sefer zamanlar›na rastlamas›, k›fllaklarda mevcut hayvanlar›n bir k›sm›n›n baflkent ‹stanbul’a gönderilmesi bir k›sm›n›n ise ordu içerisinde muhtelif hizmetlere al›nmas› nedeniyle ah›rlardaki hayvan say›s›n›n azald›¤› dolay›s›yla da vergi olarak toplanacak arpa ve saman miktar›n›n veya bedelinin düfltü¤ü ve Mîrahûr A¤a’ya ödenmesi gereken aidatlar› ödeyemedikleri belirtilmektedir. (25 S 1193/14 Mart 1779).19
2. Istabl-› Âmire Ah›rlar›nda Bulunan Hayvan Miktar›: 1827 y›l›nda mîrî ah›rlar›nda
toplam 836 aded kat›r ve deve bulunmaktad›r. Bunun 26 tanesi ifl göremez bir durumdad›r. ‹fl görür durumda olanlar›n 734’ü kat›r, 76 tanesi ise deve dir (29 Z 1242/24 Temmuz 1827)20(Bak›n›z Tablo 2).
Istabl-› Âmire’de mevcut hayvan miktar› (1297) 1879-1880’de 1652 aded olarak gözükmektedir. Bunun 117’si (7,08%) padiflah›n özel hizmetine, 686’s› (41,53%) muhtelif alanlarda genelde tavîle ve fayton hizmetine, 68’i ise (4,12%) muhtelif bahçe ve konaklara hasredilmifl binek ve araba hayvan› olarak kullan›lm›flt›r. 781’i (47,28%) ise büyük ve küçükbafl hayvan olarak bulunmaktad›r. Do¤rudan do¤ruya padiflah hizmetinde bulunan hayvanlar›n 75’i binek esbi, 17’si binek k›sra¤›, 2’si araba esbi, 13’ü araba bargiri, 6’s› tay, 2’si mekâri ve 2’si Çerkes bargiridir.22 Bunun d›fl›nda fayton ve tavîlelerde
s›radan esb, k›srak ve bargirler yan›nda Bosna bargiri, rahvan, Çerkes bargiri, Tunus bargiri, midilli gibi cins hayvanlar da istihdam edilmifltir23(Bak›n›z Tablo 3, 4, 5).
24 BOA, Y.. PRK. HH.., 7/26. 25BOA, Y.. PRK. HH.., 7/26.
Tablo 3: Istabl-› Âmire’de Bulunan Binek, Araba ve sair Hayvan Miktar› (1297/ 1879/1880)24
26BOA, Y.. PRK. HH.., 7/26.
27‹lgili kay›tta hayvan say›s› 943 aded gösterilmiflse de bizim hesaplamalar›m›za göre say› 938 adeddir. 28BOA, Y.. PRK. HH.., 39/87.
29BOA, Y.. PRK. HH.., 39/87. 30BOA, Y.. PRK. HH.., 39/87.
Tarihi belirlenemeyen bir vesikaya göre Istabl-› Âmire’de 938 aded27hayvan bulunmaktad›r. Bu
hayvan-lar›n % 67,27’si hizmet-i flâhâneye, % 28, 78’i muhtelif üst düzey zevâta ait, % 3,9’u (37 aded) ise d›flar›dan baz› kiflilerin mal› olup Istabl-› Âmire taraf›ndan beslenmekte bulunan hayvanlard›r28(Bak›n›z Tablo 6, 7).
Tablo 5: Istabl-› Âmire’ye Ba¤l› Karas›¤›r Hayvanat› (1297/1879-1880)26
Tablo 6: Istabl-› Âmire’de Bulunan Hizmet-i fiâhâneye Özgü Hayvanlar›n Cins ve Miktar› (Tarihsiz)29
Bir baflka tarihsiz vesikada ise Istabl-› Âmire’nin hayvan mevcudu 2338 olarak verilmifltir. Bu hayvanlar›n % 5’inin (117 aded) zât-› flâhâneye mahsus bulundu¤u, % 32,25’inin (754 aded) Istabl-› Âmire’ye ba¤l› muhtelif yerlerde bulundu¤u, % 33,40’›n›n Istabl-› Âmire’ye ba¤l› karas›¤›r hayvânât› oldu¤u, % 29,3’ünün ise (686 aded) ise Istabl-› Âmire’de bulunan binek, araba ve sair hayvanlara özgü oldu¤u tespit edilmifltir31.
D. HAS AHIR’DA BULUNAN HAYVANLARIN BESLENMES‹ 1. Mubâyaa ile Arpa, Saman ve Revgân-› zeyt Temini : Istabl-› Âmire’deki hayvanlar için zaman zaman arpa, saman, revgân-› zeyt (zeytin ya¤›), nal, m›h, çivi gibi malzemeler mubâyaa edilmifltir. Binek, araba vs. ifllevi gören bargir, k›srak, tay, esb vs. hayvanlar›n en önemli besin kayna¤› samand›r. Saman içerisine kat›k olarak az miktarda arpa kullan›lm›flt›r. Giyâh (taze ot) da karas›¤›r tarz› hayvanlar için önemli bir besin kayna¤› olarak kullan›lm›flt›r. Giyâha da kat›k olarak az miktarda arpa ve arpan›n yarma cinsi kullan›lm›flt›r.32
Istabl-› Âmire’deki hayvanlar›n ihtiyaçlar› görülürken ilk önce ihtiyaçlar›n listelendi¤i bir müfredat defteri haz›rlanmaktad›r. Al›mlar Arpa emini taraf›ndan yap›lmakta, kurum içerisinde ise Mîrahûr-› Evvel ve sânîlerin tezkireleri do¤rultusunda tevzî edilmektedir. Verilen ta’yinât (tahsisat) için her ay mûtâd bir flekilde ferman ç›kar›lmaktad›r.33 Masraflara deveci, harbendeci,
seyis gibi kiflilerin ayl›k ve nafakalar› ile di¤er masraflar da dahil edilerek hesaplama yap›lmaktad›r. Istabl-› Âmire’ye al›nan arpa Anbar-› Âmire’den ve kapân-› dakîkten (Unkapan›) al›narak mavnalara yüklenip, Defterdâr ‹skelesi’nden Eyüp’te kiralanan mahzene ve anbara nakl edilmektedir.34
Arpa ve saman anbara teslim edildi¤i zaman malzemenin detay› ile ilgili olarak anbar görevlileri taraf›ndan bir teslim tutana¤› düzenlenmektedir.35 Nitekim kural gere¤i masraflar hesap edildikten sonra arpalar Zahire Hazinesi’ne teslim edilmekte ve masraflar için Anbar Emini Efendi gerekli ifllemleri yapmaktad›r.36Saman nakilleri için ise Davud Pafla
‹skelesi, Has›r ‹skelesi ve Defterdâr ‹skelesi’nin kullan›ld›¤› görülmektedir.37
Istabl-› Âmire’nin masraflar› zaman zaman yüksek seyretmifltir. Böyle bir durumda Defterdâr Efendi taraf›ndan durum analizi yap›lan bir takrir yaz›larak muhtelif tedbirler al›nmas› istenmifl ve Istabl-› Âmire’ye al›nacak zahirelerin zaman›nda uygun fiyatlarla mubâyaa edilmesi istenmifltir. Bu çerçevede kurumun ihtiyaç duydu¤u zahirelerin k›fl›n az ve pahal› olmas›na binaen yaz döneminde mubâyaa edilmesinin uygun olaca¤› belirtilmifltir. (29 Z 1219/ 31 Mart 1805).38 Bununla beraber k›fllaklarda bulunan hayvanlar›n say›s›n›n zaman zaman de¤iflmesi veya ah›r ta’yinât›n›n toplanmas›ndaki sorunlar zaman zaman yeni ta’yinât temin edilmesini zorunlu k›lm›fl39 bununla ba¤lant›l›
olarak da ah›r›n masraflar› bazen düflük bazen de yüksek seyretmifltir (Bak›n›z Tablo 8, 9).
31‹lgili cetvelde toplam hayvan mevcudu 1652 olarak gösterilmesine ra¤men, hayvanlar aded olarak say›ld›¤› zaman miktar›n 2338’e ulaflt›¤› görülecektir. (1297-1879/1880) BOA, Y.. PRK. HH.., 7/26.
32Bak›n›z 1297-1879/1880 tarihli vesika. BOA, Y.. PRK. HH.., 7/26.
33Bak›n›z Receb 1174 tarihli vesika. BOA, C. SM., 168/8438, Vesika 4. / Bak›n›z Cemâziyel Evvel 1172. BOA, C. SM., 64/3208, Vesika 4./ Bak›n›z Muharrem 1154 tarihli vesika. BOA, C. SM., 111/5562./ Bak›n›z Rebîülâhir 1171 tarihli vesika. BOA, C. SM., 13/692, Vesika 1, 2, 3./ BOA, HAT, 619/30617./ Bak›n›z 11 fievval 1210 tarihli vesika. BOA, C. SM., 104/5226, Vesika 1, 2. 34Bak›n›z Muharrem 1154 tarihli vesika. BOA, C. SM., 111/ 5562, Vesika 1, 2, 3.
35Bak›n›z: Istabl-› Âmire bahariyesi için mubâyaa edilen 93,5 kantar saman ve 93,5 kile arpa için tutulan kay›tlar. (21 Ca 1110/ 25 Kas›m 1698)./ BOA, ‹bnül emin Tasnifi Saray Mesalihi, ( ‹E. SM.), 20/2055, Vesika 1, 2.
36Bak›n›z 4 M 1234 (3 Kas›m 1818) tarihli vesika. BOA, C. SM., 3/133. 37Bak›n›z Muharrem 1154 tarihli vesika. BOA, C. SM., 111/ 5562, Vesika 1, 2, 3. 38BOA, HAT, 111/4435.
39Hayrabolu K›flla¤›’nda bulunan hayvanlar için 1117 y›l› Rûz-› kas›m›ndan, 1118 y›l› Rûz-› H›z›r’›na kadar olan dönemde yap›lan masraflara bak›n›z: BOA, ‹E.SM.., 26/2767.
40Istabl-› Âmire’nin 1122 y›l› Rebîülevvel ay› masraf› ortalama 4471,5 kile arpa ve 1046,5 kantar samand›r. Arpan›n her kilesi ve saman›n her kantar› 21 akçeden toplam 115885 akçeye tekabül etmektedir. Bu miktar›n 93909 akçesi arpaya, 22976 akçesi ise samana hasredilmifltir. (29 Ra 1122/ 28 May›s 1710). BOA, C. SM., 104/5203, Vesika 1, 2, 3, 4, 5.
4114724 kile yar›m arpa, Çay›r Emini taraf›ndan verilen otlaktan baflka 6011,5 kantar saman ve 382 vukiyye revgân-› zeyt sat›n al›nm›flt›r. BOA , C. SM., 112/5615, Vesika 1, 2, 3, 4, 5.
42BOA , C. SM., 160/8005, Vesika 1, 2, 3, 4. 43BOA , C. SM., 111/ 5562, Vesika 1, 2, 3.
44Ali A¤a Istabl-› Âmire için muharrem ay›na özgü olarak, 31080,5 kile arpa, 7386,5 kantar saman ve 384 vukiyye revgân-› zeyt mubâyaa etmifltir. Toplam masraf 22018,5 kurufla tekabül etmektedir. Bu miktardan 18,5 kurufl miri için tenzîl edilmifltir. (24 C 1154/ 6 Eylül 1741).
45BOA, C. SM., 13/692, Vesika 1, 2, 3.
46Arpa, saman ve revgân-› zeyt paras› ve nakil, mühimmât, nafaka ve ayl›klar vs. masraflar› dahildir. Toplam masraf 36986 kurufl 58 akçe tutmufltur. Bu miktardan 986 kurufl 58 akçe miri için tenzil edilmifltir.(28 L 1172/24 Haziran 1759 ).
47BOA, C. SM., 64/3208, Vesika 1, 2, 3, 4.
48Arpa, saman ve revgân-› zeyt paras› ve nakil, mühimmât, nafaka ve ayl›klar vs. masraflar› dahildir.Toplam masraf 28732,5 kurufl 43,5 akçe tutmufltur. Bu miktardan 732,5 kurufl 43,5 akçe miri için tenzil edilmifltir. (9 S 1173/ 2 Ekim 1759).
49BOA, C. SM., 64/3208, Vesika 1, 2, 3, 4. 50BOA, C. SM., 34/1733, Vesika 1, 2, 3. 51BOA, C. SM., 168/8438, Vesika 1, 2, 3, 4.
52Arpa, saman ve revgân-› zeyt paras› ve nakil, mühimmât, nafaka ve ayl›klar vs. masraflar› dahildir. Toplam masraf 15737 kurufl tutmufltur. Bu miktardan 137 kuruflu miri için tenzil edilmifltir. (17 Z 1174/ 20 Temmuz 1761).
53BOA, C. SM., 8/392, Vesika 1, 2, 3, 4.
54Devlet taraf›ndan otluk emini taraf›ndan verilen d›fl›nda tevzi edilen arpa, saman, revgân-› zeyt ve di¤er masraflar› içermektedir. 55BOA, C. SM., 105/5298, Vesika 1, 2.
56Has Ah›r, Enderûn-› Hümayun A¤alar›, Hassa azablar›, Darüssaâde A¤as›, fieyhülislam, arz ve rikab a¤alar› vs.ye ait at ve bargirler için. (11 fievval 1210/ 19 Nisan 1796). BOA , C. SM., 104/5226, Vesika 1, 2.
2. Avâr›z Karfl›l›¤› Arpa ve Saman Tedariki:
Istabl-› Âmire’ye ocakl›k olan Edirne, Hayrabolu, Yanbolu ve Za¤ra k›fllaklar›nda bulunan mîrî deve ve kat›rlara verilecek arpa ve saman ta’yinât› bu k›fllaklara tâbi baz› kazalar taraf›ndan karfl›lanmaktad›r.60 ‹lgili kazalar bu k›fllaklar›n arpa
ve saman ihtiyac›n› avâr›z ve bedel-i nüzûlleri karfl›l›¤›nda ya aynen ya da ah›rlardaki hayvanlar›n adedine göre nakden ödemektedirler. fiayet arpa ve saman bedeli para fleklinde ödenirse bu durumda arpa ve saman›n fiyat› tespit edilerek geçerli fiyat üzerinden ödeme yap›lmaktad›r. Kazalar›n k›fllaklara verdikleri arpa ve samanlar›n safi olmas›na, içlerinde herhangi bir katk› maddesi bulunmamas›na özen gösterilmifltir. (17 C 1169/19 Mart 1756).61Kazalara
isabet eden arpa ve samanlar›n ödenmesi zaman› geldi¤inde durum Mîrahûr-› Evvel A¤a taraf›ndan Saray’a arz edilerek ta’yinât için bir emr-i flerif ç›kar›lmas› istenmektedir. (4 B 1134/20 Nisan 1722).62
Istabl-› Âmire ocakl›klar›ndan avâr›zlar› mukabili toplanacak arpa ve saman miktarlar› mühürlü ve niflanl› mevkûfât defterlerine kaydedilmekte, tahsilat için bir mübaflir tayin edilmektedir. Mübaflir olan kifli tahsilat için bölgeye geldi¤i zaman ilk önce kaza mahkemesine gidip elindeki resmi belgeyi tescil ettirmekte, tescil edilen tahsilat belgesi insanlar önünde aç›larak okunmakta ve bölge halk›n›n avâr›z› mukabili verece¤i arpa ve
saman hakk›nda aç›klama yap›lmaktad›r. Toplanan arpa ve samana zam yap›l›p yap›lmad›¤›, flayet zam varsa da fakir fukaraya zulüm edilmeyece¤i özellikle vurgulanmaktad›r.63
Tahsildarlar taraf›ndan ileriki zamanlarda olas› bir yanl›fll›k yap›lmamas› için kaza sakinlerine ödedikleri arpa ve samandan dolay› eda tezkireleri verilmektedir. Böylelikle verginin ödenip ödenmedi¤i konusundaki muhtemel sorunlar afl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Karinâbâd, Yanbolu ve Cisr-i Ergene kazalar› Edirne, Hayrabolu ve Yanbolu k›fllaklar›ndaki kat›rlar ve develer için avâr›zlar› mukabili arpa ve saman vermektedirler. Karinâbâd ve Yanbolu kazalar› ahalilerinin 1181-82 (1767-1769) y›llar›na mahsuben ödemeleri gereken arpa ve saman›n bir k›sm› ödenmifl ve geriye 3.000 kileden biraz fazla bir miktar kalm›flt›r. Fakat kazalar ahalisi bu zahireyi aynî olarak ödemeye kudret yetirememifller bu nedenle bölge halk› vergiyi toplamak için gelen memura kilesi 40 pareden olmak üzere bedelini ödeme konusunda taahhütte bulunmufllard›r. Cisr-i Ergene kazas› halk›n›n da ayn› y›llarda 340 kile aynî arpa borçlar› bulunmaktad›r. Her üç kazan›n da vergilerini aynî olarak ödeyememesi üzerine zahirenin kilesi (arpa) ve kantar›n›n (saman) 60 akçeden hesaplanarak bedel olarak tahsil edilmesi için Edirne Bostanc›bafl›s› A¤a Saray’a arzda bulunmufltur (14 Ra 1184/8 Temmuz 1770).64
57BOA, C. SM., 104/5203, Vesika 1, 2, 3, 4, 5. 58BOA, C. SM., 104/5226, Vesika 1, 2.
59Çamafl›rl›k ve Has Ah›r’da bulunan atlar için toplam 6000 kile arpa tahsis edilmifltir. Arpa toplam 12450 kurufla mal olmufltur. BOA, C. SM., 3/133.
60Istabl-› Âmire’ye tâbi Edirne ve Yanbolu k›fllaklar› Mîrahûr-› Evvel taraf›ndan her sene birer kiflinin uhdesine verilerek (tefvîz olunarak) iltizama verilmektedir. (25 S 1193/ 14 Mart 1779). BOA , C. SM., 48/2428, Vesika 1, 2, 3.
61BOA , C..AS.., 1076/47424.
62BOA, ‹E. SM.., 28/2924./ BOA, ‹E. SM.., 30/3109. 63BOA, C. SM.., 109/5481.
64BOA , C. SM., 62/3106, Vesika 1, 2.
65BOA, C. SM.., 109/5481./ Istabl-› Âmire’ye tâbi Za¤ra K›flla¤› kazalar›ndan Za¤ra-y› Cedîd Kazas›’na tâbi Cum’âl› Köyü’nün 1719 y›l›na mahsuben 1292 kile arpa, 833 kantar saman ödentisi bulunmaktad›r (14 Ca 1131/ 4 Nisan 1719). BOA, ‹E. SM.., 30/3109. 66BOA, ‹E. SM.., 28/2924.
67BOA, ‹E. SM.., 25/2629. 68BOA, ‹E. SM.., 29/3056. 69BOA, HAT, 658/32147.
70Korucu ‹brahim Mehmed Geyve adl› kifli ihtiyar ve kör oldu¤u için bu flartlarla emekliye sevk edilmifltir. (13 N 1107/ 16 Nisan 1696). BOA , ‹E.. SM., 23/2401.
Istabl-› Âmire ocaklar›ndan Za¤ra-y› Atîk kazas›n›n, ah›r ve ocakl›¤› olan kazalar›n avâr›zlar› mukabili verdikleri arpa ve saman 1219 (1804/1805 ) y›l›na mahsub olmak üzere 13616 kurufltur. Arpa ve saman›n ⁄’ü aynî olarak toplanmaktad›r (28 N 1222/29 Kas›m 1807).65
Istabl-› Âmire’de muhafaza edilen mevkûfât defterlerine bak›ld›¤›nda, Yanbolu K›flla¤›’n› destekleyen Za¤ra-y› Cedîd Kazas›’na tâbi Caniler ve Cemule-i Kebir köylerinden Cemule-i Kebir Köyü’nün 8,5 ve buçuk hums avâr›zhanesi oldu¤u ve avâr›zlar› karfl›l›¤›nda 120 kantar saman ve 189 kile 1 flinik arpa ödedikleri, Caniler Köyü’nün ise 19 ve 1 rub’ avâr›zhanesi olup, avâr›zlar› mukabilinde Istabl-› Âmire ocaklIstabl-›¤Istabl-› olan Za¤ra AhIstabl-›rIstabl-›’na arpa ve saman ödedi¤i tespit edilmifltir. (4 B 1134/ 20 Nisan 1722).66
Avâr›z mukabili yükümlülü¤ünü zaman zaman yerine getirmek istemeyen yerler de olmufltur. Nitekim Istabl-› Âmire-i Evvel’e tâbi ocakl›klardan Ni¤bolu ve Silistre sancaklar›ndaki baz› haneler üzerlerine düflen arpa bedellerini (arpa bedeli olarak 47’fler akçe hesaplanm›flt›r.) ödemekten kaç›nm›flt›r. Bunun üzerine durum Mîrahûr-› Evvel Osman taraf›ndan Saray’a bildirilerek tedbir al›nmas› istenmifltir.(25 R 1120/ 14 Temmuz 1708).67
Silistre Kazas›’n›n Yenipazar Kazas›’na tâbi köyler Istabl-› Âmire davarlar›n›n arpa ihtiyac›na hasredilmifltir. Bu köylerden 3 köyün, 18 hane 1 rub’ avâr›zhanesi olup, 1707 y›l›na mahsûb olmak üzere, Anbar-› Âmire’ye 401,5 kile arpa verdi¤i tespit edilmifltir. Arpan›n kilesi 49 akçeden hesaplanm›fl ve toplam 19.674 akçe olarak hesaplanm›flt›r. (1 M 1119/4 Nisan 1707).68
Hayvanlar›n Ot ‹le Beslenmesi
3. 1. Otlaklar›n Tespiti : Istabl-› Âmire mîrî çay›r ve tarlalar›n›n tamam› ile ilgili bilgiler üzeri hatt-› hümâyûn ile tezyin edilmifl bir deftere kaydedilmifl olarak Istabl-› Âmire’de muhafaza edilmekteydi. Tarla ve çay›rlar zaman zaman say›ma tâbi tutulmufl ve defterlere yeniden kaydedilmifltir. Yeni say›m yap›laca¤› zaman Padiflah taraf›ndan bir ferman ç›kar›lmakta, ferman gere¤ince ve birçok memur tayin edilerek tarla ve çay›rlar›n eski durumlar› da dikkate al›narak, her birinin mevkileri (haritalar›) resm edilmekte, dönüm miktarlar› belirtilerek bir müfredat defteri haz›rlanmaktayd› (29 Z 1246/10 Haziran 1831).69
3.2. Çay›rlar›n Korunmas›: Mîrî hassa çay›rlar›n biçim zaman›na kadar zarar görmemesi için korucular tayin edilmifltir. Korucular›n her birinin günlük 2 akçe ulûfesi bulunmaktad›r. Korucular görevlerini yerine getiremeyecek kadar hasta veya yafll› olduklar› zaman Mîrahûr-› Evvel taraf›ndan Saray’a yap›lan arz ile emekliye sevk edilebilmektedir. Emekdar korucular ‹stanbul Gümrü¤ü’nden 8 akçe tevcih edilerek emekli edilmifllerdir.70
3.3. Çay›rlar›n Biçilmesi için Yap›lan Haz›rl›klar: Her y›l çay›r mevsiminde Has Ah›r, fiad›rvan Ah›r› ve fieyh Vefa Ah›r› hademelerine, Has arabac›lara, Selâtin arabac›lar›na, Darüssaâde A¤as›, Silahdar A¤a, Çukadar A¤a ve Rikabdar A¤a yedekçilerine, Enderûn-› Hümâyûn hademelerine, Musâhib-i flehriyârî a¤alar›n yedekçilerinin atlar›na (esb) Mehterhane’den “emaneten” çad›r vs. mühimmât ile baz› köhne eflyalar verilmektedir. Bu eflyalardan baz›lar› kumafl, renk, model vs. nitelikleri
ile beraber flu flekilde tan›mlanm›flt›r: K›rm›z› bo¤asi kandil mihrabl› çad›r, k›rm›z› bo¤âsi kandil mihrabl› ve dibâsi71kandilli mahlût köhne çad›r, sade k›rm›z›
bo¤âsi mahlût köhne çad›r, sade mâî kirpas köhne çad›r, tehî (bofl) ve köhne mahlût muflammâ, mahlût köhne çad›r muflammâ, mahlût köhne çerge (sürek av›) ve çad›r tozlu¤u, k›rm›z› m›zrak hafleme, k›rm›z› dibal› hafleme, beyaz dibal› hafleme ve beyaz aç›k hafleme vs. malzemelerin tamîrî için Hayme-i Hassa Mehterbafl›s› taraf›ndan Saray’a bir arzuhal verilerek izin istenmekte ve tamirat “Hayme-i Hassa Mehterbafl›s› (Ali A¤a) marifetiyle ve Mühimmât-› H›yâm Naz›r›’n›n nezaretiyle” yap›lmaktad›r. Çad›rlar her y›l tamir edilmektedir. Ancak vesikalarda çad›rlar üzerinde yap›lan tamirat masraflar›n›n önceki y›llarda yap›lan masraflar› geçmemesine özen gösterilmesi önemle vurgulanm›flt›r.
Tamir için 1790 y›l›nda bez olarak 6 top k›rm›z› Diyarbak›r kirpas›, 7 top beyaz Anadolu kirpas› bez ve sair malzemeler kullan›lm›flt›r. Toplam 109894 akçe masraf yap›lm›flt›r. Bu paran›n 30 bin akçesi verilmifl, geri kalan 79894 akçesi ise daha sonra ödenmifltir.(23 C 1204/10 Mart 1790).72
3. 4. Otlar›n Biçilmesi ve Anbarlara Nakli:
Otun temini Otluk Emini uhdesine verilmifltir.73 Ah›rlardaki hayvanlar›n ot ihtiyac› her y›l rûz-› h›z›rdan sonra çay›rlardaki otlar›n biçilmesi74 ve
mubâyaa edilen otlarla75karfl›lanmakta ve Mîrahûr-›
Evvel veya vekilinin mühürlü tezkiresi ile ah›rlara tevzî edilmektedir.76
Otun biçilmesi için birçok amele ve t›rpanc›
istihdam edilmifltir.77
Mîrî çay›rlardan elde edilen otun k›fl gelmeden önce transferine ve muayyen arabalarla mevcud çekluh (çikluh, gemi çeflidi) ve kay›klara tafl›n›p, Anbar-› Âmire’ye nakl edilmesine büyük özen gösterilmifltir. 78
Mîrî otlak kay›klar› için Ah›rkap› haricinde ahflab bir iskele infla edilmifltir. ‹skele tahta kaz›kl› ve tabanl› olup, üzeri döflemelidir. Her y›l devlet taraf›ndan tamire tâbi tutulmaktad›r. Devlet genelde
her y›l tedbirli davranarak gelecek senenin kirifl
döflemesi için ihtiyaç duyulan keresteyi bir y›l önce anbara koyup bafl›na bir emin tayin etmektedir. Bu eminin görevi, iskelenin yap›laca¤› ertesi seneye kadar kerestenin anbarda zayi olmamas›n› sa¤lamakt›r. Emin kerestelere kefil tutulmaktad›r. Eminin kerestelere kefil tutulmas›n›n nedeni, önceki sene iskelenin tamîrî için anbara koyulan kerestelerin bazen bir flekilde zayi olmas›d›r. 1818 y›l›nda dergâh-› âli kapdergâh-›cdergâh-›bafldergâh-›lardergâh-›ndan olup hala arpa emini olan Mahmud Sabit Bey iskelenin inflas›na memur tayin edilmifltir. Arpa emini iskeleyi bitirdikten sonra verdi¤i takrirle iskeleye yapt›¤› harcamalar›n kendisine ödenmesini istemifltir. Ç›kar›lan ferman gere¤ince iskelenin Hassa Baflmimar› Ali R›za marifetiyle bir halifeye keflf ve muayenesi yapt›r›lm›flt›r. Yap›lan keflif neticesinde iskelenin tamirinin 1027,5 kurufla mal oldu¤u ve bu miktar›n 127,5 kuruflunun mîrî için tenzil edildi¤i geri kalan›n da Arpa eminine ödenmesi sa¤lanm›flt›r. (23 L 1233/ 26 A¤ustos 1818).79
71Renkli dokuma motiflerle süslü lüks bir çeflit ipek kumafl. (Devellio¤lu 2004:184)
72Müfredat defteri için bak›n›z: BOA, CSM, 44/2213, Vesika 1, 2, 3./25 Ra 1227’de (8 Nisan 1812) Hayme-i Hassa Mehterbafl›s› Selim A¤a’d›r. BOA , C. SM., 45/2289.
73Bak›n›z: Silivri ve Küçük ve Büyük Çekmece nahiyelerinin nâib, ayân ve zâb›tân›na yaz›lan hüküm. (24 Ca 1181/ 18 Ekim 1767). BOA , C.. SM., 157/7895.
74BOA, C. SM., 176/8818, Vesika 1, 2, 3.
75BOA, C. SM., 176/8818, Vesika 1, 2, 3./ BOA , C.. SM., 71/3571. 76BOA, C. SM., 176/8818, Vesika 1, 2, 3.
7717. yüzy›l sonlar›nda her t›rpanc›ya 30’ar akçe yevmiye tahsis edilmifltir.(5 Za 1107/ 6 Haziran 1696).BOA, C.. AS.., 876/37582. 78Bak›n›z: Silivri ve Küçük ve Büyük Çekmece nahiyelerinin nâib, ayân ve zâb›tân›na yaz›lan hüküm. (24 Ca 1181/ 18 Ekim 1767).
BOA , C.. SM., 157/7895.
80BOA , C.. SM., 157/7895.
81BOA, C.. SM.., 40/2028./17. yüzy›l sonlar›nda otun her arabas›n›n “çay›r arabas› hesab›yla” 100’er vukiyyeden meydana geldi¤i tespit edilmifltir. (25 Za 1108/ 15 Haziran 1697). BOA, C.. SM., 71/3571./ BOA, C. SM., 176/8818, Vesika 1, 2, 3.
82BOA, C. SM., 40/2028.
831681’de Istabl-› Âmire-i Evvel için 294,5 k›yye ot sat›n al›nm›fl ve sat›n al›nan otlar mîrî otluk anbar›na teslim edilmifltir.(25 S 1092/ 16 Mart 1681). BOA , ‹E.. SM., 5/451, Vesika 1, 2./ 1107 (1695/1696) y›l›nda Istabl-› Âmire ta’yinât› için anbara konan (der anbar edilen) 2794 araba ot miktar› 279400 vukiyye olup bu miktar›n 117800 vukiyyesi Edirne etraf›nda olan Hassa çay›rlardan tahsil edilmifl, 161600 vuk›yyesi ise di¤er baz› kiflilerden mubâyaa edilmifltir. Al›nan bu ot için toplam 1600 kurufl masraf ödenmifltir. 1107 (1695/1696) y›l›nda Edirne Çay›r Emini olarak da Receb A¤a’n›n ad› geçmektedir. (25 Za 1108/ 15 Haziran 1697). BOA, C.. SM., 71/3571.
84BOA , C. SM., 144/7231. 85BOA , C. SM., 115/5780.
86Mîrahûr Hüseyin taraf›ndan 1669 y›l›nda, Otluk Anbar› dolunca, Mehter fiakirdi Osman Dervifl, Mehter fiakirdi ‹brahim Piri, Ahmed Abdullah, Ramazan Ali, Ali Arslan Eskiflehir, Halil (yeni Üsküdar), Ahmed (Üsküdar), Süleyman (fiam), Mustafa Ahmed (Uzunköprü), Mehmed Süleyman, Mehmed ve Mustafa Ahmed’e terfi verilmesi için Saray’a arz yap›lm›flt›r.(16 Za 1079/ 17 Nisan 1669). BOA , C. SM., 144/7231./ Yine Mîrahûr Hüseyin taraf›ndan 1671 y›l›nda, Otluk Anbar› dolunca Mehmed Çavdar, Hüseyin, Halil, Mehmed, ‹brahim, Mustafa, Bayram, Ali, Süleyman, Musa, Mahmud ve Salih’e emeklilik ihsan edilmesi için Saray’a bir arz daha yap›lm›flt›r. (29 Z 1081/ 9 May›s 1671). BOA , C. SM., 115/5780.
87BOA, ‹E. SM.., 31/3265.
88Bak›n›z: Istabl-› Âmire masraf ve varidat›n› gösteren defterlerden tanzim ettirilen hulasa defteri. BOA, C. SM.., 85/4265.
Otluk emini taraf›ndan tayin edilen bir kifli taraf›ndan mîrî otlar›n geçen y›llardaki navul miktarlar› da dikkate al›narak ot tafl›yacak gemilerin isim ve vergileri ‹stanbul’a bildirilmekte böylece ileride do¤acak olas› eksikliklerin önüne geçilmeye çal›fl›lmaktad›r.80
Mîrî çay›rlardan elde edilen giyâh›n mîrî anbarlar›na nakli için mûtâd olan ücretleri devlet taraf›ndan karfl›lanmak üzere Terkos, Çatalca, Silivri, Ere¤li, Çekmece-i Kebir (Büyük Çekmece) ve Çekmece-i Sa¤ir (Küçük Çekmece) kazalar›ndan toplam 300 aded araba temin edilmifltir (5 L 1245/ 30 Mart 1830).81(Bak›n›z Tablo 10).
Tablo 10: Ot Nakli ‹çin Araba Sa¤lanan Yerler
(5 L 1245/30 Mart 1830)82
Ot (giyâh) temini hassa çay›rlardan temin edilmekle beraber, temin edilen miktar yetersiz
kal-d›¤›nda mubâyaa yöntemine de baflvurulmaktad›r. 83
3. 5. Otluk Anbar›n›n Dolmas› ve Yap›lan Terfiler : Otluk Anbar› doldu¤u zaman her y›l 12 nefer emekdâr kifliye sipahilik, müteferrikal›k, çavuflluk84 veya emeklilik85 ihsan edilmektedir. Bu
konuda terfisi yap›lacak veya emeklili¤i istenen kiflilerin olas› isimleri Mîrahûr taraf›ndan Saray’a arz edilmektedir.86
4. Ah›rlar›n Tuz ‹htiyac›n›n Karfl›lanmas›:
‹nöz Kad›s› ve ‹nöz Memlehas› Emini’ne yaz›lan bir hükümden Istabl-› Âmire-i Evvel’e tâbi Edirne ve Hayrabolu k›fllaklar›nda bulunan mîrî develere her y›l çay›r mevsiminde ‹nöz Memlehas›’ndan tuz verildi¤i anlafl›lmaktad›r. Nitekim 1730 y›l›na mahsub tuzun verilmesi için Mîrahûr-› Evvel A¤a taraf›ndan saraya istida yaz›larak, 89 katar mere (difli) ve 27 katar ner (erkek) mîrî develerin her katar›na birer müzür tuz toplam 116 müzür tuz verilmesi istenmifltir. (6 Za 1142/23 May›s 1730).87 ‹nöz Memlehas› emini olan
kifliler ürettikleri tuzdan dolay› her y›l mûtâd olarak Istabl-› Âmire’ye ödeme yapmaktad›r. Ödenen miktar 1840 y›l› vâridât›nda 200 akçe olarak gözükmektedir.(29 Z 1255/ 4 Mart 1840)88
5. Bargirlerin Halka Tevzî Edilerek Beslenmesi: Istabl-› Âmire bargirlerinin
beslenme-sinde mûtâd olan yöntemlerden birisi bargirlerin rûz-› hrûz-›zrûz-›ra kadar beslenmek üzere muhtelif kazalara tevzî edilmesidir. Bargir beslenmesi için tercih edilen kazalar genelde ‹stanbul’a yak›n olan kazalard›r. Edirne, Dimetoka, Baba-y› Atîk, Za¤ra-y› Atîk, Za¤ra-y› Cedid, Akçak›zanl›k, ‹psala, Hayrabolu, Yanbolu, Me¤ri, Vize, ‹slimye, Uzuncaâbâd vs. kazalara verilen bargir say›s› kazan›n yükümlülük durumuna göre de¤iflmektedir. 4 M 1101’de (18 Ekim 1689) kazalara minimum 8, maksimum 50 bargir verildi¤i tespit edilmifltir.89
E. ISTABL-I ÂM‹RE’N‹N D‹⁄ER ‹HT‹YAÇLARININ KARfiILANMASI
Istabl-› Âmire-i Evvel ve Sani’ye tâbi ah›rlarda bulunan hayvanlara her y›l kas›miye ve bahariye olarak muhtelif esnaf gruplar›ndan mühimmât temin edilmektedir. Al›mlar Arpa emini taraf›ndan yap›lmaktad›r. Istabl-› Âmire’ye tâbi esnaflara yap›lan ödemeler ocak kaidesi olarak her y›l belli kurallar dahilinde Istabl-› Âmire-i Evvel ve Sâni’ye tâbi Voynukân Mukâtaas›, Koru-y› Hümâyûn ve Çeribafl›l›k mallar›ndan yap›lmaktad›r. Bu çerçevede Voynukân Mukâtaas›, Koru-y› Hümâyûn ve Çeribafl›l›k gelirleri Saraçlar Kâtibi taraf›ndan tahsil edilmekte ve esnaf aras›nda yap›lan hizmete göre da¤›t›lmaktad›r.90 Bununla beraber Istabl-› Âmire-i
Evvel ve Sâni’ye tâbi saraç, muytab, semerci, nalband vs. dokuz esnaf gurubunun bafllar› Saray’a bir arzuhal vererek Has Ah›r, fiad›rvan ve fieyh Vefa ah›rlar› ile Edirne ve Hayrabolu ah›rlar›nda bulunan at, kat›r vs. bütün hayvanlar için her y›l kas›miye ve
bahariye olarak verdikleri mühimmât›n Arpa Emini
taraf›ndan eski fiyatla sat›n al›nmak istendi¤ini ve 1208 (1793/1794 ) y›l›ndan bu yana Istabl-› Âmire-i Evvel ve Sâni’ye tâbi Voynukân mukâtaas›, Koru-y› Hümâyûn ve Çeribafl›l›k mallar›na 6 bin kurufl zam yap›lmas›na ra¤men Istabl-› Âmire’ye tâbi esnaflara saraçlar kâtibi taraf›ndan 2700 kurufl da¤›t›larak, 3300 kuruflun gizlendi¤ini, dolay›s›yla 1208 (1793/1794 ) y›l›ndan bu yana ortalama 144 kese akçe tahsil edildi¤ini ancak kendilerine 64 kese akçe ödendi¤ini, geriye kalan ortalama 79 kese akçenin de kendilerine ödenerek ma¤duriyetlerinin giderilmesini istemifller hatta bu konuda Saraçlar kâtibi ile Arz Odas›’nda padiflah huzurunda yüzleflebileceklerini bile dile getirmifllerdir. Yaz›lan bu arzuhal üzerine ma¤duriyetin giderilmesi konusunda ferman ç›kar›lm›flt›r.(3 B 1220/ 27 Eylül 1805).91
Istabl› Âmire-i Evvel’e tâbi demirciler hizmetleri karfl›l›¤›nda maktû ve sair tekâliften muaf tutulmufllard›r.92 Demircilik sanat›n›n kollar›ndan
olan zincircilik hizmeti de cizye karfl›l›¤›nda baz› z›mmiler taraf›ndan yerine getirilmektedir.93
F. KURUMLARIN HAYVAN ‹HT‹YACININ KARfiILANMASI
Osmanl› saray›nda bulunan birimlerin nakil vas›tas› olarak kulland›¤› at, bargir, deve gibi hayvanlar›n temini Istabl-› Âmire taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. Hayvana ihtiyaç duyuldu¤unda ilgili birimin sorumlusu Istabl-› Âmire’ye ihtiyaç duydu¤u hayvan›n miktar ve cinsi ile ihtiyaç gerekçesini bildirmekte (i’lâm), bu çerçevede gerekli inceleme yap›larak, di¤er baz› birimlerin de görüflleri do¤rultusunda, hayvan talebinde bulunan birimin
89BOA , ‹E..SM.., 14/1469, Vesika 1, 2, 3. 90BOA , C. SM., 132/6645, Vesika 1, 2, 3. 91BOA , C. SM., 132/6645, Vesika 1, 2, 3.
92BOA , C. SM., 86/4350./Haddâd esnaf›ndan Kafla¤›c› Ali Abdullah adl› K›pti vefat edince yerine K›pti Hüseyin Mehmed adl› kifliye tevcih edilmesi için Mîrahûr-› Evvel Abdullah taraf›ndan Saray’a arz yap›lm›flt›r.(9 Ca 1154/ 23 Temmuz 1741). BOA , C. SM., 164/8232.
93Zincircilik hizmetini yerine getiren z›mmi vefat edince yerine ayn› flartlarda bir baflka zimminin zincirci olarak atanmas› için Mîrahûr-› Evvel Abdullah taraf›ndan saraya arz yap›lm›flt›r. (13 L 1233/ 16 A¤ustos 1818).BOA, C. SM., 86/4350. / BOA , C. SM., 164/8232.
94BOA, C.SM.., 163/8194, Vesika 1, 2./ BOA, C.SM.., 131/6554, Vesika 1, 2./ BOA, C.SM.., 98/4901, Vesika 1, 2, 3 95BOA, ‹E. .SM.., 27/2808.
96Hasta ve sakat hayvanlar sat›larak elden ç›karma yoluna gidilmifltir. 1293 ( 1876/77 ) tarihli bir belgede Istabl-› Âmire’de bulunan 43 aded sakat hayvan›n sat›ld›¤› belirtilmektedir. BOA, C.SM.., 1/36./ Yine 1891 tarihli bir di¤er vesikada Dersaâdet ve Bilâd-› Selâse’de ah›rlarda ve sürücü karhânelerinde bulunan inek, manda, koyun, keçi gibi hayvanlar içerisinde baz›lar›n›n hasta oldu¤u ö¤renilmifl, bu hayvanlar›n sürülerine olumsuz etki edip bütün sürünün sat›lmas›na neden olaca¤›na binaen bu tür hayvanlar›n sürülerden ay›klan›p, tedavi edilmesi konusunda fiehremaneti Celilesi’ne evrak gönderilmifltir. (1 Ca 1309/ 3 Aral›k 1891). BOA, DH. MKT., 1897/24.
97BOA, C.SM.., 163/8194, Vesika 1, 2./ BOA, C.SM.., 131/6554, Vesika 1, 2./ BOA, C.SM.., 98/4901, Vesika 1, 2, 3./Saray-› Cedid-i Âmire’de bulunan Harcî F›r›n’dan Saray-› Atîk’e ekmek nakleden miri bargirlerden sakat olan 3 bafl kaltak bargirine azad damgas› vurularak Canbaz Hac› Mustafa’ya sat›lm›fl (furûht edilmifl) ve yerine 3 bafl yeni kaltak bargiri mubâyaa edilmifltir. Amelmande olanlar toplam 7,5 kurufla sat›lm›fl, yeni bargirler ise 66 kurufla sat›n al›nm›flt›r. (27 L 1137/9 Temmuz 1725). BOA, ‹E. .SM.., 27/2808. Ayr›ca Saray-› Atîk-i Mâ’mûre’ye ekmek çeken bargirin ölmesi nedeniyle Mîrahûr-› Sânî A¤a’n›n bildirmesi üzerine (i’lâm› mucibince) sat›n al›nan bargir için bak›n›z. (28 Receb 1117/ 15 Kas›m 1705). BOA, ‹E. .SM.., 30/3211, Vesika 1, 2./ BOA, C.SM.., 14/727.
98BOA, C.SM.., 131/6554, Vesika 1, 2. Bir baflka örnek ise flu flekildedir: Yeni Saray’da bulunan dolap beygirlerinden 6 tanesi mürd olmufl, 7 tanesi ise sakat oldu¤u için yeni beygir alma ihtiyac› do¤mufltur. Bunun üzerine 7 sakat beygir sat›fla ç›kar›lm›fl, buradan elde edilen paran›n üzerine biraz daha para eklenerek 13 aded yeni beygir sat›n al›nm›flt›r. Sakat olanlar 9 kurufla sat›lm›flt›r. Yeni al›nan beygirlerin her biri de 22’fler kurufltan sat›n al›nm›flt›r. (6 Ca 1151/ 22 A¤ustos 1738). BOA, C.SM.., 146/7314, Vesika 1, 2. 99BOA, C.SM.., 98/4901, Vesika 1, 2, 3.
100 BOA, C.SM.., 163/8194, Vesika 1, 2.a
ihtiyaç duydu¤u hayvan cins ve miktar› karfl›lanmaktad›r. Bu durumda Mîrahûr-› Evvel ve Baflbak›kulu A¤a taraf›ndan baz› ön ifllemler yap›lmaktad›r. Mîrahûr-› Evvel ölen hayvanlar›n damgalar›n› kestirmekte (kat’ ettirmekte), sakat hayvanlar›n damgalar›n› de¤ifltirtmekte,94 sakat
hayvanlara ise “azad damgas›” vurdurmaktad›r.95
Hasta ve sakat hayvanlar›n sat›lmas›96 ve yerine
sa¤lam hayvanlar›n sat›n al›nmas›nda Baflbak›kulu A¤a’ya Canbazlar Kethüdas› vs. kifliler yard›m etmektedir.
Hayvan sat›n almak için görevlendirilen kifli, bazen muhtemelen hayvan›n kullan›laca¤› alan›n önemine binaen, kendinden istenen hayvanlar›n en iyisini sat›n almas› konusunda uyar›lmaktayd›. 1840 tarihli bir vesikada Istabl-› Âmire için birkaç aded Acem çapk›n› (beygir) temin etmesi için Hasan A¤a görevlendirildi¤i belirtilmekte ve A¤a’n›n beygirleri “a’lâs›ndan” be¤enmesi konusu özellikle vurgulanmaktad›r. (29 Z 1255/4 Mart 1840). Mubâyaa ifllemlerinde esnafa sat›n al›nacak hayvanlar›n fiyat› konusunda devlet lehine indirimler de (mîrî tenzili) yapt›r›lmaktad›r.97
Hayvan sat›n al›n›rken kurumdaki hayvan
ölmüflse yerine yeni bir hayvan al›narak, flayet hayvan sakat ve ifl yapamaz halde ise sakat hayvan sat›larak elde edilen paran›n üstüne ihtiyaç duyulan miktar kadar para konulmak suretiyle mubâyaa ifllemi gerçeklefltirilmektedir.98
Valide Sultan hazretlerinin araba bargirleri ifl göremez (amelmande) oldu¤u gerekçesiyle Mîrahûr-› Sânî Salih tarafMîrahûr-›ndan yapMîrahûr-›lan istek üzerine, Baflbak›kulu taraf›ndan ve Canbazlar Kethüdas› Seyyid Mehmed A¤a eli ile 2115 kurufla (115 kurufl mîrî tenzili yap›lm›flt›r.) 6 res bargir sat›n al›nm›fl ve bargirler Istabl-› Âmire-i Sânî’ye teslim edilmifltir. Bargirlerden 1 çift bargir 710 kurufla, 1 çift Timur k›r bargiri 685 kurufla ve 1 çift k›r bargiri ise 720 kurufla mubâyaa edilmifltir.(19 M 1220/ 19 Nisan 1805).99
Istabl-› Âmire-i Sânî’ye ba¤l› Küçük Ah›r mevcudundan olan Bostaniyân-› Hassa’da istihdam edilen araba bargirlerinden birisi amelmande oldu¤u için yeni beygir iste¤inde bulunuldu¤unda, Baflbak›kulu A¤a taraf›ndan eski beygir 79 kurufla sat›larak yerine 189 kurufla 1 aded yeni beygir sat›n al›nmak suretiyle kurumun hayvan ihtiyac› karfl›lanm›flt›r.(12 C 1220/ 7 Eylül 1805).100
Saray-› Cedid-i Âmire A¤as› taraf›ndan Saray-› Cedid-i Âmire’de bulunan su dolaplar›nda gece gündüz çal›flan mîrî bargirlerden 9’u ölüp, 12’si de sakat oldu¤u gerekçesiyle bargir iste¤inde bulunulmufl ve her biri 250’fler kurufltan 20 bargir sat›n al›nm›flt›r. Sakat bargirlerin her biri 20’fler kurufltan sat›lm›flt›r. Bu çerçevede 20 bargir için 5010 kurufl masraf yap›lm›fl ve paran›n Canbazlar Kethüdas›’na teslimi için i’lâm verilmifltir. Bu miktardan 110 kurufl da mîrî için tenzil yap›lm›flt›r. Böylece sadece 4900 kurufl ödeme yap›lm›flt›r.(13 Ra 1232/ 31 Ocak 1817).101
G. BAHÇELER‹N HAYVAN
‹HT‹YACININ KARfiILANMASI
Osmanl› Devleti’nde Hadây›k-› Hümâyûn’dan (devlete ait bahçeler) olan bahçelerde kullan›lan hayvanlar da Istabl-› Âmire taraf›ndan karfl›lanm›flt›r. Bahçeler için al›nacak hayvanlarla ilgili iste¤i Serbostaniyân-› Hassa Saray’a arz ederek dile getirmektedir. Hayvanlar sat›n al›nd›ktan sonra Mîrahûr-› Sânî taraf›ndan hayvanlar›n ilgili bahçelere teslim edildi¤ine iliflkin bir tezkire haz›rlanmaktad›r. (9 fi 1098/ 20 Haziran 1687).102 Hadây›k-›
Hümâyûn’dan olan baz› bahçeler flunlard›r: Ali Bey Köyü bahçesi, Feridun Pafla Bahçesi, Göksu Bahçesi, Hasan Pafla Bahçesi, ‹skender Çelebi Bahçesi, Eyyüb Ensari Hasan Pafla Bahçesi,103 Tokat Bahçesi,
Kandilli Bahçesi, Mîrgûn Bahçesi, Kalender Bahçesi, Sultaniye Bahçesi, Büyükdere Bahçesi, Kuleli Bahçesi, Üsküdar Bahçesi, Tersâne Bahçesi, Florya Bahçesi, Ka¤›thane Bahçesi, Akp›nar Bahçesi, Çatalca ve Karaa¤aç Bahçesi’dir. (Alik›l›ç 2004:186-187).
H. SELAN‹K’TEN YEN‹ÇER‹LER‹N ÇUKA ‹HT‹YACININ TAfiINMASI
Istabl-› Âmire’ye tâbi Edirne ve Hayrabolu k›fllaklar›nda mevcud olan 104 katar 4 mehâr “fluturân-› mîrî”den 65 katar fluturân (deve) her y›l mûtâd olarak Selanik’te yeniçeriler için dokunan “flitevî çuka”lar›n (k›fll›k çukalar›n) ‹stanbul’a nakline tahsis edilmifltir. Geri kalan develer ise di¤er ifller için haz›r ve âmâde bekletilmektedir.104E¤er bu
develer baflka bir hizmette iseler, Selanik çuha anbar›nda bulunan çukalar gemi ile veya kira ile tutulan deve ve beygirlerle ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. (Uzunçarfl›l› 1984: 277). Selanik’ten ‹stanbul’a getirilecek yeniçeri çukalar› için tahsis edilen 65 katar devenin Edirne ve Hayrabolu k›fllaklar›ndan al›n›p, Selanik’e götürülmesi ve Selanik’ten de ‹stanbul’a getirilmesi ve develerin yolda ihtiyaç duydu¤u arpa ve saman›n yolda bulunan kazalardan temin edilmesi ifline Istabl-› Âmire taraf›ndan “kay›kç› ve k›fllak emini” tayin edilmifltir.(20 S 1220/ 20 May›s 1805).105 1781 y›l›nda Edirne ve Hayrabolu k›fllaklar›nda mevcud olan fluturân›n 80 katar› bafltan aya¤a mühimmâtlar› tecdîd edilmifl, 24 katar 4 mehâr›n›n ise raht ve di¤er mühimmâtlar› tamir edilmifltir. Tamir ve tecdîd toplam 3495,5 kurufla mal olmufltur. (7 M 1195/ 3 Ocak 1781).106
SONUÇ
Osmanl› saray›nda hayvanlar›n bar›nd›¤›, hayvan ihtiyaçlar›n›n temin edildi¤i kurum Istabl-› Âmire veya Has Ah›r olarak adland›r›lmaktad›r. Ah›rda binek ve araba hayvanlar› yan›nda küçük ve büyükbafl hayvanlar beslenmifltir. Sarayda binek ve araba hayvan› olarak s›radan bargirler yan›nda Tunus bargiri, Bosna bargiri, Çerkes bargiri, Timur k›r bargiri, Midilli, k›srak, tay, rahvan, deve ve merkeb beslenmifltir. Deve olarak difli deve, mahmil ve küs
101 BOA, C.SM.., 131/6554, Vesika 1, 2. 102 BOA, ‹E. SM.., 13/1283, Vesika 1, 2, 3. 103 BOA, ‹E. SM.., 13/1283, Vesika 1, 2, 3. 104 BOA , C. SM., 692/28353, Vesika 1, 2. 105 BOA, C. AS.., 652/27437.
develeri, erkek deve, hecin devesi beslenmifl ve mubâyaa edilmifltir. Tunus bargiri, Bosna bargiri, Çerkes bargiri, Timur k›r bargiri, midilli gibi cins oldu¤unu düflündü¤ümüz hayvanlar az miktarda tespit edilmifltir. Bu tür hayvanlara saray ah›r›nda az rastlanmas› Osmanl› Saray›’n›n sade ve mütevazi bir yaflam sergiledi¤ini göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Türk köylüsünün da¤da, bay›rda çok fazla kulland›¤› merkebe saray ah›r›nda çok az miktarda rastlanmas›, saray yüklerinin çoklu¤u ve merkebin genelde hafif yük tafl›ma arac› olarak kullan›lmas› ile ilgili olmal›d›r. Has Ah›r’da Istabl-› Âmire için Sivas, Hüdavendigar ve Saruhan sancaklar›ndan deve, Ayd›n ve gayr› sancaklardan kat›r temin edildi¤i tespit edilmifltir.
Ah›rlar›n tuz ihtiyac› ‹nöz Memlehas›’ndan karfl›lanmaktad›r.
Hayvanlar›n arpa, saman ve zeytin ya¤› (revgân-› zeyt) masraf(revgân-› mühimmât, nakliye, deveci, harbendeci, seyis gibi kiflilerin ayl›k ve nafakalar› ile hayvanlara ait malzemelerin (havud vs. ) tamir ve tecdîdi ile ilgili masraflar Arpa Emini taraf›ndan karfl›lanm›flt›r. Ah›rlar›n tamir ve tecdîdi ise mimar a¤a ve ona ba¤l› baz› hademeler taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir.
KAYNAKLAR a) Arfliv Kaynaklar›
1- Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi
Cevdet Askeriye (C. AS..), 652/27437, 876/37582, 1076/47424, 6772. Cevdet Bahriye (C.. BH..), 38/1821, 258/11958. Cevdet Belediye (C. BLD..), 3112. Cevdet Dahiliye (C. DH.), 12538. Cevdet Saray (C. SM..), 1/36, 3/133, 8/392, 13/692, 14/727, 34/1733, 40/2028, 44/2213, 45/2289, 48/2428, 62/3106, 64/3208, 71/3571, 75/3759, 85/4265, 86/4350, 98/4901, 99/4991, 101/5083, 104/5203, 104/5226, 105/5298, 109/5481, 111/5562, 112/5615, 115/5780, 117/5852, 128/6429, 131/6554, 132/6645, 144/7231, 146/7314, 157/7895, 160/8005, 163/8194, 164/8232, 168/8438, 176/8818, 178/8936, 692/28353.
Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.), 1897/24.
HAT, 111/4435, 619/30617, 658/32147, 865/38560/C , 1403/56693.
‹bnül emin Tasnifi Saray Mesalihi, ( ‹E. SM.), 5/451, 13/1283, 14/1469, 20/2055, 23/2401, 25/2629, 26/2767, 27/2808, 28/2924, 29/3056, 30/3109, 30/3211, 31/3265.
‹rade Dahiliye (‹. DH..), 1007/ 79513.
Y›ld›z Perâkende Evrâk›, Hazine-i Hassa Nezareti Maruzat›,( Y.. PRK. HH..),7/26, 39/87.
b) Di¤er Kaynaklar
Alik›l›ç, D. (2004). Osmanl›’da Devlet Protokolü ve Törenler ‹mparatorluk Seremonisi, ‹stanbul :Tarih ve Düflünce Yay›nlar›.
Devellio¤lu, F. (2004). Osmanl›ca- Türkçe Ansiklopedik Lugat, Yay›na Haz›rlayan: Ayd›n Sami Güneyçal, 21. Bask›, Ankara: Ayd›n Kitabevi.
Özcan, A. (1999), “Istabl”, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, XIX, Türkiye Diyanet Vakf› Yay›n›, 203-206.
fiemseddin Sami (1317), Kamus-› Türkî, Dersaadet: ‹kdam Matbaas›.
Türk Tarih Kurumu Tarih Çevirme K›lavuzu, http://193.255.138.2/takvim.asp?takvim=2&gun=&ay=0&yil=1 186
Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1988). Osmanl› Devleti’nin Saray Teflkilat›, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›n›.
Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1984). Osmanl› Devleti Teflkilat›’ndan Kap›kulu Ocaklar› I- Acemi Oca¤› ve Yeniçeri Oca¤›, 2. Bask›, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›n›.
