270 http://www.millifolklor.com
Muharrem KASIMLI, A klamal
k Edebi at S l
, Bak :
ADM U Bas me i, 2019, 224 sa fa.
Dr. Sona RZAYEVA*
Aç klamal k Edebiyat Sözlü ü adl kitab n yazar Prof. Dr. Muharrem Kas ml , Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Müdürü Yard mc s , Azerbaycan klar Birli i Ba kan ve halkbilimcidir. Yazar n, 2019 y l nda yay nlanan Aç klamal k Edebiyat S zl kitab â k edebiyat ile ilgili terim, kavram ve deyimlerin halkbilimsel bak aç -s yla yorumlanma-s n kap-sayan aç klamal -sözlük niteli indedir. Çal mada Azerbay-can`da â kl k gelene inin olu um ve geli im süreçleri ele al nm , â k edebiyat ile ilgili deyimler, kavramlar, terimler aç klanm , ayr ca destan ve destan karakterleri ayr nt l bir ekilde yorumlanm t r. Kitab n yaz l amac â k edebiyat ile ilgili bilgilerin bilim dün-yas na ve gelecek ku aklara aktar lmas n sa lamakt r.
Yazar ilk olarak â k edebiyat n n ulusal ve tarihsel özelli ine de inerek â k edebi-yat n n olu um ve ekillenmesini ele alm ve özelliklerinden bahsetmi tir. Yazara göre, â k edebiyat n n olu um ve ekillenmesi 13.-15. yüzy llar aral n kapsasa da bu dö-nemde ozan sanat n n meydanlar tam olarak terk etmemesi, di er taraftan â kl k yolunda ilerleyen yeni tip â klar n ilahi â k tam olarak benimsememeleri bu dönemde yeni üstat â klar n ortaya ç kmas n engellemi tir. Bu nedenle, tasavvuf dü üncesi içinde ayr bir çizgi olu turan â k sanat n n tasavvuf misyonu ile birlikte bir sanat ve edebi tür olarak ekillenmesi uzun zaman alm t r. Yaln z 16. yüzy lda Safevi hanedan ah smail haki-miyete geldikten sonra â k sanat özgürlü üne kavu mu tur. k edebiyat , di er tüm nitelikleri ile birlikte her eyden önce bir ulusal edebiyat olay d r. Özellikleri nedeniyle ne sözlü halk edebiyat na ne de yaz l divan edebiyat na benzemez. O, Türk etnik ve kül-türel sistemine do rudan özgü olan ve onun tarihsel genetik do as ndan do an özel bir edebiyat türüdür.
k edebiyat ile ilgili tarihsel olu um, geli im ve özellik bilgilerinin ard ndan des-tanlar konusu ele al nm , desdes-tanlar n ortaya ç k ekli, yeri, tarihi ve bilindi i co rafya konusunda bilgi verilmi , destanlar n konular özetlenmi tir. Bahsedilen destanlar n konu itibariyle büyük bir k sm a k destanlar , az bir k sm ise kahramanl k destanlar d r. Ça-l mada Azerbaycan`da ortaya ç kan destanÇa-lar n yan s ra Türk dünyas ndan da destanÇa-lara yer verilmi tir.
Bu bilgileri takiben çal mada â k edebiyat nda kullan lan kavram, ifade ve deyim-ler örnekdeyim-lerle aç klanm t r. Kitapta yer alan kavram, isim ve deyimdeyim-ler a rl kl olarak Azerbaycan co rafyas n kapsamakla birlikte Türk dünyas â k edebiyat ndan da örnek-lere yer verilmi tir. Kitap aç klamal sözlük niteli inde oldu u için kitaba konu edilen destanlar, kavram ve deyimler alfabetik s rayla dizilmi tir.
Kitapta ele al nan ve hakk nda bilgi verilen â k edebiyat n n kapsad isim, kavram ve deyimler unlard r:
Destanlar: Abbas ve Gülgez, Abdulla ve Cahan, Ad gözel veya Ad gözel ve Aslan ah, Al han ve Peri, Alp Er Tonga, Alpam , Arzu ve Kamber, Aslan ahla brahim, k Al `n n Osmanl Seferi ( k Al n n Türkiye Seferi), k Hüseyin ve Reyhan Han m,
* Ankara/ Türkiye, sonarzayeva@gmail.com, ORCID ID: 0000-0003-0917-1968
Mill F lkl , 2020, Y l 32, Cil 16, Sa 127
http://www.millifolklor.com 271
k Garib ve ahsenem, Asl ve Kerem, Kerim ve Süsen, Köro lu destan , Kaçak Ke-rem, Kaçak Nebi, Muhammed ve Gülendam, Masum ve Dilefruz, Necef ve Perizad, Nev-ruz ve Kandab, Seyyad ve Seadet, Soltan ve Gendap, ah smail ve Gülzar, ahzade Beh-ram, ahzade Ebülfez, Tahir ve Zuhre, Valeh ve Zernigar,
Kavramlar, ifadeler ve isimler: Abdal, abi-kövser, cennet suyu, abi-zemzem, a t, ak n, aktör-â k, Allah vergisi (vergili â k, hak vergisi), aliterasyon, Anadolu â kl k ge-lene i, anonimlik, astral destanlar, â k edebiyat , â k ekibi sanatç s , â k kurultaylar , â k libas , â k havalar , â k meclisi, â k ortamlar ve okullar , â k masal , â k oca , â k repertuar , â k dans , â k rivayetleri, â k sanat , â k iiri ve biçimleri, â klar n sanat eceresi, at ma, atmaca, ayakl tecnis, ayt s, ayt spa, Azerbaycan klar Birli i, baba, Baba Gambar, bade, badeli â k, ba lama (g f lbend), Bahad r, bahariye, bak , bas-k lar, bayat, mani, mani ba lama, mani- bulmaca, Bebas-kta i oca , pey abas-kçesi, be güzel (pencül ala), boy, boz atl H z r, cehennem a , Celali Muhammed, c a, c al muhammes, c al müseddes, c al tecnis, cinas, cinas mani, cindar, çok üstatl k, çok varyantl -l k, destan, destan ak am , destan iiri, destanc , deyi me (at ma), dede, Dede Korkut, deli, dervi , dildönmez, divani, divani tecnis, dudakde mez, dört köprü- k rk kap ,
dö-eme, devran toplamak, duvakkapma, düldül, Dürat, epos, a k, Eyvaz, ebced hesab , ef-sun, eliflam, erenler, Ergenekon, evel-ah r, folklor, gerayl , güzelleme, güzelleme-kafiye, gül kafiye, güllü kafiye, haçabeyt, hak a , hak divanesi, hece vezni, hiciv, hakikat, ha-kikatname, harbe-zorba, Hazret Ali, HU, hürafat, hasta, hoyrat, iki ba l tecnis, ilham pe-risi, invaryant, korluk motifi, kaçak destanlar , kara masal, kara tecnis, kara vezir, kara-velli, kar karakteri, kahraman, kahramanl k destanlar , kahraman n do u u, Garib ( k Garib), gariplik motifi, k rklar piri, K rat, kol (destanda), ikiz p nar , çift yaprak ko ma, ko ma, kul, Kul Kamber, lakap, Latif ah, latife, lokman, manas, meraçname, mey, mey-dan a , meyhane, mehdiye, a k destanlar , miskin, misri k l ç, mevla, muamma, mu-hammes, müseddes, müstezad tecnis, nakl-tehkiye, nazire, Nigar Han m, on dört masum, pe rov (pi ro), peri, redif, rivayet, Röv en, rüya motifi, rübai, sabah saz , sakral, sagi ( a-rap da tan), salik, seydi, sefer, sefil, serpayi, Settar Han, sinedefter, söz sarraf , süluk, ç rak, ahi Merdan, eytan i i, erhata tecnis, eriat, tanr , tecnis, tekrir, terikat, tasavvuf, üstat, usta ç rak gelene i, üstatname, varyant, varsa , varsak, versiyon, vahdeti vücut, vücutname, yanc â k, geveze, yol-arkan, yurt, zincirleme, zincirleme dudakde mez.
Deyimler: k el anas d r, â k gördü ünü ça r r, â a nemer (hediye) vermek, gider-gelmez, gelir gitmez yedekli tecnis, â kl n padi ah , veziri ve vekili, bir tren laf sokmak, â kl n kap s ndan girip bacas ndan ç kmak, gömle inin yakas ndan geçirmek, kandan gelip mekana gidiyorum, k rk a susturmak, saz n ba n , aya n gösterebil-mek, saz n elinden almak, gö sünden od püskürgösterebil-mek, söze ayak vergösterebil-mek, söze merdiven koymak, terki vatan olmak, üstat hay r duas , üstat tokad , gevezenin tekidir, kay ptan haber veren.
Kitab n kaynakça k sm nda ise yazar n ba vurdu u çal malar yer alm t r. Bahsi geçen kavram ve deyimlerden baz lar n n neredeyse unutuldu u ve günümüz â klar taraf ndan kullan lmad , uygulamalar n ise art k uygulanmad görülmektedir. Bunun d -nda Azerbaycan halkbilimi ve halk edebiyat alan -nda â kl k üzerine sözlük niteli inde herhangi bir çal man n olmad da görülmektedir. Bu ba lamda çal man n â kl k ge-lene i ile ilgili kavram, terim, ifade, deyim ve isimlerin toplanmas , bir sözlük hâline getirilmesi ve bu sözlü ün ilgili birçok veriyi içermesi ve en önemlisi unutulmamas na k tutulmas aç s ndan önemli bir çal ma say ld , halkbilimine ve özellikle de k edebiyat na büyük katk sunaca söylenebilir.
