DEĞERLERİN KADINLARIN SÜRDÜRÜLEBİLİR TÜKETİM DAVRANIŞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNE İLİŞKİN BİR ARAŞTIRMA
Doç. Dr Arzu Şener* Doç. Dr. Oya Hazer**
ÖZET
Bu araştırma değerlerin kadınların sürdürülebilir tüketim davranışları üzerindeki etkilerini belirlemeye yönelik olarak 600 kadın üzerinde planlanmış ve yürütülmüştür. Araştırmada daha önceki araştırmalarda çevre dostu davranışla diğer bir deyişle sürdürülebilir tüketim davranışı ile ilgili olduğu belirlenen Schwartz’ın Özaşkınlık (Self-Transcendence) ve Özgenişletim (Self-Enhancement) değer boyutlarında yer alan 5 değer tipinden seçilen 24 değerlik liste kullanılmıştır. Kadınların sürdürülebilir tüketim davranışları ise 14 çevre dostu davranışı içeren bir skala ile ölçülmüştür. Kadınlar evrenselcilik değer tipinden en yüksek (2.78) , hazcılık değer tipinden ise en düşük puan ortalamasını almışlardır (2.00). Araştırma kapsamına giren kadınların sürdürülebilir tüketim davranışlarına ilişkin puan ortalamaları 51.02’dir. Kadınların “kullanmadığınız odaların ışıklarını kapatır mısınız?” (4.67) “çamaşır ve bulaşık makinesini tam dolmadan çalıştırmamaya dikkat eder misiniz?” (4.52) sorularına verdikleri cevaplara ilişkin puan ortalamaları ilk iki sırada yer almaktadır. Kadınların sahip olduğu evrenselcilik ve iyilikseverlik değerleri ile sürdürülebilir tüketim davranışları arasında zayıf olmakla birlikte pozitif ve diğer değer tiplerine göre daha güçlü bir ilişki vardır.
Anahtar kelimeler: değerler, sürdürülebilir tüketim, çevre korunması, tüketici davranışları
ABSTRACT
This study has been carried out to test the impact of values on women’s sustainable consumption behavior. The sample consisted of 600 women in Ankara, Turkey. During previous studies, the list with 24 values, which were selected from 5 value types of the Self-Transcendence and Self-Enhancement value dimensions of Schwartz, and were determined to be related to environmentally friendly behavior, in other words, sustainable consumption behavior, were used in this study. The sustainable consumption behavior of the women measured with a scale, which included 13 environment - friendly behaviors. The average score of the women of the universalism value was the highest (2.78) and the average score of the women from of the hedonism value was the lowest (2.0). The total score of the study women, on the scale of sustainable consumption behaviors was 51.02. The average scores for the answers to the questions, “do you turn off the room lights you aren’t ________________________________________________________
*HÜ Aile Ve Tüketici Bilimleri Bölümü, asener@hacettepe.edu.tr **HÜ Aile Ve Tüketici Bilimleri Bölümü, ohazer@hacettepe.edu.tr
using?” (4.67) and “do you make sure to operate the washing machine and dishwasher only when they are full?” (4.52) took place in the first two orders. There was a more powerful and positive relationship between sustainable consumption behaviors of the women and their universalism and benevolence values than other value types we measured.
Key Words: values, sustainabe consumption, consumer protection, consumer behaviors
GİRİŞ
Sürdürülebilir kalkınma hedeflerinde başarıya ulaşmak için tüketimdeki önemli rolleri nedeniyle ailelerin sürdürülebilir nitelikte olmayan tüketim modelleri önemli etkiye sahiptir. Çünkü aileler su ve enerji tüketimi, atık oluşturma, ulaşım tercihleri ve yiyecek seçimleri yolu ile çevreyi olumlu ya da olumsuz etkilerler. Uzun yıllar boyunca çevre politikaları çevre kirliliğinin kontrolü ve eko-yeterlilik konusunda temelde ürün ve üretim üzerinde odaklanmıştır. Dolayısıyla ailelerin tüketim yapıları ve bunların temelindeki etkenler çok az irdelenmiş ve anlaşılmıştır. Bu durum ise geçmişte hükümetlerin sürdürülebilir tüketim yapılarını geliştirme ve bu konuda farklı politikalar oluşturma ve kullanımlarını zorlaştırmıştır (OECD, 2002). Oysa sürdürülebilir tüketim çerçevesinde ailelere bilinçli, rasyonel, çevre dostu satın alma ve tüketim davranışı kazandırılması son derece önemlidir (Dünya Bilim Akademileri, 2002).
Tüketimi etkileyen faktörler çok çeşitli ve karmaşıktır. Bu faktörlerden bazıları ekonomik üretim, zenginlik ve gelir dağılımı, teknolojik seçimler, kurumsal yapılar, toplumsal politikalar, kişisel ve sosyal değerler vb.dir (Dünya Bilim Akademileri, 2002). Belirtilen faktörler arasından değerler, sosyal bilimler alanında sürekli olarak ilgi çekmiş konulardan biridir. Bu ilgi, birçok sosyal bilimcinin değerleri insan davranışını açıklamada temel bir öneme sahip olarak görmelerinden kaynaklanmaktad r. Ayr ca, › › değerlerin, araştırmacılara hem birey, hem de grup düzeyinde bilgi sağlayabilen bir kavram olması da söz konusu ilginin nedenleri arasında sayılabilir (Feather, 1975; Zavalloni, 1980). Değerler konusu kuramsal yönden olduğu kadar, hızla değişen dünya içinde yerini arayan toplumumuzu yakından ilgilendirmesi açısından da önem taşımaktadır. Sosyo-ekonomik gelişmelerin kaçınılmaz sonucu ve kimi zaman da aracı olarak ortaya çıkan yeni toplumsal
düzenlemelerin sağlıklı işleyebilmesi, bireylerin sahip oldukları değerlerin bu türden düzenlemelerle uyumlu olmasıyla yakından ilişkilidir. Bu uygunluk sorunu, toplumsal politikaların başarısı için toplumun iyi tanınmasını, dolayısıyla da değerlerin ayrıntılı bir biçimde incelenmesini ve çeşitli konular aç s ndan etkiler› › inin belirlenmesini gerekli kılmaktadır (Ergun, 1991; Kağıtçıbaşı, 1990). Bu bağlamda sürdürülebilir tüketim modellerinin geliştirilmesinde de temel insan değerleri ve değer bazlı çözümlerin temel elemanı olan davranışlar arasındaki ilişki oldukça önemlidir (Thogersen ve Ölander, 2002). Çevresel hareketlerin başlangıcından bu yana araştırmacılar bireylerin çevreye olan duyarlılıklarını etkileyen güçleri anlamaya uğraşmışlardır. Son 10 yıl içinde çevre konulu araştırmalara farklı bir boyuttan bakılmaya başlanmış ve araştırmalar çevre konusundaki genel eğilimleri belirlemekten çok bu eğilimlere temel sağlayan değerleri belirlemeye çalışmış çevre dostu davranışların toplumdaki tüm bireylerin ortak kararları yoluyla geliştirilmesinde değerlerin önemine dikkat çekilmiştir (Schultz ve Zelezny, 1999).
Değerler konusunda önemli çalışmalar yapan Rokeach’a (1973) göre değerler, “önemli yaşam hedefleri veya kişinin yaşamına rehberlik eden standartlar” olarak tanımlanabilir. Rokeach (1973) değerlerin bir yandan sosyal tutumların diğer yandan sosyal davranışların belirleyicisi olduğunu belirtmektedir. En önemli özellikleri davranış için rehber olmaları ve davranışsal tercihler üzerinde ölçülebilir bir etkiye sahip olmalarıdır. Schwartz’ın (1994) sosyal psikolojide geniş ölçüde kabul gören tanımına göre de değerler “kişinin veya diğer sosyal oluşumların (social entity) hayatına yol gösterici ilkeler olarak hizmet eden, önemlilikleri farkl l k gösteren durumlar üzeri (transsituational) arzu edilen › › amaçlard r. ›
Değerler insanların kendi egoist ilgilerini geliştirmelerini motive eden değerlerden, uzak ve yakındaki diğer insanların ve doğanın refahını koruma ve geliştirmeye kadar uzanan geniş bir alana yayılır (Schwartz, 1992). Ailelerin sürdürülebilir tüketim davranışı kazanmasına yönelik değerlerin ortaya konulması şüphesiz çevre korunması sosyal sorununun tek çözümü olmamakla birlikte önemli bir role sahiptir (Axelrod, 1994; De Young, 1993; Grasmick, Bursik ve Kinsey,1991).
Kişisel değerler ve sürdürülebilir tüketim davranışları arasındaki ilişki basit ve direkt olmaktan çok dinamik ve komplekstir. Bu konuda yapılan bazı araştırmalar temel insan değerleri ve davranışlar arasındaki ilişki açısından destek sağlayıcı bulgular ortaya koymaktadır (Thogersen ve Ölander, 2002).
Değerlerle davranışlar arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla yapılan çalışmalarda ya değerler listesi olarak bilinen Rokeach değer çalışmasının kısaltılmış versiyonu (McCarty ve Shrum, 1994), ya Schwartz Değer Listesini (Grunert ve Juhl, 1995; Karp, 1996; Schultz ve Zelezny, 1999; Stern ve Dietz, 1994; Stern, Dietz, Abel, Guagnano, ve Kalof,1999; Stern, Dietz, ve Kalof, 1993; Thogersen ve Grunert-Beckmann, 1997) yada konu ile ilgili diğer bazı ölçekler kullanılarak (Axelrod,1994) çevre dostu davranışın belli bazı değerlerle ilişkili olduğu bulunmuştur. Bu araştırma Schwartz Değer Listesinin bazı boyutlarında yer alan değerlerin tüketimde aile adına önemli role sahip olan kadının sürdürülebilir tüketim davranışları ile olan ilişkisini belirlemek amacıyla planlanmış ve yürütülmüştür. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ve ARAÇLAR
Örneklem
Bu çalışma değer önceliklerinin kadınların sürdürülebilir tüketim davranışı üzerindeki etkisini belirlemeye yönelik olarak yapılmıştır. Bu amaçla Ankara Çankaya Sağlık Grup Başkanlığı Çukurca Sağlık Ocağına bağlı yerleşim alanlarında oturan ailelerden evreni temsil edebilecek örneklem sayısı istatistiksel olarak belirlenerek toplam 600 aile araştırmaya alınmıştır. Tüketimde oynadıkları önemli rol nedeniyle araştırmanın hedef kitlesi olarak ailede kadınlar seçilmiştir.
Veri Toplama Araçlar ›
Başlangıçta değerlerin ölçülmesinde kullanılan ölçeklerin bazı önemli eksikliklerinin bulunması, bu kavramdan beklenen yararı önemli ölçüde azaltmıştır. Bu eksiklikleri gidermeyi amaçlayan en kapsamlı araştırma Schwartz ve Bilsky (1990) tarafından başlatılmıştır. Rokeach’ın (1973) hazırladığı değerler listesine farklı bir yöntemle ve kuramsal bakış açısıyla yaklaşan Schwartz ve Bilsky (1990), insan değerlerinin bazı temel boyutlar yardımıyla incelenebileceğini görmüşlerdir. Daha sonraki yıllarda bazı değişikliklerle (Schwartz, 1992; Schwartz ve Bilsky, 1990) ortaya konulan kuramsal çerçeve içinde yürütülen araştırmalar sonucu, Rokeach’ın listesi temel alınmak üzere, yazında var olan çeşitli değerlerden yola çıkılarak 56 değerlik bir değer listesi hazırlanmıştır.
Schwartz’ın (1992) kuramındaki temel varsayıma göre birey düzeyi değerleri birbirlerinden ayıran en önemli özellik, ifade ettikleri güdüsel amaç tipidir. Bu nedenle Schwartz (1994) belirlediği 56 değere ilişkin 10 farklı tipte güdüsel değer tipi belirlemiş ve farklı kültürlerin spesifik değerlerinin
10 farklı değer tipinden biri içerisinde yer alacağını iddia etmiştir. Bu değer tipleri güç, başarı, hazc l k, uyar l m, özyönelim, evrenselcilik, iyilikse› › › › verlik, geleneksellik, uyma, güvenlik’dir.
Schwartz’ın değer kuramı, bu değer tipleri arasındaki dinamik ilişkileri belirlemeye yönelik olarak şekillendirilmiştir. Değer tiplerinin, güdüsel amaçları gereğince, birbirleriyle uyum yada çelişki içinde olabilecek nitelik taşıdıkları görülmektedir. Değer tipleri arasında varolduğu öngörülen uyumluluklar ve çelişkiler Şekil 1’de belirtilmiştir. Dairenin çeperi üzerinde birbirinin karşısında yer alan değer tiplerinin çeliştikleri, birbirlerine yakın olarak yer alanlar n ise uyumlu olduklar › › öngörülmektedir. Birbiriyle çatışan değerler çember üzerinde merkezden zıt yönlere giderken, uyumlu değer tipleri çember içinde birbirine yakındır. Ayrıca çatışan değer tipleri arasındaki zıtlıklar nedeniyle Şekil 1’de görüldüğü gibi değerler kendi içerisinde 2 ana boyut üzerinde gruplandırılırlar. Schwartz (1992) bunlardan ilkini “Yeniliğe Açıklık” / “Muhafazacı Yaklaşım” [(Openess to Change)/ (Conservation)] boyutu olarak adlandırmıştır. Bu boyutun Yeniliğe Açıklık (Openess to Change) ucu “özyönelim” ve “uyarılım” değer tiplerini kapsar ve bireylerin duygusal ve düşünsel ilgilerini önceden kestirilemeyecek biçimlerde izlemelerine olanak sağlayan değerlerden oluşur. Boyutun Muhafazac › Yaklaşım ucu ise, “güvenlik”, “uyma” ve “geleneksellik” değer tiplerinden oluşur ve bireylerin yakın oldukları kişilerle, kurumlarla ve geleneklerle olan ilişkilerindeki süreklilik ve belirliliğin sürmesine olanak sağlayan değerleri içerir. İkinci boyut ise, “Özaşkınlık” / “Özgenişletim” [(Self Transcendence) / (Self-Enhancement)] olarak adlandırmıştır. Bu boyutun Özaşkınlık ucu “evrenselcilik” ve “iyilikseverlik” değer tiplerini; Özgenişletim ucu ise “güç” “başarı” ve” hazcılık” değer tiplerini kapsar. Özgenişletim grubunun içindeki değerler bireyin, başkalarının zararına bile olsa, kendi çıkarları doğrultusunda davranmasına olanak sağlayan değerlerden oluşmaktadır. Özaşkınlık grubu ise, bireyin, yakın yada uzak tüm insanların ve doğanın yararı için, bencil amaçlarından vazgeçmesine yönelik değerleri kapsamaktadır. On değer tipi içerisinde yalnızca “hazcılık”, hem Yeniliğe Açıklık, hem de Özgenişletim değer boyutlarından değerleri içerisinde barındırır.
Şekil 1. Schwartz Değer Kuramı’ndaki Değer Tipleri ve Ana Değer Gruplar Arasındaki İlişkilerle İlgili Model (Schwartz, 1992)
Belirtilen 10 güdüsel değer tipinin, değerlerin kültürlerarası yeterli ve geçerli bir tanım sunacağı hipotezi, aralarında Türkiyenin’de bulunduğu 44 ülkeden 97 örneklem grubuna ait verilerle desteklenmiştir (Schwartz ve Sagiv, 1995). Ancak spesifik alanlarda bazı davranışların değerlerle olan ilişkilerinin değerlendirilmesinde tüm güdüsel değer tiplerinin incelenmesi pratik ve kullanışlı bir yol olmadığından ve daha önce yapılan araştırmalarda (Örneğin; Stern, Dietz ve Guagnano, 1998; Stern, Dietz,1994; Karp, 1996) Schwartz’ın “Özgenişletim” ve “Özaşkınlık” değer boyutları ile çevre dostu davranış arasında istatistiksel bir ilişki olduğu belirlendiğinden konu ile ilgili sonraki dönemlerde yapılan araştırmalarda (Thogersen ve Ölander, 2002) genellikle Schwartz’ın Değer Listesinin tamamı yerine araştırmanın spesifik ihtiyaçlarına yönelik olarak değer listesinin kısaltılmış şekli kullanılmıştır. Bu nedenle bu araştırmada çevre dostu davranışla diğer bir deyişle sürdürülebilir tüketim davranışı ile ilişkili olduğu belirlenen Schwartz’ın Özaşkınlık ve Özgenişletim değer boyutlarında yer alan 5 değer tipinden seçilen 24 değerlik liste kullanılmıştır. Araştırmada Kuşdil ve Kağıtçıbaşı (2000) tarafından yapılan çalışmada ana boyut ve değer tipleri ile her bir değer tipi içerisinde yer alan değerlerle ilgili olarak kullanılan Türkçe adlandırmalar esas alınmıştır. Özaşkınlık değer boyutu evrenselcilik (
üniversalizm)
ve iyilikseverlik (benevolence)
, Özgenişletim değer boyutu ise başarı (achievement), güç (power) ve hazcılık (hedonizm) değer tiplerini kapsamaktadır.Araştırmaya katılan kadınların toplam 24 değerin her birini kendi hayatlarını yönlendiren bir ilke olmaları açısından taşıdıkları öneme göre 1 ile 3 arasında değişen bir ölçek üzerinde değerlendirmeleri istenmiştir. Ölçekte önemsiz -1, önemli -2, çok önemli -3 olarak değerlendirilmiştir.
Kadınların sürdürülebilir tüketim davranışları ise 14 çevre dostu davranışı içeren bir skala ile ölçülmüş, katılanlara her bir çevre dostu tüketim davranışını ne sıklıkta yaptıkları sorularak maddede hiçbirzaman -1, nadiren -2, bazen -3, s kl kla › › -4, her zaman -5 olarak, puanlanmıştır. Sürdürülebilir tüketim modelleri için temel olan davranışların seçiminde bu konuda yapılan bir araştırmadan yararlanılmıştır (Thogersen ve Ölander, 2002). İncelenen 13 davranış çevreye ve kaynaklara ilişkin çeşitli problemleri (su ve enerjinin direk ve indirekt kullanımını, üretim ve kullanım aşamasında meydana gelen kirlilik ve atıklar vb.) ve çeşitli kurum ve kuruluşları (ev, süpermarket, ulaşım, geri dönüşüm olanakları) kapsamaktadır (Norwegian Ministry of Environment, 1994).
Verilerin Analizi
Ölçme araçlarının yapı geçerliliğini kontrol etmek için faktör analizi tekniği uygulanmıştır. “Değerler Listesi” nde yer alan 24 maddenin faktör yük değerlerinin .42 ile .66, “Sürdürülebilir Tüketim İndeksi” nde yer alan 13 maddenin faktör yük değerlerinin ise .35 ile .63 arasında değiştiği görülmüştür. Açıklanan varyans ise “Değerler Listesi” için % 50.2, “Sürdürülebilir Tüketim İndeksi” için % 52.0’dir. Kullanılan ölçme araçlarının güvenirliği için iç tutarlılık katsayısı olan “Cranbach Alpha” hesaplanmıştır. Yirmidört maddelik “Değerler Listesi” için hesaplanan genel alpha değeri .81, değer tiplerinin alpha değerleri .57 - .77 arasında değişmekte olup evrenselcilik için .77, iyilikseverlik için .74, hazcılık için .63, güç için .57, başarı için .68 olarak hesaplanmıştır. Ana değer gruplarının alpha değerleri ise Özaşkınlık değer grubu için .83, Özgenişletim değer grubu için . 77’dir. Kuşdil ve Kağıtçıbaşı (2000) tarafından yapılan çalışmada değer tipleri için güvenirlik katsayıları .54 - .77, değer gruplar için .77 › - .83 arasında değişmekte olup bu katsayılar evrenselcilik için .77, iyilikseverlik için .76, hazc l k içi› › n .54, güç için .75, başarı için .66, özaşkınlık değer grubu için .83, özgenişletim değer grubu için .81 hesaplanmıştır. “Sürdürülebilir Tüketim İndeksi” için hesaplanan alpha değeri ise .61 olarak belirlenmiştir. Bulunan tüm değerlerin kabul edilebilir limitler dahilinde olması “Değerler Listesi” ve “Sürdürülebilir Tüketim İndeksi” nin belli bir geçerliliğe ve güvenilirliğe sahip iyi birer ölçüt olduklarını ortaya koymaktadır (Tablo 1). Verilerin analizinde ele alınan değişkenler ile sürdürülebilir tüketim davranışlarına ilişkin puan ortalamaları arasındaki farkın istatistiksel olarak önemli olup olmadığı “Tek Yönlü Varyans Analizi” ile kontrol edilmiştir. Kadınların sahip oldukları
değerler ile sürdürülebilir tüketim davranışları arasındaki ilişki, ayrıca değer tiplerinin birirleri ile olan ilişkisi korelasyon analizi ile test edilmiştir (Sümbüloğlu ve Sümbülpğlu, 1994)..
Tablo 1: Değer Tipleri ve Ana Değer Gruplarının Güvenirlik Katsayıları ve Örneklem Genelindeki Ortalama Sapmalar ›
Değer tipleri Güvenirlik katsay lar › › Ort. S.S.
Evrenselcilik 0.77 2,78 0.328 İyilikseverlik 0.74 2,75 0.295 Güç 0.57 2,42 0.403 Başarı 0.68 2,52 0.351 Hazc l k› › 0.63 2,00 0.569 Ana Değer Gruplar › Özaşkınlık 0.83 2.74 0.270 Özgenişletim 0.77 2.31 0.336 BULGULAR
Kad nlar Hakk nda Genel Bilgiler› ›
Araştırma kapsamına alınan kadınlar arasında “35-44” yaş grubunda (%33.0), “ortaöğrenim” düzeyinde (%41.4) yer alanlar ile aile ayl k geliri “901 YTL. ve üstü” olanlar (%58.0) önde › gelmektedir. Kadınların %25.7’si “en büyük çocuğun 13-20 yaşında” olduğu yaşam döneminde olup, %52.3’ü ise çalışmaktadır.
Kadınların Sahip Oldukları Değerler
Kad nlar n 3 tam puan üzerin› › den evrenselcilik değer tipinden aldıkları puan ortalaması en yüksek olup (2.78) bunu 2.75 ile iyilikseverlik, 2.47 ile başarı, 2.42 ile güç değer tipinden alınan puan ortalamaları izlemektedir. Araştırmada kadınlar en düşük puan ortalamasını (2.0) hazcılık değer tipinden almışlardır .Kadınların her bir değer tipinde yer alan değerlerden aldıkları puanlar; evrenselcilik değer tipinde 2.71-2.86, iyilikseverlik değer tipinde 2.61-2.89, güç değer tipinde 2.15-2.63, başarı değer tipinde 1.77- 2.75, hazc l k de› › ğer tipinde 1.73-2.27 arasında değişmektedir (Tablo 2).
Tablo 2: Kadınların Değerlere İlişkin Puan Ortalamaları
Değerler Ort.
EVRENSELCİLİK
Çevreyi korumak 2,74
Güzelliklerle dolu bir dünya 2,78 Doğayla bütünlük içinde olmak 2,71
Eşitlik 2,83
Dünyada barış istemek 2,86
Toplam 2,78
İYİLİKSEVERLİK
Yard msever olmak› 2,79
Dürüst olmak 2,89
Bağışlayıcı olmak 2,63
Sad k olmak› 2,84
Manevi bir hayat 2,61
Anlaml bir hayat› 2,68
Toplam 2,75
GÜÇ
Sosyal güç sahibi olmak 2,54
Otorite sahibi olmak 2,15
Zengin olmak 2,39
İnsanlar tarafından benimsenmek 2,63
Toplam 2,42
BAŞARI
Başarılı olmak 2,69
Yetkin olmak 2,54
H rsl olmak› › 1,77
Sözü geçen biri olmak 2,54
Zeki olmak 2,75
Toplam 2,47
HAZCILIK Zevk 1,73
Hayattan tat almak 2,27
Toplam 2,00
Kadınların Sürdürülebilir Tüketim Davranışları
Araştırma kapsamına giren kadınların sürdürülebilir tüketim davranışlarına ilişkin skaladan ald klar toplam puan 70 tam puan üzerinden 51.02 olup, sürd› › ürülebilir tüketim davranışlarına ilişkin maddelerden ald klar puan ortalamalar ise 5 tam puan üzerinden 2.51› › › -4.67 arasında değişmektedir. Kadınların “kullanmadığınız odaların ışıklarını kapatır mısınız?” (4.67), “çamaşır ve bulaşık makinesini tam dolmadan çalıştırmamaya dikkat eder misiniz?” (4.52) sorularına verdikleri cevaplara ilişkin puan ortalamaları ilk iki sırada yer alırken, “kağıt, cam gibi geri dönüşümü mümkün olan ürünleri diğerlerinden ayrı toplar mısınız? sorusuna verdikleri cevaba ilişkin puan ortalamas ise 2,51 › ile en son s rada gelmektedir (Tablo 3). ›
Kadınların araştırma kapsamında ele alınan demografik ve sosyo-ekonomik değişkenlere göre sürdürülebilir tüketim davranışlarına ilişkin puan ortalamaları arasındaki fark istatistiksel açıdan önemsiz (p>0,05) bulunmuştur.
Tablo 3: Kadınların Sürdürülebilir Tüketim Davranışlarına İlişkin Puan Ortalamaları
Davranışlar Ort.
Ulaşım amacıyla toplu taşım araçlarını (otobüs, dolmuş,servis vb) kullanır mısınız? 3,89 Kışın evin gereğinden fazla (21 oC üzeri) s nmamas na dikkat eder misiniz?› › › 3,90 Kullanmadığınız odaların ışıklarını kapatır mısınız? 4,67 Evdeki s kayb n önlemek için izolasyona dikkat eder misiniz?› › › › 4,17 Yak t kullan m n azaltmak için s nma araçlar n n bak m ve onar m n yapt r› › › › › › › › › › › › › r m s n z?› › › › 4,34 Dinlemediğiniz yada seyretmediğiniz zaman televizyon, müzik seti gibi araçları kapatır
m s n z?› › › 4,43
Elektrikli araç satın alırken harcadığı elektrik miktar na dikkat eder misiniz?› 3,37
Diş fırçalarken musluğu kapatır mısınız? 4,10
Çamaşır ve bulaşık makinesini tam dolmadan çalıştırmamaya dikkat eder misiniz? 4,52 Plastik ambalajlı ürünler yerine cam, kağıt gibi ambalajlı ürünler mi satın alırs n z?› › 3,86 Kağıt (gazete, kağıt ambalaj vb.), cam gibi geri dönüşümü mümkün olan ürünleri
diğerlerinden ayrı toplar mısınız? 2,51
Deterjan, şampuan, sprey, deodorant gibi ürünleri satın alırken çevreye zarar vermeyen
özellikte olmas na dikkat eder mis› iniz? 2,98
Davranış Puan Toplamı 51,02
Kadınların Sahip Oldukları Değer Tiplerinin Birbirleri ve Sürdürülebilir Tüketim Davranışları ile İlişkisi
Araştırma kapsamına alınan kadınların sürdürülebilir tüketim davranışları ile değer tipleri ve değer tiplerinin kendi aralarındaki ilişkiye ait korelasyon değerleri Tablo 4’de verilmiştir.
Yapılan korelasyon analizi sonucunda kadınların sürdürülebilir tüketim davranışları ile güç [.10 (p<0,05)], evrenselcilik [.22 (p<0,01)] ve iyilikseverlik [.25 (p<0,01)] değer tipleri arasında ilişki olduğu bulunmuştur. Kadınların sürdürülebilir tüketim davranışı en yüksek pozitif korelasyonu iyilikseverlik değer tipiyle göstermektedir (Tablo 4).
Değer tipleri arasındaki ilişki incelendiğinde güçlü pozitif korelasyon sıras yla güç› - başarı [.54 (p<0,01)], evrenselcilik-iyilikseverlik [.49 (p<0,01)] arasında bulunmuştur (Tablo 4).
Tablo 4: Kadınların Sahip Oldukları Değer Tiplerinin Birbirleri ve Sürdürülebilir Tüketim Davranışları ile İlişkisine Ait Korelasyon Değerleri
Tüketim
Davranışı Evrenselcilik İyilikseverlik Güç Başarı Hazc l k› › Tüketim Davranışı - Evrenselcilik 0,22** - İyilikseverlik 0,25** 0,49** - Güç 0,10* 0,06 0,23** - Başarı 0,06 0,11** 0,26** 0,54** - Hazc l k › › -0,05 -0,05 -0,06 0,29** 0,28** -
* p< 0.05
** p< 0.01
TartışmaAraştırma kapsamına alınan kadınların sahip oldukları değer tiplerine ilişkin puan ortalamaları kadınların evrenselcilik ve iyilikseverlik değer tiplerine güç, başarı ve hazcılık değer tiplerine göre daha fazla önem verdiğini göstermektedir. Thogersen ve Ölander (2002) tarafından yapılan çalışmada
da Danimarkalıların evrenselcilik ve iyilikseverliğe güç ve başarıdan daha fazla önem verdiği bulunmuştur. Araştırmadan elde edilen bu bulgular Türk toplumunda kadınlar n Schwartz’ n › › kuramıyla ortaya konulan modeldeki “Özaşkınlık” değer boyutundaki değerlere “Özgenişletim” değer boyutunda yer alan değerlerden daha fazla önem verdiğini göstermektedir. Bireyin bencil amaçlarından vazgeçmesine yönelik değerleri kapsayan “Özaşkınlık” grubundaki değerlerin önceliğinin yüksek olması Türk kadınının kendi çıkarlarından çok toplumsal çıkarlara önem verdiğini düşündürmektedir. Nitekim içinde Türk örneklemin de yer aldığı en kapsamlı kültür düzeyi değer araştırmalarının (Hofstede, 1980; Schwartz, 1994; Smith, Dugan, ve Trompenaars, 1996) sonuçlar › genel olarak değerlendirildiğinde, Türk kültürünün, içgruba bağlılığı vurgulayan ve toplumsal düzenliliği ağırlıklı olarak hiyerarşik roller aracılığıyla sağlayan kültürler arasında yer aldığı görülmektedir. Bu özellikler, Triandis (1994; 1995) tarafından belirtilen uyum ve bütünlüğün sağlanması amacıyla içgrubun hedeflerinin kişisel hedeflerin önüne alındığı toplulukçu kültürlerin, bireyin farklılaşmasını ve özerkliğini vurgulayan bireyci kültürlerden ay rt etmekte kullan lan › › niteliklerle aç k bir benzerlik göstermektedir. ›
Araştırma kapsamına alınan kadınlar sürdürülebilir tüketimle ilişkili olarak belirlenen tüketim davranışları arasından “kullanmadıkları odaların ışıklarını kapatma”, “çamaşır ve bulaşık makinesini tam doldurmadan çalıştırmama”, “dinlemediği yada seyretmediği zaman televizyon, müzik seti gibi araçları kapatma” gibi doğrudan para kaynağının kullanımına yönelik davranışlarda daha dikkatli iken “kağıt, cam gibi geri dönüşümü mümkün olan ürünleri diğerlerinden ayrı toplama”, “deterjan, şampuan sprey, deodorant gibi ürünleri satın alırken çevreye zarar vermeyen özellikte olmasına dikkat etme” gibi doğrudan çevre korunmasına yönelik davranışlara daha az önem vermektedirler. Her ne kadar bu araştırmada kadınların “Özaşkınlık” değer grubundaki değerlere “Özgenişletim” gurubundaki değerlerden daha fazla önem verdikleri görünmekte ise de bu bulgu sahip oldukları değerlerin davranışlara aksetmediğini yada toplulukçu eğilimlerinin baz konularda öne ç karken baz konularda › › › ise kişisel yararlarını ön plana aldığı kanısını uyandırmaktadır. Oysa çevreye ve kaynaklara ilişkin problemler kollektif davranışlar yolu ile daha kolay çözülebilir. Göregenli’nin (1997) Türk kültüründeki bireycilik-toplulukçuluk eğilimlerinin hangi davranış ve kişisel ilişki kategorilerinde yoğunlaştığını saptamak amacıyla yaptığı araştırmanın sonuçları da toplulukçu eğilimlerin grubu öne
çıkaran davranış kategorilerinde ve maddi olmayan kaynakların paylaşımında yoğunlaştığını göstermektedir.
Aynı zamanda kadınların sürdürülebilir tüketim davranışlarına ilişkin skaladan aldıkları toplam puanın 70 tam puan üzerinden 51.02, sürdürülebilir tüketim davranışlarına ilişkin maddelerden ald klar puan ortalamalar n n ise 5 › › › › tam puan üzerinden 2.51-4.67 arasında değiştiği dikkate alındığında kadınların sürdürülebilir tüketime ilişkin bazı davranışlara yeterince önem vermedikleri söylenebilir. Bu sonuçlar kadınların sürdürülebilir tüketim konusunda yeterli eğitime sahip olmamalar n n yan s ra çevrenin ve kaynaklar n korunmas konusunda bireysel ve toplumsal › › › › › › beklentilerin ve tutumların yetersiz olması nedeniyle bu tür davranışları önemsememelerinden kaynaklan yor olabilir. ›
Kadınların sahip olduğu evrenselcilik ve iyilikseverlik değerleri ile sürdürülebilir tüketim davranışları arasında zayıf olmakla birlikte pozitif ve diğer değer tiplerine göre daha güçlü bir ilişki vardır. Diğer bir deyişle “Özaşkınlık” değer boyutu içerisinde yer alan evrenselcilik ve iyilikseverlik değer tiplerinin, kadınların çevre dostu davranışlarının açıklanmasında diğer değerlere göre daha önemli değerler olduğu, bu değerlere sahip kadınların çevre dostu davranışta bulunma ihtimalinin daha yüksek olduğu söylenebilir. Bu sonuç Schwartz’ın modeli göz önüne alındığında beklenen ve onu destekleyen bir sonuçtur. araştırmada değer tipleri arasında en yüksek pozitif korelasyon güç ile başarı, evrenselcilik ile iyilikseverlik değer tipleri arasındadır. “Özgenişletim” değer boyutundaki başarı ve hazcılık değerlerinin çevre dostu davranış üzerinde önemsiz, güç değerinin önemli olmakla birlikte evrenselcilik ve iyilikseverlik değerlerine göre daha az önemli değerler olduğu bulunmuştur. Ayrıca hazcılık değer tipi ile sürdürülebilir tüketim davranışı arasındaki ilişki önemsiz ve negatif yönlüdür. Bu sonuçlar da Schwartz’ın değer kuramınına göre beklenen bir sonuçtur.
Stern, Dietz ve Kalof (1993), Stern, Dietz, Kalof ve Guagnano (1995), Stern, Dietz ve Guagnano (1998) tarafından yapılan çalışmalar; “özaşkınlık” değer boyutunda yer alan değerlerin (evrenselcilik ve iyilikseverlik) çevre dostu davranış ihtimalini artırmada daha önemli değerler, “özgenişletim” boyutunda yer alan değerlerin ise (güç, başarı ve hazcılık) daha az önemli değerler olduğunu göstermektedir.
Stern ve Dietz (1994) tarafından yapılan çalışmada değerler egoistik, biosferik ve altruistik değer boyutları olarak sınıflandırılmış, egoistik değer boyutu “özgenişletim”, altruistik değer boyutu ve biosferik değer boyutundan alınan 3 madde “özaşkınlık” değer boyutları benzeştirilmiş ve bu değerlerin çevresel düşüncenin belirleyicisi olduğu bulunmuştur.
Thogersen ve Ölander’in (2002) değerler ve davranış arasındaki sebep-sonuç ilişkisinin yönünü belirlemek amacıyla yaptığı çalışmada da Danimarkalıların daha önce yapılan çalışmalarda çevre korunması konusuyla daha ilişkili görülen iyilikseverlik ve evrenselcilik değer tiplerine güç ve başarıdan daha fazla önem verdikleri, dolayısıyla çevre korunması konusunda daha duyarlı davrandıkları bulunmuştur. Araştırmada çevre dostu davranış üzerinde yalnızca evrenselcilik değer tipinin belirgin pozitif, iyilikseverlik ve hazcılık değer tipinin negatif (zayıf) etkisi olduğu saptanmıştır.
Karp (1996) tarafından yapılan çalışmada ise özgenişletim ve yeniliğe açıklık grubuna giren değerlerin çevre dostu tüketim davranışlarını belirgin biçimde pozitif etkilediği, bu değerlere sahip olmanın çevre dostu davranışın önemli bir belirleyicisi olduğu bulunmuştur. Yapılan araştırma ile yukarıda belirtilen araştırmalar arasındaki farklılıklar araştırmaların farklı kültürlerde yapılmasından, test edilen model, örnek seçimi ve kullanılan istatistiksel analizlerin değişik olmasından kaynaklanıyor olabilir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Araştırma kapsamına alınan kadınlar evrenselcilik ve iyilikseverlik değer tiplerine güç, başarı ve hazcılık değer tiplerine göre daha fazla önem vermektedir. Araştırma sonuçları kadınların sahip olduğu ve “Özaşkınlık” değer boyutu içerisinde yer alan evrenselcilik ve iyilikseverlik ile sürdürülebilir tüketim davranışları arasında zayıf olmakla birlikte pozitif ve diğer değer tiplerine göre daha güçlü bir ilişki olduğunu, bu değerlere sahip kadınların çevre dostu davranışta bulunma ihtimalinin daha yüksek olduğunu göstermektedir.
Değer bazlı çözümler kişilerin sürdürülebilir tüketim yapısında olmayan yaşam tarzlarını destekleyen veya bunların mantıklılığını empoze eden temel tüketim değerlerini değiştirme ihtiyacını vurguladığından Türk toplumunda da kişilerin tüketime ilişkin değerlerinin sürdürülebilir tüketim yönünde değiştirilmesi yönünde etkin çabalar gösterilmelidir. Çünkü değerler, mevcut bilgi için sosyal
amplikatör olarak destek sağlarlar ve insanların kendi değerleriyle uyumlu gördükleri bilgiyi seçici olarak kabul etmelerini sağlayarak bilgi filtreleri olarak görev yaparlar. Bu nedenle ekonomik gelişime diğer hedeflerden daha çok değer veren birisi, çevreyi korumanın ekonomik hedefleri geliştireceğini iddia eden bilgileri daha kolay kabul edebileceğinden toplumun eğitimine ağırlık verilmelidir (Kasperson, Renn, Slovic, Kasperson,& Ratick, 1988). Bu amaçla; örgün ve yaygın eğitimin her aşamasında tüketim davranışlarını çevre dostu yönde geliştirebilecek etkin eğitim programları yer almal d r. Bu konu kalk nma planlar nda da öncelikli olarak ele al nmal d r.› › › › › › ›
Sürdürülebilir tüketim modellerinin geliştirilmesi yönünde üretilen politikalar değer ve davranış bazlı çözümler olarak sınıflandırılmaktadır. Bu nedenle elde edilen bulguların toplumun tümüne genellenebilmesi için bu konuda yapılacak yeni araştırmaların ülke genelinde farkl bölgelere › ve yerleşim yerlerine yaygınlaştırılarak toplumun tümüne ulaşılması, erkeklerin de araştırmaya dahil edilmesi daha yararlı olacaktır. Ayrıca yapılacak yeni araştırmalarda gençlerin, yaşlıların ayrı ayrı incelenerek bu konuda kuşaklar arası farklılıkların ortaya konulması ve bu tür araştırmaların belli bir zaman boyutu içerisinde tekrarlanarak değişimin belirlenmesi gerekmektedir.
KAYNAKLAR
Axelrod, L.J.(1994). Balancing personal needs with environmental preservation: Identifying the values that guide decisions in ecological dilemmas. Journal of Social Issues, 50 (3), 85–104.
De Young, R. (1993). Changing behavior and making it stick: The conceptualization and management of conservation behavior. Environment and Behavior, 25, 485-505.
Dunlap, R.E., Grieneeks, J.K.& Rokeach, M.(1983). Human values and pro-environmental
behavior. In: W.D. Conn, Editor, Energy and material resources: Attitudes, values, and
public policy, Westview, Boulder, CO.
Dünya Bilim Akademileri (2002). 21. yüzyılda sürdürülebilirliğe geçiş. Bilim ve teknolojinin katkısı. Dünya Bilim Akademilerinin Bildirisi. (Çev. İ.Z. Ruacan, Ş. Ruacan). Ankara: TÜBİTAK Matbaas .›
Ergun, D. (1991). Türk bireyi kuramına giriş: Türk kültürünün olanakları yada Türkiye’de kamu iktisadının kültür kökenleri. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Feather, N.T. (1975). Values in education and society. New York: Free Pres. (Kuşdil, E. M., & Kağıtçıbaşı, Ç. (2000). Türk öğretmenlerin değer yönelimleri ve Schwartz Değer Kuram . › Türk Psikoloji Dergisi, 15(45), 59-76’den alınmıştır)..
Göregenli, M. (1997). Individualist-collectivist tendencies in a Turkish sample. Journal of Cross-Cultural Psychology, 28, 787-794.
Grasmick, H.G., Bursik, R.J., & Kinsey, K.A. (1991). Shame and embarrassment as deterrents to noncompliance with the law: The case of an antilittering campaign. Environment and Behavior, 23, 233-251.
Grunert , S.C. & Juhl, H.J. (1995). Values, environmental attitudes, and buying of organic foods. Journal of Economic Psychology 16, 39–62. (Thogersen, J., & Ölander, F. (2002). Human values and the emergence of a sustainable consumption pattern: A panel study. Journal of Economic Psychology, 23(5), 605-630’den alınmıştır).
Hofstede, G. (1980). Culture’s consequences. Beverly Hills CA: Sage. Kağıtçıbaşı, Ç. (1990). İnsan, aile ve kültür. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Karp, D.G. (1996). Values and their effect on pro-environmental behavior. Environment and Behavior, 28, 111–133.
Kasperson, R.E., Renn, O., Slovic, P., Kasperson, J.X., & Ratick, S. (1988). The social amplification of risk: A conceptual framework. Risk Analysis, 8, 177-87.
Kuşdil, E. M., & Kağıtçıbaşı, Ç. (2000). Türk öğretmenlerin değer yönelimleri ve Schwartz Değer Kuram . › Türk Psikoloji Dergisi, 15(45), 59-76.
McCarty, J.A., & Shrum, L.J. (1994). The recycling of solid wastes: Personal values, value orientations, and attitudes about recycling as antecedents of recycling behavior. Journal of Business Research, 30 ,1994, 53–62.
Norwegian Ministry of Environment. (1994). Symposium: Sustainable consumption. Oslo, Norway: Ministry of the Environment, 19–20 January. (Thogersen, J., & Ölander, F. (2002). Human values and the emergence of a sustainable consumption pattern: A panel study. Journal of Economic Psychology, 23(5), 605-630’den alınmıştır).
OECD. (2002). Towards sustainable household consumption?. Trends and policies in OECD Countries. http://www.oecd.org/dataoecd/28/49/1938984.pdf.
Rokeach M. J. (1973). The nature of human values. New York: The Free Press.
Schultz, P.W., & L. Zelezny. (1999). Value as predictors of environmental attitudes: Evidence for consistency across 14 countries. Journal of Environmental Psychology, 19 , 255–265.
Schwartz, S.H., & Bilsky, W. (1990). Towards a theory of the universal content and structure of values: Extensions and cross-cultural replications. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 878-891.
Schwartz, (1992). Universals in the content and structure of values: Theoretical advances and emprical tests in 20 countries. Advances in Experimental Social Psychology, 25, 1-65.
Schwartz, S.H. (1994). Are there universal aspects in the structure and content of human values?. Journal of Social Issues 50 (4), 19–45.
Schwartz, S.H., & Sagiv, L. (1995). Indentifying culture-spesifics in the content and structure of values. Journal of Cross-Cultural Psychology, 26, 231-264. ( Kuşdil, E. M., & Kağıtçıbaşı, Ç. (2000). Türk öğretmenlerin değer yönelimleri ve Schwartz Değer Kuramı. Türk Psikoloji Dergisi, 15 (45), 59-76’den alınmıştır).
Smith, P.B., Dugan, S., & Trompenaars, F. (1996). National culture and the values of organizational employees: A dimensional analysis across 43 nations. Journal of Cross-Cultural Psychology, 27, 231-264.
Stern, P.C., Dietz, T, & Kalof, L. (1993). Value orientations, gender, and environmental concern”. Environment and Behavior 25, 322–348.
Stern, P.C., & Dietz, T. (1994). The value basis of environmental concern. Journal of Social Issues, 50 (3), 65–84.
Stern, P.C., Dietz, T., Kalof, L. & Guagnano, G. (1995). Values, beliefs, and proenvironmental action: Attitude formation toward emergent attitude objects. Journal of Applied Social Psychology, 25, 1611–1636.
Stern, P.C., Dietz, T,, Guagnano, G.A. (1998). A brief inventory of values. Educational and Psychological Measurement, 58, 984–1001.
Stern, P.C., Dietz, T., Abel, T., Guagnano, G.A., & Kalof, L. (1999). A value-belief-norm theory of support for social movements: The case of environmentalism. Human Ecology Review 6, 81– 97.
Sümbüloğlu, K., Sümbüloğlu, V. (1994). Biyoistatistik. Ankara: Özdemir Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Thøgersen, J., & Grunert-Beckmann, S.C. (1997). Values and attitude formation towards emerging
attitude objects: From recycling to general, waste minimizing behavior. In: D. MacInnis and M. Brucks, Editors, Advances in Consumer Research, 24, 1997, Association for Consumer Research, Provo UT. 182–189 (Thogersen, J., & Ölander, F. (2002). Human values and the emergence of a sustainable consumption pattern: A panel study. Journal of Economic Psychology, 23(5), 605-630’den alınmıştır].
Thogersen, J., & Ölander, F. (2002). Human values and the emergence of a sustainable consumption pattern: A panel study. Journal of Economic Psychology, 23(5), 605-630.
