KARAR VERME BECERĠLERĠ EĞĠTĠM PROGRAMININ 5-6 YAġ ÇOCUKLARININ KARAR VERME BECERĠLERĠ ÜZERĠNDEKĠ
ETKĠSĠNĠN ĠNCELENMESĠ
SERPĠL PEKDOĞAN
DOKTORA TEZĠ
ĠLKÖĞRETĠM ANABĠLĠMDALI
OKUL ÖNCESĠ ÖĞRETMENLĠĞĠ BĠLĠM DALI
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
i
TELĠF HAKKI VE TEZ FOTOKOPĠ ĠZĠN FORMU
Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koĢuluyla tezin teslim tarihinden itibaren 36 (otuz altı) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.
YAZARIN Adı : SERPĠL
Soyadı : PEKDOĞAN
Bölümü : OKUL ÖNCESĠ ÖĞRETMENLĠĞĠ Ġmza :
Teslim tarihi :
TEZĠN
Türkçe Adı : Karar Verme Becerileri Eğitim Programının 5-6 YaĢ Çocuklarının Karar Verme Becerileri Üzerindeki Etkisinin Ġncelenmesi
Ġngilizce Adı : Examination ofThe Effect Of The Decision Making Skills Education Programme On The Preschool Children's Decision Making Skills
ii
ETĠK ĠLKELERE UYGUNLUK BEYANI
Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dıĢındaki tüm ifadelerin Ģahsıma ait olduğunu beyan ederim.
Yazar Adı Soyadı: Serpil PEKDOĞAN Ġmza: ………..
iii Jüri onay sayfası
SERPĠL PEKDOĞAN tarafından hazırlanan ―Karar Verme Becerileri Eğitim Programının 5-6 YaĢ Çocuklarının Karar Verme Becerileri Üzerindeki Etkisinin Ġncelenmesi" adlı tez çalıĢması aĢağıdaki jüri tarafından oy çokluğu/oy birliği ile Gazi Üniversitesi Ġlköğretim Anabilim Dalı, Okul Öncesi Öğretmenliği Bilim Dalı’nda Doktora tezi olarak kabul edilmiĢtir.
DanıĢman: Doç. Dr. Ġlkay ULUTAġ
Ġlköğretim Anabilim Dalı, Okul Öncesi Öğretmenliği Bilim Dalı ……… Gazi Üniversitesi
BaĢkan: Prof. Dr. Esra ÖMEROĞLU
Ġlköğretim Anabilim Dalı, Okul Öncesi Öğretmenliği Bilim Dalı ……… Gazi Üniversitesi
Üye: Prof. Dr. Yasemin AYDOĞAN
Okul Öncesi Öğretmenliği Anabilim Dalı ……… Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
Üye: Doç. Dr. H. Elif DAĞLIOĞLU
Ġlköğretim Anabilim Dalı Okul Öncesi Öğretmenliği Bilim Dalı ……… Gazi Üniversitesi
Üye: Doç. Dr. Ümit DENĠZ
Ġlköğretim Anabilim Dalı Okul Öncesi Öğretmenliği Bilim Dalı ……… Gazi Üniversitesi
Tez Savunma Tarihi: 27/02/2015
Bu tezin Ġlköğretim Anabilim Dalı, Okul Öncesi Öğretmenliği Bilim Dalı’nda Doktora tezi olması için Ģartları yerine getirdiğini onaylıyorum.
Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Servet KARABAĞ
iv
v
TEġEKKÜR
Akademik kariyerimin dönüm noktası olan doktora tezim pek çok değerli insanın katkılarıyla ortaya çıkmıĢtır.
Öncelikle, araĢtırmanın planlanması, uygulanması ve sonuçlandırılması aĢamasında fikirleri, desteği, titizliği ve sonsuz enerjisiyle bana yol gösteren saygıdeğer danıĢmanım Doç Dr. Ġlkay ULUTAġ'a sonsuz teĢekkürlerimi sunarım.
ÇalıĢmamın her aĢamasında bana yol gösteren, fikirleriyle öncü olan ve akademik yaĢantımın değerlerinden biri olan hocam sayın Prof. Dr. Esra ÖMEROĞLU'na teĢekkür ederim.
ÇalıĢmama akademik bilgi, deneyim ve önerilerini esirgemeyerek, güler yüzlülüğü ile katkı sağlayan değerli hocam Prof. Dr. Yasemin AYDOĞAN'a sonsuz teĢekkürler.
Doktora serüvenim boyunca, ilk günden itibaren paylaĢımı, desteği ve arkadaĢlığı ile yanımda olan arkadaĢım Uzm. Öğrt. Seda ÖZKUBAT'a çok teĢekkürler. ÇalıĢmam süresince araĢtırmamda bana destek olan ve yardımlarını esirgemeyen arkadaĢım Öğr. Gör. Duygu Gizem ERTOPRAK'a, okul öncesi öğretmenlerine ve ıĢıldayan gözlerle hep yanımda olan çocuklara teĢekkür ederim.
YaĢamım boyunca hep yanımda olan ve beni koĢulsuz seven ve destekleyen annem, babam ve kardeĢlerime teĢekkür ederim.
Desteğini her zaman hissettiğim, her anımda yanımdaolan ve eğitim serüvenimde beni herzaman destekleyen hayat arkadaĢım Yusuf PEKDOĞAN 'a ve doktora sürecinde bize sürpriz yapıp hayatımıza anlam katan oğlum Rüzgar Aras PEKDOĞAN'a sonsuz teĢekkürler.
vi
KARAR VERME BECERĠLERĠ EĞĠTĠM PROGRAMININ
5-6 YAġ ÇOCUKLARININ KARAR VERME BECERĠLERĠ
ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠNĠN ĠNCELENMESĠ
(Doktora Tezi)
Serpil PEKDOĞAN
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
ġubat, 2015
ÖZ
AraĢtırmada anaokuluna devam eden 5-6 yaĢ çocukların karar verme becerilerinin geliĢiminde "Karar Verme Becerileri Eğitim Programının" etkisini belirlemek amaçlanmıĢtır. AraĢtırmanın evrenini 2014-2015 eğitim öğretim yılında Amasya il merkezinde bağımsız anaokullarına devam eden 5-6 yaĢ çocukları oluĢturmuĢtur. Karar verme becerileri eğitim programının 5-6 yaĢ çocuklarının karar verme becerileri üzerindeki etkisini belirleyebilmek amacıyla ön test-son test gruplu model kullanılmıĢtır. AraĢtırmada, çocuklara iliĢkin genel bilgileri toplamak amacıyla KiĢisel Bilgi Formu, "Karar Verme Becerileri Eğitim Programının" etkiliğini belirlemek amacıyla araĢtırmacı tarafından geliĢtirilen ve geçerlik-güvenirlik çalıĢması yapılan 5-6 yaĢ çocuklar için "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formu" ve "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formu" kullanılmıĢtır. AraĢtırmada araĢtırmacı tarafından deney grubunu oluĢturan çocuklara on hafta boyunca "Karar Verme Becerileri Eğitim Programı" uygulanmıĢtır. Ön test-son test karĢılaĢtırmalarında bağımsız örneklemler t testi, son test-kalıcılık testi karĢılaĢtırmalarında ise iliĢkili örneklemler için t testi kullanılmıĢtır. Karar verme becerileri eğitimi programı sonrasında 5-6 yaĢ çocukların "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formu" ve "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formundan" aldıkları puanlar arasında deney grubunun lehinde anlamlı fark bulunmuĢtur (p<,001, p<,05). Eğitim programının kalıcılığına yönelik yapılan kalıcılık testinde eğitim programının etkisinin devam ettiği sonucuna ulaĢılmıĢtır (p>,05). Bu bulgulara dayalı olarak, okul öncesi dönem çocuklarının karar verme becerilerini geliĢtirmek amacıyla araĢtırmacılara, eğitimcilere ve ebeveynlere yönelik öneriler sunulmuĢtur.
Bilim Kodu :
Anahtar Kelimeler : Karar Verme, Problem çözme, Okul Öncesi Eğitim. Sayfa Adedi : 138+xv
vii
EXAMINATION OF THE EFFECT OF THE DECISION MAKING
SKILLS EDUCATION PROGRAMME 5-6 YEAR OLD
CHILDREN’S DECISION MAKING SKILLS
(Doctoral Dissertation)
Serpıl PEKDOGAN
INSTITUTE OF EDUCATIONAL SCIENCE
February, 2015
ABSTRACT
This research aims atidentifying the effect of "The Decision Making Skills Education Programme" on the development of decision making skills of 5-6 year old preschool children. The population of the research consists of 5-6 year old preschool children attending to the indepedent preschools at Amasya city center, in 2014- 2015 academic year. The study group involved 40 randomly selected amanog the population. Of these, 20 were assigned to the experimental group while the rest performed in the control group.The effect of the "Decision Making Skills Education Programme" on the 5-6 year old children’s decision making skills a pre-test and post-test group model is used. During the data collection process, "Individual Demographical Information Form" assesment forms which were development by researcher to assess the efficacy of "Decision Making Skills Education Programme" and "Decision Making Skills Assesment Tool-Children Form"and the "Decision Making Skills Assesment Tool-Parents Form"for 5-6 old children which was developed and verified in terms of validity and reliability by researcher to asses the children's decision making skills development were used. In the study, the researcher implementation the decision making skills education programme on the experimental group for within a tenweek period. Indepedent sample groups t-test was used to identify whether the difference among the pretest and posttest mean scores of the experiment and control groups. In order to test the difference among post test- permanence test mean scores paıred sample t-test was used. After the "Decision Making Skills Education Programme", a statistically significant difference is found between the values of the "Decision Making Skills Assesment Tool-Children Form" and the "Decision Making Skills Assesment Tool-Parents Form" on behalf of the experimental group (p<,001, p<,05). The results gathered from the retension test applied to see the permanence of the education programme, suggest that the effects of the programme continues (p>,05). Based on these findings, some suggestions are offered to researchers, educators and parents to develop the decision making skills of preshool children.
Science Code:
Key Words : Decision Making, Problem solving, Preschool Education Total Page: 138+xv
viii
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZ ... vi
ABSTRACT ... vii
ĠÇĠNDEKĠLER ... viii
TABLOLAR LĠSTESĠ... xii
ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... xv BÖLÜM I ... 1 GĠRĠġ ... 1 Problem Durumu ... 2 AraĢtırmanın Amacı ... 4 AraĢtırmanın Önemi ... 5 Varsayımlar ... 6 Sınırlılıklar ... 6 Tanımlar ... 6 BÖLÜM II ... 7 KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 7 Kuramsal Açıklamalar ... 7
Karar Verme Kavramına ĠliĢkin Genel Açıklamalar ... 7
Karar Verme Süreci ... 9
Karar Ağacı ... 11
Karar Verme Stilleri ve Stratejileri ... 13
Karar Verme Kuramları ... 18
Gelatt'ın Karar Verme Kuramı ... 18
Klasik Karar Verme Modeli ... 18
ÇatıĢma Kuramı ... 19
ix
Fayda Kuramı ... 21
Karar Verme DavranıĢını Etkileyen Faktörler ... 22
Duygular ... 22
Toplumsal ve Sosyal Faktörler ... 23
Zaman ... 23
Stres ... 23
YaĢ ... 24
DüĢünce ... 24
KiĢilik Özellikleri ... 25
Çocuklarda Karar Verme Becerisinin GeliĢimi ... 25
Çocuklarda DüĢünme Becerileri ... 26
Çocuklarda Problem Çözme Becerileri ... 30
Çocuklarda Karar Verme Becerileri ... 32
Okul Öncesi Eğitim Programlarında Karar Verme Becerileri... 35
Çocukların Aile Kararlarına Katılımının Çocuk Üzerindeki Etkileri ... 37
Karar Verme Becerilerini GeliĢtirmeye Yönelik Hazırlanan Programlar ... 39
BÖLÜM III ... 41
ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR ... 41
Yurt Ġçinde Yapılan Yayın ve AraĢtırmalar ... 41
Yurt DıĢında Yapılan Yayın ve AraĢtırmalar ... 46
BÖLÜM IV ... 51
YÖNTEM... 51
AraĢtırmanın Modeli ... 51
Evren ve ÇalıĢma Grubu ... 52
Geçerlik ve Güvenirlik ÇalıĢma Grubu ... 52
Karar Verme Becerileri Eğitim Programı ÇalıĢma Grubu... 54
Veri Toplama Yöntemi ... 56
Veri Toplama Araçları ... 57
KiĢisel Bilgi Formu ... 57
Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formu ... 58
Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formu ... 69
x
Karar Verme Becerileri Eğitim Programının GeliĢtirilmesi ... 75
Karar Verme Becerileri Eğitim Programının Uygulama AĢamaları ... 79
Karar Verme Becerileri Eğitim Programına Yönelik Verilerin Analizi ... 80
BÖLÜM V... 83
BULGULAR VE YORUM ... 83
5-6 YaĢ Çocukların Karar Verme Becerilerini GeliĢtirmeye Yönelik Hazırlanan Karar Verme Becerileri Eğitim Programı'nın Etkisine ĠliĢkin Bulgular ... 84
Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formuna ĠliĢkin Deney ve Kontrol GrubundaYer Alan Çocuklara Ait Ön Test Puanlarına ĠliĢkin Bulgular ... 84
Deney ve Kontrol Gruplarında Yer Alan Çocuklara Ait Ön Test ve Son Test Puanlarına ĠliĢkin Bulgular ... 86
Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formuna ĠliĢkin Deney ve Kontrol Grubunda Yer Alan Çocuklara Ait ÖnTest Puanlarına ĠliĢkin Bulgular ... 94
Deney ve Kontrol Gruplarında Yer Alan Çocuklara Ait ÖnTest ve Son Test Puanlarına ĠliĢkin Bulgular ... 95
Deney Grubunda Yer Alan Çocuklara Ait Son Test ve Kalıcılık Testi Puanlarına ĠliĢkin Bulgular ... 100
BÖLÜM VI ... 103
SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 103
Sonuçlar ... 103
Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formunun Geçerlik ve Güvenirlik ÇalıĢmasına ĠliĢkin Sonuçlar ... 104
Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formundan Elde Edilen Ön Test Son Test ve Kalıcılık Testi Sonuçları ... 106
Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formu'nun Geçerlik ve Güvenirlik ÇalıĢmasına ĠliĢkin Sonuçlar ... 107
Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formundan Elde Edilen Ön Test Son Test ve Kalıcılık Testi Sonuçları ... 108
xi
AraĢtırmacılara Yönelik Öneriler ... 109
Eğitimcilere Yönelik Öneriler ... 110
Ebeveynlere Yönelik Öneriler ... 111
KAYNAKLAR ... 112
EKLER ... 130
EK 1. KiĢisel Bilgi Formu ... 130
EK 2. MEB Ġzin Dilekçesi ... 132
EK 3. MEB Ġzin Dilekçesi ... 133
EK 4. Karar Verme Becerileri Eğitim Programı Etkinlik Planı Örneği ... 134
EK 5. Karar Verme Becerileri Eğitim Programında Yer Alan Eğitim Durumlarının Haftalara Göre Dağılımı ... 136
xii
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo1. Okul Öncesi Eğitim Programlarında Karar Verme Becerileri... 36 Tablo 2. Ön test-Son test Gruplu Model ... 52 Tablo 3. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formu ve Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formu Okul Ġsimleri ve Çocuk Sayıları ... 53 Tablo 4. Geçerlik ve Güvenirlik ÇalıĢma Grubunda Yer Alan Çocuklara ve Ebeveynlerine ĠliĢkin Demografik Özelliklerin Dağılımı ... 54 Tablo 5. Karar Verme Becerileri Eğitim Programı ÇalıĢma Grubunda Yer Alan Çocuklara ve Ebeveynlerine ĠliĢkin Demografik Özelliklerin Dağılımı ... 55 Tablo 6. KMO Değerleri ve Yorumları ... 61 Tablo 7. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formuna ĠliĢkin Faktörlere Ait Özdeğerler ... 61 Tablo 8. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formu DöndürülmüĢ Temel BileĢenler Sonuçları (AFA) ... 63 Tablo 9. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formunun Birinci Alt
Ölçeğine ĠliĢkin Faktörlere Ait Özdeğerler ... 66 Tablo 10. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formunun Ġkinci Alt
Ölçeğine ĠliĢkin Faktörlere Ait Özdeğerler ... 66 Tablo 11. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formunun Üçüncü Alt Ölçeğine ĠliĢkin Faktörlere Ait Özdeğerler ... 67 Tablo 12. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formunun Dördüncü Alt Ölçeğine ĠliĢkin Faktörlere Ait Özdeğerler ... 67
xiii
Tablo 13. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formunun Test Tekrar Test Güvenirlik Sonuçları ... 69 Tablo 14. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formuna ĠliĢkin
Faktörlere Ait Özdeğerler ... 71 Tablo 15. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formunun DöndürülmüĢ Temel BileĢenler Sonuçları (AFA) ... 73 Tablo 16. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formuna ĠliĢkin Madde Toplam Korelasyonları ... 74 Tablo 17. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formunun Test Tekrar Test Güvenirlik Sonuçları ... 75 Tablo 18. Deney ve Kontrol Gruplarında Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracından Elde Ettikleri Ön Test Puan Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi
Sonuçları ... 84 Tablo 19. Deney Grubunda Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracından Elde Ettikleri Ön test-Son test Puan Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi Sonuçları ... 86 Tablo 20. Kontrol Grubunda Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracından Elde Ettikleri Ön test-Son test Puan Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi Sonuçları . 88 Tablo 21. Deney ve Kontrol Gruplarında Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracından Elde Ettikleri Son Test Puan Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi Sonuçları ... 91 Tablo 22. Deney ve Kontrol Gruplarında Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formundan Elde Ettikleri Ön Test Puan Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi Sonuçları ... 94 Tablo 23. Deney ve Kontrol Gruplarında Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formundan Elde Ettikleri Ön Test-Son Test Puan
Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi Sonuçları ... 96 Tablo 24. Kontrol Grubunda Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı- Ebeveyn Formundan Elde Ettikleri Ön Test-Son Test Puan Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi Sonuçları ... 97
xiv
Tablo 25. Deney ve Kontrol Gruplarında Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formundan Elde Ettikleri Son Test Puan Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi Sonuçları ... 98 Tablo 26. Deney ve Kontrol Gruplarında Yer Alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı- Çocuk Formu ve Ebeveyn Formundan Elde Ettikleri Son Test-Kalıcılık Testi Puan Ortalamalarına ĠliĢkin t Testi Sonuçları ... 100
xv
ġEKĠLLER LĠSTESĠ
ġekil 1. Karar verme ağacı ... 12 ġekil 2. Karar vermede öz düzenleme modeli ... 21 ġekil 3. Çocuklarda karar verme becerisinin geliĢimi ... 26 ġekil 4. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formu faktörler ve
özdeğerlerine ait saçılma grafiği ... 62 ġekil 5. Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formu faktörler ve
özdeğerlerine ait saçılma grafiği ... 72 ġekil 6. Deney ve kontrol gruplarında yer alan çocukların Karar Verme Becerileri
Değerlendirme Aracı-Çocuk Formundan elde ettikleri ön test puan ortalamaları ... 85 ġekil 7. Deney grubunda yer alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formundan elde ettikleri ön test-son test puan ortalamaları ... 87 ġekil 8. Kontrol grubunda yer alan çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formundan elde ettikleri ön test-son test puan ortalamaları ... 89 ġekil 9. Deney ve kontrol grubunda yer alan çocukların Karar Verme Becerileri
Değerlendirme Aracı-Çocuk Formundan elde ettikleri son test puan ortalamaları ... 92 ġekil 10. Deney ve kontrol gruplarında yer alan çocukların Karar Verme Becerileri
Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formundan elde ettikleri ön test puan ortalamaları ... 95 ġekil 11. Deney grubunda yer alan çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formundan elde ettikleri ön test-son test puan ortalamaları. ... 96 ġekil 12. Kontrol grubunda yer alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı- Ebeveyn Formundan elde ettikleri ön test-son test puan ortalamaları ... 98
xvi
ġekil 13. Deney ve kontrol gruplarında yer alan çocukların Karar Verme Becerileri
Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formundan elde ettikleri son test puan ortalamaları ... 99 ġekil 14. Deney grubunda yer alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı- Çocuk Formundan elde ettikleri son test-kalıcılık testi puan ortalamaları ... 101 ġekil 15. Deney grubunda yer alan Çocukların Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı- Ebeveyn Formundan elde ettikleri son test-kalıcılık testi puan ortalamaları ... 101
1
BÖLÜM 1
GĠRĠġ
Doğumdan ilkokulun baĢlangıç dönemine kadar süren ve çocukluk yıllarını içinde barındıran okul öncesi dönem, insan yaĢamını etkileyen önemli ve kritik süreçlerden birisi olmakla beraber, geliĢim alanlarının en hızlı Ģekilde geliĢtiği yıllardır (Tierney ve Nelson, 2009; Shonkoff ve Philips, 2000; Demoulin, 1999). Okul öncesi yılları, zihinsel, duygusal, sosyal, fiziksel ve dil alanında birbirine bağlı süreçler hakkında bilgi sahibi olmayı,bu süreçleri desteklemeyi, geliĢtirmeyi, çocuğun ihtiyaçlarını anlamayı ve uygun eğitsel ortamı düzenleyebilmeyi gerektiren süreçtir. Okul öncesi eğitim sayesinde çocuğa sağlanan zengin öğrenme ortamları çocuğun zihinsel kapasitesini artırmakta ve sağlıklı, mutlu, yaratıcı bir birey olarak geliĢmesini sağlamaktadır (Plaisted, 2008; Woolfolk, 1998). Bu dönemde kazanılan deneyimler çocuğun var olan kapasitesini en üst düzeye yükseltmekte ve kendini gerçekleĢtirmesine imkan vermektedir (Plaisted, 2008; Casey, 1990).
GeliĢim sürecinde çocuk bir çok problem durumu içerisinde yer almakta, kendisi ve uğraĢları ile ilgili pek çok probleme çözüm yolu aramaktadır (Kotovosky ve Simon, 1990). Problem durumları, problem çözme becerilerini geliĢtirmekte ve bireylerin hayatlarında daha güçlü olmasını sağlamaktadır. Problem çözme becerilerinin geliĢmesi, bilginin geliĢimi için önem taĢımakta ve bireyleri derin bir anlayıĢ bilgisi kullanmaya teĢvik etmektedir (Crebert vd., 2011). Okul öncesi dönemde çocuk karĢılaĢtığı problemleri çözmek için akıl yürütme, çıkarım yapma, sorgulama gibi bir çok bilgi ve beceri kazanmaktadır (Kuru TuraĢlı, 2012). Bu beceriler çocuğun karĢılaĢtığı güçlükler üzerinde çözüm yollarını aramasını, bilgi ve becerilerini kullanmasını dolayısıyla kendi baĢına karar vermesini sağlamaktadır (Erden ve Akman, 1998).
Karar verme sunulan yada var olan alternatifler içerisinden en uygun olanının seçilmesidir (Byrnes,2002; Evans, Brown ve Killian, 2002; Jacobs ve Klaczynski,2005; Saaty,2008).
2
Kuzgun (2006)' a göre problem çözme ve karar verme kompleks bir süreç olarak nitelendirilip, bu süreçte birey çeĢitli alternatifler belirlemekte, bunları değerlendirmekte, sonuçta bir seçenek üzerinde karara varıp bu kararını uygulamaya koymaktadır. Problem çözme ve karar verme süreci birlikte kullanılan kavramlardır. Karar verme becerisi problem çözme davranıĢının bir alt basamağını oluĢturmaktadır. Karar verme davranıĢı, biliĢsel yapıların iĢlevleriyle igilidir ve bireyin ihtiyaçlarını karĢılamak amacıyla var olan seçenekler içerisinden en uygun olanını seçmesi olarak tanımlanabilir (Simons, 1997). Çocuklar yaĢadıklarından ve etraflarında olan her Ģeyden öğrenirler. Farklı yaĢantılar arasında iliĢki kurmayı sağlamaları için zihinsel olgunlaĢmanın yanı sıra çocuklara iyi bir eğitimde verilmelidir. Çocuğun tüm yaĢantıları birbiri üzerine inĢa edilmektedir. Yoğun bir merak ve soru sorma isteğinde olan çocuk için önemli olan çocuğa ilgi duyacağı konuda öğretmek, uygun çevre koĢulları sağlayarak kendi hızına uygun olarak eğitimsel çabalarla desteklemektir (Oktay, 2002). Topluma uyumlu, istenilen davranıĢlara sahip bireylerin yetiĢtirilmesi için eğitime küçük yaĢlarda baĢlanması çok önemlidir.
Eğitsel süreç içerisinde çocuklar çeĢitli problem durumlarıyla karĢılaĢmakta ve karar verme becerilerini kullanmaktadırlar. Çocukluk yıllarında kazanılan davranıĢların kalıcı olduğu düĢünülürse, karar verme becerilerinin geliĢimine okul öncesi yıllardan itibaren önem verilmesi ve uygun materyaller, uyarıcılı çevre, eğitim programları ve aile desteğiyle geliĢtirilmesi gerekmektedir.
Bu doğrultuda çalıĢmada 5-6 yaĢ çocuklarının karar verme becerisi uygun eğitim programı ile desteklenmeye ve değerlendirilmeye çalıĢılmıĢtır.
Problem Durumu
Çocukluk dönemi bireyin çevresini araĢtırdığı, iletiĢim kurmaya istekli olduğu ve toplumun yapısına uygun davranıĢları kazandığı yıllardır (Oğuzkan ve Oral'dan aktaran Kefi, Çeliköz ve EriĢen, 2013). Bu dönemde sağlanan eğitim, çocuğun doğru alıĢkanlıklar edinmesine, öğrendiklerini uygulamada özgürlük ve cesaret kazanmasına, ihtiyacı olan davranıĢları edinmesine imkân sağlamaktadır. Okul öncesi eğitim, çocukların problem çözme becerisini geliĢtirici, farklı durumlara kolay uyum sağlayabilen, araĢtırmacı yönü ve güven duygusu geliĢmiĢ, kendini ifade edebilen, doğru kararlar alabilen giriĢimci bireyler olarak yetiĢtirilebilmeleri açısından önemlidir (Alisinanoğlu ve UlutaĢ, 2003).
3
Eğitim çocuğun eleĢtirel düĢünme, problem çözme, sosyal beceriler, karar verme gibi bir çok temel beceriyi edinmesini ve sağlar (Cartledge ve Milburn, 1992). Karar verme becerileri de çocuklar kendilerini diğer bireylerden ayıran özellikleri olduğunu fark ettikleri zaman ortaya çıkmaktadır. Son yıllarda yapılan araĢtırmalar çocuklarda karar verme becerilerinin geliĢtirilmesinin toplumu kültürel, hukuksal ve yapısal olarak etkilediğini belirtmektedir (Davey, 2010).
Karar verme davranıĢı birbirini izleyen evrelerden oluĢmaktadır. Birey, önce herhangi bir güçlükle karĢılaĢmakta ve bu güçlüğü giderebilecek seçenekleri gözden geçirmekte, seçenekler içerisinden seçim yapmakta, kararında kesinlik sağlamakta, kararını uygulamaya geçirmekte ve verdiği kararın sonuçlarını değerlendirmektedir (Byrnes, 2002). Marzano (2006) ise, karar verme sürecindeki aĢamaları; birden çok alternatif düĢünme, alternatiflerin iyi ve kötü noktalarını değerlendirme, seçilen en iyi alternatifin getireceği baĢarı olasılığını düĢünme ve bu olasılığa dayanarak en iyi alternatifi seçmek olarak betimlemiĢtir.
Süreç olarak karar verme eylemi bireyin iç dünyasında denge sağlama süreci olarak da açıklanabilir. Karar verme sürecinde birey, çevresel beklentilerin yanı sıra iç dünyasına yönelik ihtiyaçlarınıda karĢılamaya çalıĢmaktadır. Bireyin iyi bir karar verebilmesi için kiĢisel ve çevresel kaynaklarını etkili ve iĢlevsel bir Ģekilde uygulamaya geçirmesi gerekmektedir (Marco, Hartung, Newman ve Parr, 2003).
YaĢamın artan karmaĢıklığı, karĢılaĢılan problemler ve ilgilerin çeĢitliliği, karar verme becerilerinin geliĢtirilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıĢtır (Jacobs and Klaczynski, 2005) . YaĢadığımız ileri teknoloji çağında, demokratik bir toplumda üretken yaĢama, görevlerini önem sırasına koyabilme, duygusal, kiĢisel ve sosyal gerçeklerini en iyi Ģekilde baĢarma yetisine sahip olmak gerekmektedir. Bu yetinin kazanılması ise doğru karar verme yeterliliğinin kazanılması ile olanaklıdır (Çakmakçı, 2009).
DemirtaĢ ve Sucuoğlu (2009), okul öncesi dönem çocukların karar verme becerileri üzerine yaptıkları araĢtırmalarında aktif öğrenme içerikli grup aktivitelerinin çocukların karar verme becerileri üzerindeki etkisini araĢtırmıĢlardır. Aktif öğrenme içerikli aktivitelerin çocukların daha fazla alternatif üretmeleri ve karar verme becerileri üzeride olumlu etki oluĢturduğu sonucuna varmıĢlardır.
Levin, Weller, Pederson ve Harshman (2007), farklı yaĢlardaki çocukların farklı durumlarda karar verme uyumunu incelemiĢlerdir. YaĢları beĢ ve on bir arasında değiĢen
4
çocuklara çeĢitli materyaller kullanarak karar verme süreçlerine iliĢkin riskli durumlar sunmuĢlar ve bunlar içerisinden seçimler yapıp karar vermelerini istemiĢlerdir. ÇalıĢmanın sonuçlarına göre, beĢ-yedi yaĢındaki çocuklar karar verirken, sekiz-on bir yaĢındaki çocuklara göre daha fazla belirsizlik yaĢamıĢlardır.
Jacobsve Klaczynski (2005), çocukluk döneminde karar vermeyi geliĢim açısından ele alarak, geliĢim araĢtırmalarını ve geliĢim kuramlarını incelemiĢlerdir. Karar verme davranıĢı ile ilgili alınyazındaki bazı konuların henüz geliĢimsel olarak çözümlenmediğini belirtmiĢlerdir. Örneğin çocuğun karar verirken önceki deneyimleri araĢtırılmasının gerekli bir konu olduğunu belirtmiĢlerdir. ÇalıĢmada, çocukluk ve ergenlik döneminde karar verme konusundaki eksikliklere dikkat çekilmiĢtir.
Yapılan araĢtırmalar incelendiğinde (DemirtaĢ ve Sucuoğlu,2009; Levin vd., 2007; Jacobs ve Klacyznski, 2005), karar verme becerilerinin erken yaĢlarda geliĢtirilmesinin gerektiği görülmektedir. GeliĢim psikologları da çocukların yaĢamlarında karĢılaĢtığı güçlüklerle baĢedebilmeleri için karar verme becerilerinin çeĢitli aktivitelerle çocuklara kazandırılması gerektiğini belirtmiĢlerdir (Bulcroft, Carmody and Bulcroft, 1996; Bumpus, Crouter and McHale, 2001). Karar verme becerilerinin erken yaĢta geliĢmesi için bu beceriler eğitim süresince çocuklara uygulamalı olarak kazandırılmalıdır. Farklı etkinliklerle çocuklara karar verme deneyimleri yaĢatılmalı ve geliĢtirmelidir. Kendi kendilerine bazı kararları alma fırsatlarına sahip olan çocuklar, kendileri için bir Ģeylere karar verme deneyimini elde eden, kendini tanımlamayı geliĢtiren çocuklardır (Yüksel'den aktaran Bağlıkol, 2010). Dünyada ve Türkiye'de okul öncesi dönemde, çocukların karar verme becerilerine dayalı yapılan çalıĢmaların eksikliği dikkat çekmekte ve bu becerileri değerlendiren bir ölçme aracının olmadığı görülmektedir. Türkiye'de çocukların karar verme becerileri değerlendirilirken, bu becerileri geliĢtiren bir eğitim programının olması alan yazınına önemli katkılar sağlayacaktır. Bu araĢtırma okul öncesi dönemdeki çocukların karar verme becerilerini desteklemek amacıyla hazırlanmıĢ olan karar verme becerileri eğitim programının, çocuklar üzerindeki etkisini incelemek amacıyla yapılmıĢtır.
AraĢtırmanın Amacı
Merak ve öğrenme isteğinde olan okul öncesi çocuklara, yaĢ ve geliĢim özelliklerine uygun olarak verilen eğitim çocukların ileriki yaĢamlarında önemli beceriler edinmesini sağlayacaktır. Çocukların yaĢadığı bu tür deneyimler, onların akademik yaĢantıları ve
5
okula karĢı geliĢtireceği tutumlar üzerinde etkili olmaktadır. Çocuklar deneyimler yaĢarken farklı durumlarda karar verme becerilerini kullanmaktadırlar. Çocukların karar verme becerilerinin geliĢtirilmesi, çocukların kendi baĢlarına karar verme, kendilerini tanıma, özgüven ve yaratıcılık yeteneklerini geliĢtirecektir.
Bu doğrultuda araĢtırmanın temel amacı Karar Verme Becerileri Eğitim Programının 5-6 yaĢ çocuklarının karar verme becerileri üzerindeki etkisini incelemektir. Programın etkiliğini test etmek amacıyla, 5-6 yaĢ çocuklar için "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formunun" geliĢtirilmesi, ebeveynlerin gözlemiyle çocukların karar verme becerilerini değerlendiren "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formunun" geliĢtirilmesi de amaçlanmıĢtır.
AraĢtırmanın temel amacı doğrultusunda aĢağıdaki sorulara cevap aranmıĢtır:
1. "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formu" geçerli ve güvenilir bir araç mıdır?
2. "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formu" geçerli ve güvenilir bir araç mıdır?
3. "Karar Verme Becerileri Eğitim Programı" okul öncesi eğitim kurumuna devam eden 5-6 yaĢ çocuklarının karar verme becerileri üzerinde etkili midir?
4. "Karar Verme Becerileri Eğitim Programının" çocuklarüzerinde kalıcı etkisi var mıdır?
AraĢtırmanın Önemi
Bu çalıĢma, okul öncesi dönem çocuklarının karar verme becerileri üzerine yapılan çalıĢmaların eksikliğinin tespit edilmesi dolayısıyla alan yazınına kazandırılması açısından önemlidir. Yapılan araĢtırmalar incelendiğinde, erken çocukluk yıllarında karar verme becerileri ile ilgili yeterli çalıĢma yapılmadığı aynı zamanda bu becerilerin bir program dahilinde incelenmediği ve çocukların karar verme becerilerini ölçecek bir araç geliĢtirilmediği görülmektedir.
Karar verme konusunda yapılan araĢtırmaların çoğunluğu (Kuzgun 2003; Kesici, 2002, Candangil, 2005; Davey, 2010; Huber, 2003), karar vermenin aile içerisinde nasıl alındığı, farklı geliĢim dönemlerinde nasıl olduğu, mesleki rehberlik alanında nasıl ele alındığı, bireysel özelliklere göre nasıl çeĢitlendiği üzerine yapılmıĢtır (Tatlılıoğlu, 2010). Ayrıca bu araĢtırmaların daha çok ilk ve ortaöğretim öğrencileri ile mesleki karar verme konuları
6
üzerinde yoğunlaĢtığı, okul öncesi dönemdeki çocukların karar verme becerilerine iliĢkin sınırlı sayıda çalıĢma bulunduğu ve okul öncesi dönemde büyük önem taĢıyan karar verme becerileri davranıĢını konu alan araĢtırmalara yer verilmediği görülmektedir. AraĢtırma okul öncesi eğitim kademesinde bu tür bir çalıĢma yapılması adına önem taĢımaktadır. Ayrıca alan yazın taranırken, okul öncesi dönem çocuklarının karar verme becerilerini geliĢtirecek bir eğitim programının olmadığı ve karar verme becerilerini ölçmek için kullanılacak bir aracın bulunmadığı tespit edilmiĢtir. ÇalıĢma, literatüre "Karar Verme Becerileri Eğitim Programı", "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formu" ve "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formunun" kazandırması bakımından da önemli olmaktadır. Bu araĢtırmada, 5-6 yaĢ çocukları için Karar Verme Becerileri Eğitim Programının hazırlanması, çocukların karar verme becerilerinin ölçülmesi, eğitim programının etkililiğinin incelenmesi açısından yapılacak diğer çalıĢmalara yol gösterici olacaktır.
Varsayımlar
1. "Karar Verme Becerileri Eğitim Programının" 5-6 yaĢ çocukların karar verme becerilerini desteklediği varsayılmaktadır.
2. "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Çocuk Formunun" çocukların karar verme becerilerini ölçtüğü varsayılmaktadır.
3. "Karar Verme Becerileri Değerlendirme Aracı-Ebeveyn Formunun" ebeveyn gözlemiyle çocukların karar verme becerilerini ölçtüğü varsayılmaktadır.
Sınırlılıklar AraĢtırma;
1. AraĢtırma, Amasya ilinde veri toplama sürecinde okul öncesi eğitim kurumuna devam eden normal geliĢim gösteren 5-6 yaĢ çocukları ile sınırlıdır.
2. AraĢtırma, "Karar Verme Becerileri Eğitim Programının" 5-6 yaĢ çocuklarının karar verme becerileri üzerindeki etkisi ile sınırlıdır.
Tanımlar
1- Eğitim Programı: "Hem öğretme hem de değerlendirme sürecine karar vermeye olanak sağlayan öğrenme ürünleri dizisidir" (Posner, 1995, s.10-12).
7
BÖLÜM II
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Kuramsal Açıklamalar
Karar Verme Kavramına ĠliĢkin Genel Açıklamalar
Ġnsanlar yaĢamlarını sürdürürken, çoğu kez karar verme durumlarıyla karĢı karĢıya gelmektedirler. Ġnsanın mutlu bir yaĢam sürdürebilmesi için karar verme sürecinde seçenekler içerisinden en uygun olanını seçmesi gerekmektedir. Ġlerleyen teknoloji ve modern çağa ayak uydurmanın en önemli gerekliliklerinden birisi de doğru kararlar vermektir. Karar verme insanın yapısı gereği her aĢamada karĢılaĢtığı doğal bir süreçtir. Karar verme süreci baĢlangıçta kolay gibi görünsede aslında karmaĢık bir süreçtir.
Karar verme, bireyi ulaĢmaya çalıĢtığı hedefe götüren yollardan birisini seçme iĢlemidir (Deniz, 2002). Karar verme sunulan yada var olan alternatifler içerisinden en uygun olanının seçilmesidir (Sinangil, 1993).Bağırkan (1983)’a göre karar verme, bir sorunun sonuçlandırılması için bütün alternatifleriyle değerlendirilerek en uygun seçeneğin belirlenmesidir.
Haris (1998), ise karar verme kavramı ile ilgili iki tanım geliĢtirmiĢtir: Birincisinde karar verme, karar vericilerin tercihlerini ve değerlerini temel alan alternatiflerin seçimi ve tanımlanması çalıĢmasıdır. Karar verme bir çok durumda var olan seçeneklerin seçiminde sadece bu seçeneklerin tanımlanması değil; aynı zamanda kiĢi için en uygun olan amaç, istek, yaĢam biçimi, kiĢisel değerlerle gerçekleĢtirilmesidir. Ġkincisinde ise karar verme kavramı, seçenekler içerisinden uygun seçimi yaparken belirsizlikleri azaltma süreci olarak açıklanmıĢtır. Tanımlardan da anlaĢılacağı gibi karar verme sürecinde belirsizlikleri azaltmak önemlidir. Karar verme sürecitam bir kesinlik içinde verilir ve tüm seçenekler hakkında tam olarak bilgi toplama süreci olasıdır. Bu yüzden alınan her karar risk içerebilir.
8 Ayrıca karar verme süreci (KaĢık, 2009);
Eylemi etkileyen her türlü yargı,
Sonuca ulaĢmak için alternatifler içerisinden seçim yapma, Sorunu çözmek için uygulanacak yaptırımı belirleme süreci, Yapılan değerlendirmeler doğrultusunda sonuca varma,
Durum yada sorunla ilgili bilgileri yorumlayarak, karĢılaĢtırarak bir sonuca varma süreci olarak tanımlanmaktadır.
Karar verme becerisi, bireyin kiĢiliği ve sosyalleĢmesiyle ilgilidir. Bu beceri birçok durum içerisinden seçim yapmayla ilgili zihinsel ve davranıĢsal eylemlerin bütünüdür (Kuzgun, 2006). ÖğrenilmiĢ bir davranıĢ olan karar verme davranıĢı var olan seçenekler içerisinden bireyin hayatı için en olumlu ve etkili sonuçlar ortaya çıkaracak olan seçeneği tercih etme, uygulama, sonuçları değerlendirme, ihtiyaç duyulduğunda yeniden seçim yapma ve çevreden geri bildirim alma gibi süreçlerden geçerek oluĢur (Marco, Hartung, Newman ve Parr, 2003).
Karar verme becerisi baĢka bir bağlamda ise üç boyutta ele alınmaktadır (Lipham, Rankin ve Hoeh, 1985);
1. Kararın içeriği: Karar verme sürecinin iliĢkili olduğu faktörler, eğitim programı, personel, öğrenci, maddi ve çevresel faktörler, okul-çevre etkileĢimi.
2. Karar verme süreci: Kararın ele alınma Ģekli ve karar verme adımları, problemi tanımak, seçenekler oluĢturmak, karar vermek ve kararın uygulanabilirliğini değerlendirmek.
3. Karara katılma: Karar verilmesinin yanı sıra, sürece kimlerin katıldığıda önemlidir. Karar verme davranıĢı belirli bir amaç veya problem doğrultusunda ele alınır ve bu süreçte belirli unsurlar yer almaktadır (Özensoy, 1998);
1. Karar Organı: Karar probleminde var olan seçenekler arasından seçim yapan ve karar alma probleminin sorumluluğunu üstlenen kiĢidir.
2. Amaç: UlaĢılmak istenen amaç veya çözülmesi gereken problemdir. Sistematik ve mantıklı düĢünülerek amaca ulaĢmayı sağlayan çözüm yolları araĢtırılır. Karar organı baĢarıya ulaĢmak için amaçlarını iyi Ģekilde belirlemelidir.
9
4. Seçenekler: Belirtilen amaçlara ulaĢtıracak veya sorunlara çözüm getirecek değiĢik yollardır.
5. Karar DeğiĢkeni: Karar organı tarafından verilen kararların her biridir.
6. Karar Kuralı: Karar verirken fayda açısından en fazlasını sağlayacak Ģekilde bir seçeneğin seçimi karar kuralı olarak nitelendirilir.
Karar verme eylemi durağan değildir ve birey bu süreçte aktif rol oynmaktadır (Ersever, 1996). Karar verme durumunda karar vermeyi etkileyen etmenlerin yanı sıra sürece kimlerin katıldığı da önemlidir. Bronner (1993), karar verme davranıĢının üç temel belirleyicinin etkileĢimiyle açıklandığını belirtmiĢtir.
Karar Verme Süreci
Karar verme becerisi karmaĢıktır ve belli süreçler doğrultusunda oluĢur. Bireyler her gün farklı durum ve olaylar karĢısında karar verirler. Karar verme ihtiyacı duyulduğunda karar verme süreci baĢlamaktadır. Karar vermeyi etkileyen bir çok faktör bulunmaktadır. Bireysel ilgiler, toplumsal değerler, kültür ve psikolojik durum bunlardan bazılarıdır. Bu faktörlerin yanı sıra sorunu anlayan bireyin, karar vermeyi gerektiren bir güçlüğün ve seçeneklerin olması gereklidir (Kuzgun, 2006).
Zeleny (1982), karar verme kuramlarıyla ilgili yapılan çalıĢmalarda karar verme süreci ile ilgili çalıĢılmasının gerekliliğini belirtmiĢtir ve karar verme sürecini üç evrede açıklamıĢtır; 1. Karar Öncesi Dönem: Bu dönemde bir çatıĢma durumu söz konusudur. ÇatıĢma durumunda birey kararsızdır, bu durum gerginliğe neden olur. Karar verici durumunda olan birey çözüm yolu için uygun seçenekler arar, bu seçenekleri ve ortaya çıkaracağı sonuçları değerlendirir. Birey elde ettiği bilgileri önem sırasına koyar.
2. Karar Dönemi: Karar verme sürecine uyum sağlayan birey, elde ettiği alternatifleri karĢılaĢtırır ve içerisinden duruma en uygun olan seçeneğe yönelir.
3. Karar sonrası dönem: Birey verdiği kararı uyguladıktan sonra ortaya çıkan durumu değerlendirir.
Farklı araĢtırmacılara göre karar verme basamakları birbirlerinden ayrılsa da genel olarak ortak özellik göstermektedir.
10
Adair (2000), karar verme sürecini beĢ aĢamada ele almıĢtır; 1. Problemi belirleme,
2. Gerekli bilgileri toplama,
3. Sonuca ulaĢmak için kullanıĢlı seçenekler üretme, 4. Karar verme,
5. Verilen kararı uygulama ve sonuçları değerlendirme.
Kuzgun (2006), ise karar verme eylemininüç aĢamada oluĢtuğunu belirmektedir;
1. Karar verme durumunu ortaya çıkaran bir zorluk durumu ve bu durumun karar verici tarafından fark edilmesi,
2. Zorluğu giderecek seçeneklerin bulunması,
3. Karar vericinin var olan seçeneklerden istediğini seçme hakkına sahip olması. Kuzgun (2006), karar verme durumunun mantıksal aĢamalardan oluĢtuğunuda ifade etmektedir. Bu aĢamalar;
Problemin farkedilmesi, Problemin tanımlanması, Seçeneklerin belirlenmesi,
Seçeneklere iliĢkin bilgi toplanması,
Toplanan bilgilerin ihtiyaca göre analiz edilmesi, Uygun olan seçeneğin belirlenmesi,
Planın uygulanması,
Sonucun değerlendirilmesi.
Byrnes (1998) ise karar verme aĢamalarını Ģu Ģekilde sınıflandırmıĢtır; Amaç belirleme; birkaç amaç içerisinden en uygun olanı belirlenir, Seçenekler oluĢturma,
Çok yönlü düĢünerek seçenekler içerisinden en uygun seçimi yapma, Karar verme ve kararı uygulama.
Karar verme davranıĢı üç temel belirleyici ve bu belirleyicilerin etkileĢimiyle açıklanmaktadır. Bunlar; sorumluluk olarak karar vermeyi gerektiren problem durumu, karar verecek sorumlu birey ve kararın nasıl verildiğini gösteren karar verme sürecidir (Bronner, 1993). Karar verme konusundaki çalıĢmalarda bu sürecin üç basamaktan oluĢtuğunu belirtmektedir (Sinangil, 1993). Bu basamaklar;
11
1. Zihinsel Etkinlik: Ġlk aĢamada ortamda karar vermeyi gerektirecek koĢulların aranması.
2. Tasarımsal Etkinlik: Ġkinci aĢamadaolası hareket tarzlarının farkedilmesi, geliĢtirilmesi ve analizi.
3. Üçüncü aĢamada mevcut alternatifler arasından en uygun hareket tarzının seçilmesi ve davranıĢın yer alması.
Karar vermeyle ilgili kuramsal temellerin oluĢturulmasında iki yaklaĢım temel alınmıĢtır. Birincisi sonuç üzerinde yoğunlaĢan yaklaĢım, ikincisi ise süreç üzerinde yoğunlaĢan yaklaĢımdır. Sonuç üzerinde yoğunlaĢan yaklaĢım, karar verme sürecinin sonucu olan karar verme davranıĢının ortaya çıkaracağı sonuçların belirlenmesiyle karar verme sürecinin anlaĢılabileceğini savunmaktadır. Verilecek kararın sonuçları ve bunların doğru bir Ģekilde tahmin edilmesi bu yaklaĢımın temelini oluĢturmaktadır (Gari ve Tikotzi'denaktaran Ersever, 1996).
Karar verme süreci üzerinde yoğunlaĢan yaklaĢım ise karar verme sürecinin anlaĢılması için ortaya çıkacak sonuçların doğru olarak yorumlanabileceği yönündedir. Bu yaklaĢımda kararların nasıl verildiği konusunda ayrıntılı bilgi edinmenin, kararın en uygun Ģekilde verilmesini etkilediği görüĢü savunulmaktadır (Zeleny, 1982).
Çocuklarda, yetiĢkinler gibi bir problemle karĢılaĢtıkları zaman karar verme süreçleri devreye girmektedir. ÇeĢitli seçenekler oluĢturur, seçenekleri gözden geçirirler. Probleme yönelik en iyi çözüm yollarını araĢtırır, en uygun yollarla problemi çözmeye çalıĢırlar. Problem çözme aĢamalarında bulguları tekrar gözden geçirir ve sorunu iyice anlamaya çalıĢırlar. Karar verme aĢamasında sonuçları gözden geçirip bir karar verirler. Bu süreçler arkadaĢlarıyla iyi geçinme, grup içerisinde bağımsız olma, grupla bir arada çalıĢma becerilerini de geliĢtirmektedir (Bogumill, 2007).
Karar Ağacı
Karar ağaçları, kararları görsel hale getirmek, isteğe bağlı davranıĢ biçimlerini, istekleri, sonuçları ve belli olmayan olasılıkları kısaca anlatmak için kullanılan içgüdüsel ve kullanıĢlı yöntemlerdir. Karar sürecini oluĢturan unsurlar, karar ağacı olarak bilinen grafik gösterimiyle özetlenebilmektedir (Smıth ve Kosslyn'den aktaran Can ve ġahin, 2014). Karar ağaçları davranıĢ biçimini, düĢünülmekte olan seçenekleri, bunları
12
değerlendirdiğimiz zaman neler olacağını ve her bir seçeneğin sonuçlarını yansıtır. AĢağıdaki karar verme ağacında kahve içme teklifi-kütüphane ikilemi görülmektedir.
Mevcut durum,
Neredeyse kesin durum Sonuçlar (ders çalıĢ)
Ders çalıĢ,iyi not al
Kabul edilme,güzel bir akĢam
Riskli seçim (Kahve Teklifi)
Reddedilme
ġekil 1. Karar verme ağacı
(Smıth ve Kosslyn'den aktaran Can ve ġahin, 2014)
ġekil 1'deki karar verme ağacında iki davranıĢ biçimi görülmektedir: Birinci davranıĢ yeni laboratuvar arkadaĢını kahve içmeye davet etme, ikinci davranıĢ biçimi ise kütüphanede ders çalıĢmaktır. Bu seçeneklerden kütüphanede ders çalıĢma seçeneği, sonuçla ilgili küçük bir belirsizlik taĢımakta; sonucu büyük ihtimalle sınavdaki performansı olumsuz etkileyecektir. Kahve içme teklifi ise diğer davranıĢ biçimine göre daha çok belirsizlik içermekte yeni laboratuvar arkadaĢı tekliften memnun olup kabul edebilir ya da teklife karĢılık vermeyebilir. Eğer teklif kabul edilirse, karar verme ağacı ilerideki muhtemel sonuçları (reddilme, utanç, laboratuvarda zor bir iĢ iliĢkisi) gösterecek Ģekilde
Karar Noktası
13
geniĢletilebilir. Sonuç olarak bu iki seçenek arasından, kahve daveti daha belirsiz bir seçenektir ve bu yüzden daha büyük bir risk içerir (Smıth ve Kosslyn'den aktaran Can ve ġahin, 2014).
Karar ağacı bir kararın farklı boyutlarını temsil etmek için pratik ve kullanıĢlı bir araçtır. Bir karar durumu seçenekler, inançlar (olasılıklarla ilgili) ve sonuçlardan oluĢmaktadır.
Seçenekler: Seçenekler farklı davranıĢ biçimleri, seçenekler, seçimler ve karar alan kiĢinin kullandığı stratejilerdir. Seçenekler ağaç dalları olarak temsil edilebilirler. ġekildeki karar ağacında iki dal bulunmaktadır, ders çalıĢmak karĢısında kahve içmek teklifi. Bu seçenekler, pek çok seçeneğin basitleĢtirilmiĢ halidir. Seçeneklerin keĢfedilmesi ve dile getirilmesi "problem çözme" olarak adlandırılan pek çok beceriyi içerir. Karar verme durumunda akla yatkın pek çok seçenek içerisinden sadece bir kaç tanesi gözden geçirilir. Karar ağacı karar veren kiĢinin biliĢsel durumunun iyi bir tanımı olabilmektedir.
İnançlar: Bir inanç ifadesi, karar verme sürecinde, belli bir seçeneğe yöneldiğinde belli bir sonucun ortaya çıkaracağı olasılığın hesaplanmasıdır. Sonuçlar bakımından incelendiğinde kütüphane seçeneği hiçbir belirsizlik taĢımamaktadır, okuma yapma seçeneği ise sınavda perfomansı arttıracaktır. Kahve teklifi seçeneği ise belirsizlik taĢımaktadır. Belirsizlik durumunun dalları ise karar verme ağacında kabul edilme ya da reddedilme olarak belirtilmiĢtir.
Sonuçlar: Sonuçlar, belli bir seçeneği ve bu seçimi takip eden olayları seçmekten kaynaklanan kazançlar ve kayıplar olarak tanımlanmaktadır. Örnekten yola çıkılacak olursa; kiĢi kahve içmeye çıkıp çok güzel bir vakit geçirdiği taktirde çok iyi; teklif edilip reddeilirse çok kötü, kitaplara gömülürse normal hissedecektir. Karar verme sonucuyla ilgili değerlendirmeler, hedeflere ve kiĢisel değerlere bağlı ve bu yüzden de bir kararın sonuçları özneldir (Smıth ve Kosslyn'den aktaran Can ve ġahin, 2014).
Karar Verme Stilleri ve Stratejileri
Karar verme çalıĢmalarında bireylerin kararlarında neyi temel alarak ve nasıl karar verdiği öncelikli çalıĢma konuları olmuĢtur. Bu süreçte karar verme durumu problemi tanımlamak için bilgi toplama aĢamasıyla baĢlamaktadır (Shepard, 1995).
14
Karar verme stillerinin ve stratejilerinin kullanımı bireyin yaĢına, karĢılaĢtığı duruma ve yaĢadığı olaylara bağlı olarak değiĢebilmektedir (Schvaneveldt ve Adams,1983). Literatürde karar verme stilleri ve stratejilerini açıklamak için farklı kuramsal görüĢler ortaya atılmıĢtır. Belirtilen kuramsal görüĢlerde strateji kavramı karar verme durumunda bireyin uygulayacağı davranıĢları seçmesi, stil kavramı ise karar verme durumunda bireyin probleme bakıĢ açısını betimleyen kısım olarak açıklanmaktadır. Literatürde stil ve strateji kavramları genellikle eĢ anlamlı olarak ele alınmakta ve birbirinin yerine kullanılmaktadır. Karar verme stilleri bireylere göre değiĢebilmektedir. Bu stiller biliĢsel ve davranıĢsal olarak gözlenebilmektedir (Nunnally, 1978).
Kuzgun ve Bacanlı (2005), karar verme stratejilerini üç boyutta tanımlamıĢtır; 1. Seçenekleri aĢamalı ve detaylı olarak inceleme ve ani karar verme,
2. Karar verirken kendi isteklerine ve baĢkalarının söylemlerine öncelik verme, 3. Kararı verdikten sonra kararından vazgeçmeme veya sık sık değiĢtirme. Bu boyutlara göre karar stratejilerini aĢağıdaki Ģekilde tanımlamıĢtır;
1. İçtepisel: Bu karar stilinde karar verici alternatifler üzerinde fazla düĢünmez ve içinden geldiği gibi karar verir,
2. Mantıklı: Birey alternatifleri detaylıca inceler ve olumlu, olumsuz yanlarını değerlendirir,
3. Bağımsız: Birey kendi baĢına karar verebilmektedir,
4. Kararsız: Birey verdiği karar hemen değiĢtirmek ister, verdiği hiçbir karardan memnuniyet duymaz,
5. Bağımlı: Karar verici baĢkalarının karar verme süreciyle ilgili fikirlerine önem verir ve doğru seçeneği onların bileceğine inanır,
6. Aceleci: Birey karar verirken seçenekler üzerinde fazlaca düĢümez ve hemen karar verir.
Harren (1979), bireyin karar verme durumunda mantıklı, içtepisel ve bağımlı karar verme stillerinden birini kullandığını belirtmiĢtir. Mantıklı karar verme stilinde, birey amaca uygun seçenekler oluĢturup, aĢamalı Ģekilde bunları düzenlemekte, seçenekler hakkında araĢtırma yapmakta ve kararın sorumluluğunu alırken sorundan kaçmamaktadır. Ġçtepisel karar verme stilinde karar verici içinden gelen duygularıyla hareket etmekte ve ansızın karar vermektedir. Bağımlı karar verme stilinde ise, birey sorumluluk hissi duymakta, çevrenin istek ve beklentilerine göre karar vermektedir. Bu stiller içerisinde, mantıklı
15
karar verme stilinin en etkili stil olduğu belirtilirken, bağımlı ve içtepisel karar verme stilini kullananların karar vermede etkili olamadıkları belirtilmektedir (Harren'den aktaran ġeyhun, 2000).
Karar verme stilleri toplanan bilgiler ve bu bilgiler içerisinden düĢünülen çeĢitli alternatif durumlardır. Scott ve Bruce (1995), karar verme stillerine iliĢkin iki tanım yapmıĢlardır.Ġlk tanıma göre karar verme stili, bireylerin karar vermede kullandıkları bir alıĢkanlık örüntüsüdür. Diğer tanıma göre ise karar verme stili, bireylerin karar verme görevlerini algılama ve bu görevlere tepkide bulunmalarının karakteristik biçimidir. Bu tanımlara dayanarak dört karar verme stili belirlenmiĢtir;
1. Akılcı (Rasyonel) Karar Verme: Bireyin karar verilecek durumla ilgili araĢtırma ve inceleme yapması, duruma en uygun alternatifi seçmesidir.
2. Sezgisel Karar Verme: Bireylerin içsel olarak duyguları ve sezgileri ile karar vermesidir.
3. Bağımlı Karar Verme: Bireyin baĢkalarının yönlendirmelerine göre karar vermesidir.
4. Kaçıngan Karar Verme: Birey karar vermemek için karardan uzaklaĢmaktadır. Bu dört stili ölçmek üzere geliĢtirilen Genel Karar Verme Stili (General Decision Making Style) Ölçeği'nin değerlendirme çalıĢmaları sırasında beĢinci bir stil ortaya çıkmıĢtır. Spontan (spontaneous) karar verme stili olarak adlandırılan bu stilde, düĢünmeden alternatifleri değerlendirmeden hızlıca iĢleyen bir yaklaĢımdır (Scott ve Bruce'den aktaran Çolakkadıoğlu, 2003).
Dinklage (1969), karar verme durumuyla karĢılaĢan gençler üzerinde yaptığı gözlem ve araĢtırmalar sonucunda çeĢitli karar verme stilleri saptamıĢ ve sekiz karar verme stili belirlemiĢtir (Dinklage 'den aktaran Kuzgun, 2006);
1. İçtepisel Davrananlar: Bu karar verme tarzını kullanan bireyler, karĢılarına çıkan ilk seçeneğe yönelerek ani kararlar verirler. Verilen kararlar sadece duygulara ve isteklere bağlıdır. Bu karar verme stili bireyin girdiği belirsizlikten kurtulmak için seçeneklerden o anda kendisine uygun görüneni seçmesiyle ilgilidir.
2. Kaderciler (Fatalistic): Bu gruptaki bireyler karar verme durumuna iliĢkin sorunun çözümünü çevresel olaylar veya kadere bırakırlar.
3. Boyun Eğenler (Compliant): Birey karar verirken bir baĢkasının planını ve önerilerini uygular, kendi iradesini ortaya koymaz.
16
4. Erteleyenler (Delaying): Karar verme sorununu askıya alırlar, sorunun üzerinde düĢünmeyi ve eyleme geçmeyi ertelerler.
5. Kendine Eziyet Edenler (Agonizing): Bireyler bu stilde seçenekler hakkında bilgi toplama ve üzerinde düĢünme süreçlerinde çok fazla zaman harcarlar ve topladıkları verilerin içinden çıkamazlar.
6. Plan Yapanlar (Planing): Plan yapanlar, karar verme sürecinde kendilerini hedefe götürecek seçenekleri düzenli olarak incelerler ve olanaklarla istekleri arasında dengeyi oluĢturacak en uygun seçeneği bulmaya çalıĢırlar.
7. Sezgisel Davrananlar: Sezgisel davrananlar, karar verme sorununa kısmen gizilce kısmen de bilinçaltı güdülerine dayanarak yaklaĢırlar. Bu kiĢiler belli bir kararı nasıl verdiklerinin farkında olmamalarına rağmen doğru karar verdiklerine emindirler.
8. Donup Kalanlar: Bu gruptaki bireyler karar verme durumunun sorumluluğunu hissederler fakat soruna yaklaĢma gücünü elde edemezler. Sorunu çözümlemek için bir plan yapmazlar, erteleme kararı da vermezler. Bilgi toplamaktan ve seçenekler üzerinde düĢünmekten kaçınmalarına rağmen karar vermeleri gerektiğinin bilincindedirler.
Kararların nasıl verildiğini derinlemesine düĢünen James (1963), karar verme stillerini beĢ baĢlık altında sınıflandırmıĢtır (James'den aktaran Yalom, 2001). Bu karar stilleri;
1. Akla Uygun Kararlar: Karar verme durumuyla ilgli olumlu ve olumsuz iddialar düĢünülür ve bir seçenek üzerinde karar verilir. Akla uygun karar verme, seçeneklerin akla uygun bir Ģekilde düzenlenmesidir; bu karar tam olarak özgürlük duygusu içerisinde verilmektedir.
2. İstençli Karar: ―Ruhsal çaba‖ duygusunu içeren istençle ve büyük çabayla verilen karardır. Bu nadir bir karardır; insan kararlarının büyük çoğunluğu çaba harcamadan verilir.
3. Sürüklenen Karar: Bu tip kararda iki eylem tipi için de önemli bir neden yoktur. Her ikisi de iyi görünür ve karar yüzünden ya çok yorulur ya da hayal kırıklığına uğranız. Karar, görünüĢe göre dıĢarıdan rastlantısal olarak belirlenen bir yöne doğru sürüklenerek verilir.
4. İtkisel Karar: Kararın verilmediği hissedilir ve karar üçüncü maddedeki gibi rastlantısal olarak verilmiĢ görülür, ancak karar içerden gelir, dıĢarıdan değil. Otomatik ve çoğu kez içtepisel olarak hareket edildiği fark edilir.
17
5. Bakış Açısının Değişimine Dayalı Karar: Bu karar çoğu kez birdenbire ve önemli bir dıĢ deneyimin veya bakıĢ açısında önemli bir değiĢme veya ―özde bir değiĢime‖ neden olan ruhsal değiĢimin (üzüntü veya korku) sonucu olarak ortaya çıkar.
Deniz (2002), bireylerin karar verme sürecinde; dikkatli, kaçıngan, erteleyici ve panik karar verme stillerini kullandıklarını belirtmiĢtir. Dikkatli karar verme stilini kullanan bireyler, karar vermeden önce titiz bir Ģekilde bilgiye ulaĢmaya çalıĢırlar ve seçenekleri dikkatlice değerlendirdikten sonra karar verirler. Kaçıngan karar verme stilini kullanan bireyler, karar verme eylemini baĢkalarına bırakırlar ve karar vermekten kaçarlar. Erteleyici karar verme stilini kullanan bireyler, karar verme davranıĢını sürekli erteleme, geciktirme ve ikilemde bırakmaya çalıĢırlar. Nedensiz bir Ģekilde karar vermeyi sürekli ertelerler. Panik karar verme stilinde ise birey, karar verme durumuyla karĢılaĢtıklarında kendilerini zaman baskısı altında hissederler. Bu yüzden, düĢüncesizce hareket edip, doğru olmayan sonuçlara ulaĢırlar.
Karar verme stratejilerini belirleyen araĢtırmacılar bir karar verme durumunda bireylerin mantıklı, içtepisel, bağımlı, aceleci, kaderci, erteleyici ve kararsızlık gibi tepkiler gösterdiklerini belirtmiĢlerdir (Kuzgun, 2006; Byrnes, 2002; Deniz, 2002). Bunlar içerisinden,etkili karar verebilmek için mantıklı karar verme stratejisi enuygun ve istendik, karasızlık ise en istenmedik bir strateji olarak görülmektedir. Kararsızlığı ele alan çeĢitli görüĢler, kararsızlık durumundan kaçınılması gerektiğini belirtmiĢlerdir. Kararsızlık stratejisini kullanan bireyler, bir konuda karar veren ancak verdiği karardan rahatsızlık duyan bireyler olarak tanımlanmaktadır. Bu tür bireyler aslında en uygun kararı verebilme çabasında oldukları için böyle davranmaktadırlar (Bacanlı, 2000).
Bireyler kendi kiĢilik özelliklerine göre bir çok karar verme stillerini kullanırlar. Karar verme stili; karar verme durumunda bireyin yaklaĢımı, tepkisi ve eylemleri olarak tanımlanabilir (Philips, Pazienza ve Ferrin, 1984). Karar verme stilleri ile ilgili yapılan araĢtırmalar (Deniz, 2002; Janis ve Mann, 1977; Bronner, 1993), bireylerin karar alırken çok farklı yöntemler kullandıklarını göstermiĢtir. Bireylerin kiĢilikleri kiĢisel becerileriyle birleĢince farklı stillerde karar verdikleri görülmektedir (KaĢık, 2009).
18 Karar Verme Kuramları
Gelatt’ın Karar Verme Kuramı
Gelatt (1962), karar verme sürecini üç boyutlu olarak ele almaktadır. Bunlar yordayıcı sistem, değer sistemi ve karar sistemidir.
1. Yordayıcı Sistem: Kararın temel yapısı ve iĢlemini içerir. Birey vereceği kararın farklı seçenekleri hakkında bilgi edinir.
2. Değer Sistemi: Karar verici seçeneklerin olası yönlerini değerlendirir.
3. Karar Sistemi: Karar verici karar verme durumunun öncelikleriniele alır (Gelatt' dan aktaran Çolakkadıoğlu, 2003).
Bu kuramda karar verme sürecinde olumlu belirsizlik kavramı ele alınmıĢtır. Olumlu belirsizlik kavramı karar verme süreciyle eĢleĢtirilmiĢtir. Bu doğrultuda karar verme süreci bilgi, iĢlem ve seçim olmak üzere üç aĢamadan oluĢmaktadır. Birey sürekli olarak değiĢen bir ortamda karar verebilmek için elindeki bilgileri de sürekli değiĢtirmek ve yeniden düzenlemek durumundadır. Birey karar verme durumuna ulaĢmıĢ olsa dahi hızlı değiĢimler nedeniyle karar geçerliliğini yitirebilmektedir. Bu durumda birey belirsizlik yaĢar ve yeniden karar vermesi gerekir. Bu belirsizlik durumu karar verici tarafından olumsuzluk olarak algılamamalı ve durumla baĢaçıkabilmelidir (Gelatt, 1989).Gelatt'a göre iyi bir karar verici, tüm seçenekleri değerlendiren ve verdiği kararın sonuçları ile ilgili sorumluluk alabilen bir kiĢidir (ġeyhun, 2000).
Klasik Karar Verme Modeli
Bu modelde karar verme iĢlemi akla uygun bir sıra izlemektedir. Karar verici istediği sonuçlara ulaĢmak için tüm alternatifleri ve sonuçları düĢünür, sonrasında seçim yapar (Lunnenburg ve Ornstenin, 2000). Bu modelde karar verme süreci birbirini izleyen altı basamaktan oluĢmaktadır (Harris' den aktaran TaĢdelen, 2002);
1. Problemin tanımlanması, 2. Gerekli bilginin edinilmesi, 3. Çözümlerin üretilmesi,
4. Çözümlerin değerlendirilmesi, 5. Problem çözümü için strateji seçimi,
19 6. Karar verme.
Bu kuram, kesin karar verme durumlarında kullanılmakta, olayın doğru bir Ģekilde olasılığı ve değeri belirlenebilmektedir (Mitchel ve Krumbolt, 1996).
ÇatıĢma Kuramı
Janis ve Mann (1977), bireylerin karar verme durumunda iç çatıĢma yaĢadıklarını belirtmiĢtir. ÇatıĢmanın nedeni, bireyin karar verme durumuyla karĢı karĢıya kaldığında bu durumu hem kabul hem de reddetme eğiliminde olmasıdır. Bu durum bireyde endiĢe ve belirsizlik yaratmaktadır. Janis ve Mann çatıĢma teorisinde karar vermeyi beĢ stilde ele almıĢtır. 1. ÇatıĢmasız bağlılık, 2. ÇatıĢmasız değiĢim, 3. Savunucu kaçınma, 4. AĢırı uyarılmıĢlık, 5. Ġhtiyatlı seçicilik.
ÇatıĢma kuramında, bireyin kendisinde fark ettiği fiziksel belirtiler uyarı niteliği taĢımaktadır. Birey bu belirtilerin kendisi için tehlike oluĢturup oluĢturmadığını, yardıma ihtiyacı olup olmadığını sorgular. Janis ve Mann (1977), karar verme durumunda bireylerin gösterdiği baĢa çıkma örüntüleri veya karar stratejilerini betimledikten sonra ideal karar verme davranıĢını açıklayan öğretici bir model öne sürmüĢlerdir. Bu modelde, karar vermede sağlıklı bilgi iĢleyebilmek için uyulması gerekli kriterler vardır. Birey;
Mümkün olan tüm seçenekleri dikkate aldığında,
Bu seçeneklerin olası tüm sonuçları üzerinde düĢündüğünde, Bu olası sonuçlara olasılık ve değer biçtiğinde,
Seçenekleri sıralamada normatif (kuralcı) karar kurallarına uyduğunda en iyi seçeneği elde edeceğini öne sürmektedir.
Bununla birlikte, tüm seçeneklerin dikkate alınmasının insanın zihinsel kapasitesinin ötesinde olduğu görüĢünü de paylaĢmaktadır. Ġnsanın seçenekler hakkında daima tam ve doğru bilgiye sahip olmasının genellikle mümkün olmadığını, mümkün olsa bile tüm bu bilgiyi iĢleyemeyeceğini ifade etmektedir. Bununla birlikte, karar vericilerin
20
kapasitelerinin sınırlarını aĢmalarını sağlayacak davranıĢlarda bulunmaları da mümkündür. Böylece bireyler, en iyi kararı verme konusunda Ģanslarınıarttırabilirler (Byrnes, 2002). Bu modelde karar verme süreci, karar verecek bireyin karĢılaĢtığı güçlüklerle baĢlar, böylece birey içinde bulunduğu durum için kendini bir Ģeyler yapmaya zorunlu hisseder ve bu durum bireyin hedeflerine ulaĢması için bir fırsattır (Yayla, 2011). Bu teori politika, meslek, evlilik, sağlık gibi risk ve belirsizlik taĢıyan tüm durumlara uygulanabilir (Çolakkadıoğlu, 2010).
GeliĢimsel Karar Teorisi
Brynes (1998) geliĢimsel karar teorisini öz düzenleme modeli ile açıklamıĢtır. Bu modelde karar verme süreci üç aĢamadan oluĢmaktadır. Ortaya çıkma, değerlendirme ve öğrenme aĢaması. Modele daha sonradan dengeleyici faktör öğesi eklenmiĢtir. Bu aĢamalar aĢağıda açıklanmıĢtır;
1. Ortaya Çıkma AĢaması: Birey seçenek veya stratejiler üretmektedir. Bilgisi fazla olan birey az bilgili bireye göre daha fazla seçenek üretmektedir.
2. Değerlendirme AĢaması: Bu aĢamada birey seçeneğin avantajlı ve dezavantajlı yönlerini düĢünür, seçenekleri sıralar ve en iyi seçeneği seçer.
3. Öğrenme: Bu aĢamada en iyi seçenek tanımlanmaktadır. Birey beklenen hedeflerin en iyi seçeneği karĢılayıp karĢılamadığını değerlendirir.
4. Dengeleyici Faktörler: KiĢinin karar vermesini etkileyen düzensiz durumların engellenmesini içerir. Ġnsanlar en iyi bildikleri durumlarda bile zayıf kararlar verebilmektedirler. Geçici yanılmalar ve yanlıĢ yorumlamalarla bu durum sınırlandırılır ve hatanın sistematik kaynaklarına önem verilir (Byrnes, 2002).
21
ġekil 2. Karar vermede öz düzenleme modeli (Brynes, 1998).
Öz düzenleme teorisi, üç aĢamada ve dengeleme faktörlerinde, çocukluk ve yetiĢkinlik dönemlerinde bu özelliklerin nasıl geliĢtiğini de açıklar. Çocuklar yaptıkları eylemlerle amaçlarına ulaĢıp ulaĢmadıklarını görürler. Çevredeki bireyler çocukları, eylemleri ve bunların sonuçları arasındailiĢki kurmaları ve değerlendirmeleri doğrultusunda yönlendirir. Aynı zamanda yetiĢkinler çocuklara daha iyi nasıl karar verebileceklerini ve istenmeyen sonuçlardan nasıl kaçınabileceklerini öğretebilirler. Çocuklar karar verme sürecinde deneyimli bir yetiĢkin tarafından yönlendirildiğinde daha baĢarılı ve öz düzenlemeli olma eğiliminde olurlar (Byrnes, 1998).
Fayda Kuramı
KiĢinin karar verme durumunda en yararlı olan seçeneği nasıl belirlediğini açıklar. Beklenen fayda kuramı, çoklu fayda kuramı ve faydacılık olmak üzere üç baĢlık altında sınıflandırılmaktadır (Baron, 1994);
Beklenen Fayda Kuramı: Birey alternatiflerin sonuçlarını incelemekte ve kendine en fazla yarar getiren seçeneğe yönelmektedir.
Çoklu Yüklemeli Fayda Kuramı: Bireyin farklı hedefler arasından birine karar vermesidir. Birey ulaĢmak istediği amaçlara göre alternatiflerin olası sonuçlarını inceler ve önemli olan alternatiflere değer verir. En fazla değer yüklediği alternatife göre karar verir.
Fayda Kuramı: Bireyin belirlediğiamaçları arasında çatıĢma varsa bu durum verdiği kararlarla ilgilidir. Bu kuramda en faydacı davranıĢ, herkes için en fazla kazanç getiren eylemdir.
Dengeleme Faktörleri Ortaya Çıkma Değerlendirme Öğrenme
