ÖNSÖZ
Türk Sanat Tarihi açısından önemli veriler elde etti imiz mezar ta larımız, kültürel, sosyal ve daha birçok alanda önemli kaynaklardır. Sanat Tarihi çevresinde, bu konuyla alakalı çalı malara hız verilmi ve önemi anla ılmı tır. Konu seçiminde bu dikkate alınarak yapılacak çalı malara hem zemin olu turulmu hem de bir ba vuru kayna ı olarak de erlendirilmesine olanak verilmi tir.
Tezimin her a amasında beni destekleyen, çalı ma a amalarımda her zaman bana yol gösteren, de erli danı man hocam Yrd. Doç.Dr. Ya ar Erdemir’e, ayrıca, çalı ma azmime ve bana inanan tüm hocalarıma te ekkür ederim.
Yo un çalı ma dönemimde, özellikle arazi çalı malarını sürdürdü üm dönemde, sevgili aileme katkılarından dolayı minnettarım. Yardımlarından dolayı Adana Arkeoloji Müzesi Arkeologlarından Aynur Bediz’e ve müze çalı anlarına, sevgili arkada larım, Ay e Arslan’a ve Yüksel Tekba ’a katkılarından ve desteklerinden dolayı sonsuz te ekkürlerimi sunarım.
SERAP ÖZKAN KONYA-2007
Ç NDEK LER ÖNSÖZ
1.G R ………1
1.1. Konunun Tanımı Amaç ve Sınırları………...1
1.2. Ara tırmada zlenen Metot………....3
1.3. Konuyla lgili Yapılan Çalı malar………..5
2. TÜRKLERDE MEZAR GELENE NE BAKI ………...7
2.1. Anadolu Öncesi Türklerde Mezar Gelene i………...7
2.2. Anadolu’da Mezar ve Mezar Ta ı Gelene i………..10
3. ADANA’NIN TAR HÇES ve MEZARLIKLAR……….18
4.KATALOG………..23
5.DE ERLEND RME VE SONUÇ……….118
5.1. Malzeme ve Teknik………118
5.2. Form-Tipoloji……….119
5.3. Süsleme………..128
5.3.1 Yazı………132
5.3.2 Bitkisel Bezeme………..133
5.3.3 Geometrik ve Sembolik fadeler………136
B BL YOGRAFYA………143
RES M L STES ……….149
Ç Z M L STES ………..154 RES MLER
ÖZET
Mezar ta ları, ait oldu u kültür çevresinin sanat, kültür ve sosyal durumunu en iyi eklide ortaya koyan abidelerdir. Mezar ta ları, son zamanlarda ara tırmacıların dikkatini çekmi ve bu konu hakkında, hem genel hem de bölgesel çalı malar yapılmı tır. Bu çalı malardan anla ıldı ına göre, farklı yörelerde ortak form, süsleme ve malzeme özellikleri dikkati çekmektedir.
Ara tırmamız, “Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Ta ları (18-20. yy.)”dır. Konumuz, Osmanlı döneminin ortaya koydu u ortak üslup özellikleri açısından de erlendirilmeye çalı ılmı tır. Bu de erlendirmenin yanı sıra, yöresel etkilerin bu sanat dalına etkileri de incelenmi tir. Bunun devamında, Adana’nın sosyo-kültürel yapısının mezar ta larına etkisi de ortaya konmaya çalı ılmı tır.
ncelememiz, Adana merkezde bulunan malzemelerin tespit edilmesiyle ba lamı , bu tespit neticesinde eldeki malzeme de erlendirilerek dönem belirlenmi tir. Adana Bölge Müzesi, Asrî Mezarlık, Adana Ulu Camii Haziresi ve çevresinde ara tırmalar yapılmı tır. Tipoloji çalı maları elimizdeki malzemeler do rultusunda form, süsleme ve malzeme açısından de erlendirilmi tir.
Konumuzla ilgili çalı maların yetersiz olu u dikkatimizi çekmi tir. Bölge müzesinde bulunan eserlerin eski mezarlık alanından toplandı ı tespit edilmi tir. imdiki adı Asrî mezarlık olan bu kısım, çalı mamızda önemli bir yere sahiptir. nsutu halde bulunan mezar ta ları, çalı mamızı net bir ekilde ortaya koymu tur. Adana Ulu Camii Haziresi ve çevresindeki tespitlerimizle beraber, Adana merkezdeki örnekler Türk Sanat Tarihi açısından literatüre aktarılmaya çalı ılmı tır.
Sanat tarihi açısından önemli bir yere sahip mezar ta larını, Adana bölgesindeki örnekleriyle de erlendirmeye çalı tık. Bu çalı ma sayesinde, Adana’nın inceledi imiz dönem açısından önemi vurgulanmaya çalı ılmı ve bundan sonra yapılacak çalı malara kaynak olması amaçlanmı tır. Temennimiz bu eserlerin daha iyi ko ullarda korunması ve gelece e sa lam bir ekilde aktarılmasıdır.
SUBTRACT
Tomb Stones which belongs to their cultural environment are monuments that brings up, culture and social situation in the best.
Researchers have interested in tomb stones in nowadays and about this subject both general and regional researches have been done. As being understanted from thise researches. It has been making attention specifications materials, decorate and from in other regions.
Our Research subject is the Late Term Ottoman Adana Tomb Stones (18-20. yy). This subject has been tried to be evaluate in style specifications which Ottoman term brings out. Besides to this subject, it has been examined effects on this art branch the regional effects. It has been tried to bring out that Adana socio-cultural structure on the effects to tomb Stones.
Our research has been started with establishing materials which are Adana center. It has been researched Adana Huge Mosque and around it, Asrî cemetery and Adana Region Museum. Typology works has been evaluated in terms of materials, form and decoration thanks to our hands materials.
We have made an attention that works about this subject were not enough. It has been established that work of art which are in the Region Museum were from the old tomb areas. This section whose name is Asrî cemetry now belongs an important place. Tomb Stones which exist as in insutu have have bringed our works well. Besides Adana Huge Mosque Hazire and establishing around it, it has been tried to transfer to literature in terms of Turkish art history the examples in Adana center.
We have tried to evaluate with their examples the tomb Stones which are important in terms of art history. Because of this work, it has been tried to be imply the importance in terms of terms which we have examined Adana. And for works which will be done later. It has been intended to be source for works which will be done later.
We hope that the protection of these works of art will be a beter condition and to be transfer to future valuable.
1.G R
Hayat, insan için, belli evrelerden geçilen yoldur. nsanlar için önemli olan iki ana evre vardır: Do um ve ölüm. Bu iki olgu aslında birbirini tamamlar. Her ikisi de törensel hale getirilmi ve önemleri vurgulanmı tır. nançlar ölümle ilgili bu merasimlerin çe itlenmesine neden olmu tur. Ölüm merasimi kadar ölünün gömüldü ü yere verilen önem mezar kültürünü do urmu tur. Bu özelli in yanı sıra, mezarın büyüklü ü, mezar ta ının i çilik, malzeme gibi özellikleri mezar sahibinin önemine dikkat çekmektedir.
1.1. Konunun Tanımı Amaç ve Sınırları
nsanların inanı larının ve kültürlerinin etkisiyle meydana getirdikleri mezar yapıları ve mezar ta ları sanatsal açıdan önem kazanmı , o toplumun önemli maddi kültür varlıkları arasına girmi tir.
Türk toplumu, gerek Anadolu’da gerekse Orta Asya’da sanat de eri olan çe itli mezar anıtları ortaya çıkarmı lardır. Ölen ki inin kimli ini, mesle ini, lakabını, ölüm nedenini o toplumun edebi dilini yansıtan mezar ta ları son yıllarda günümüz ara tırmacılarının ilgisini çekmi bu konuda çe itli ara tırmalar yapılmı tır. Yapılan
ara tırmalarda bölge sınırlandırmasına gidilmi hatta daha detaylı incelemelerde bulunmak için mezarlıklar tek tek ele alınmı tır.
“Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Ta ları (18-20. yy.)”adlı çalı mamızda, adından da anla ılaca ı üzere, Adana merkezinde bulunan mezar ta larının tespit edilmesi, form, süsleme olarak de erlendirilmesi, tipolojilerinin yapılması ve kayıt altına alınmasıdır. Bunların yanı sıra, Adana’nın sosyal ve kültürel yapısının mezar ta larına yansıması ara tırmamızda ele alınan ve ara tırma boyunca ortaya çıkan özellikleridir.
Yukarda tespit etti imiz çalı maları, tezimizin son a amasında dönem ve çevre örnekleriyle kar ıla tırarak bir de erlendirilmesi de yapılmı tır.
Adana tarihi çok eskilere dayanan ve maddi kültür varlıkları bakımından zengin bir ehir olması dolayısıyla pek çok ara tırmacının ilgisini çekmi tir. Ara tırmamıza adana bölge müzesinden ba ladık. Müze bahçesindeki ara tırmamızda, gerekli tüm örnekleri büyük bir titizlikle ele aldık ve çok sayıda mezar ta ı örne i topladık. Ölçü, estampaj, foto raf ve gerekli tüm bilgiler toplandıktan sonra, Adana mezarlıklarına geçtik. Asri mezarlık, Buruk, Akkapı,
Kabasakal, Mıdık Hadırlı mezarlıklarında yaptı ımız ara tırmada, sadece asri mezarlıkta örnekler elde edebildik. Bunun yanı sıra Adana Ulu Cami haziresinde de örnekler alarak konuyu daha açık bir hale getirdik. air Ziya Pa a’nın da mezar ta ını alarak konumuz bütünlük kazanmı tır. Sonuç olarak tezimize, Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Ta ları demeyi uygun gördük. Neredeyse tüm örneklerin 18–20 yy. arasında olması, bu tarihler arası örneklerde yo unla mamızı sa ladı.
Çalı mamızda ele alınan örnekler incelenerek, form, süsleme gibi sınıflandırmalar sonunda bir tipolojiye gidilmeye çalı ıldı. Bu tezle daha sonra yapılacak olan çalı malara ı ık tutulmaya çalı ılmı tır.
1.2. Ara tırmada zlenen Metot
Tez çalı mamız üç a amada gerçekle mi tir. Birinci a ama, arazi çalı masıdır. Bu sırada tüm mezarlıklar dola ılarak buradan alınan örnekler foto raflanıp, ölçüleri alınmı ve kolaylıkla okunamayan ta ların estampajı çıkarılmı tır. Birinci a amada katalog kısmı olu turulmak üzere örnekler tasnif edilmi gerekli görülenlerin çizimleri
yapılmı tır. kinci a amada konuyla ilgili kaynak taramasına gidilmi ve son a amada tezin yazımı gerçekle tirilmi tir.
Tez be ana ba lıktan meydana gelmektedir:
1.Bölüm; giri bölümü olup konunun tanımı ve önemi, konuyla ilgili çalı malar ve metottan bahsedilmi tir.
2.Bölüm, Türklerde mezar gelene ine genel bakı tır. Burada Anadolu öncesi ve sonrası olarak mezar gelene i ikiye ayrılmı tır.
3.Bölüm, Adana’nın tarihçesinden olu maktadır. 4.Bölüm, katalog kısmıdır. Tezimizdeki örnekler, yapmı oldu umuz tasnife ve formlarına uygun olarak de erlendirilmi tir.
5.Bölüm, De erlendirme ve sonuç kısmıdır. Burada daha önce yapılmı çalı malara ve eldeki verilere göre bir tipoloji de erlendirmesi ve tablosu olu turulmu tur. Bununla beraber eldeki örnekler malzeme-teknik ve süsleme açısından ayrıntılı olarak ele alınmı tır. Aynı dönem içinde farklı bölge örnekleriyle kar ıla tırmaya gidilmi ve sonuç kısmı ile çalı mamız sonlanmı tır.
1.3. Konuyla lgili Yapılan Çalı malar
Çukurova’nın ticari, sosyal, kültürel, ekonomik açılardan en önemli merkezi Adana’dır. Sonuç olarak, Adana ile ilgili birçok ara tırma yapılmı ve yayınlanmı tır.
Son zamanlarda mezar ta larına ve tarihi mezarlıklara çekilen dikkat sonucu ara tırmalar bir hayli artmı tır. Mezar ta ları hakkında oldukça fazla kaynak bulunmaktadır. Bu kaynaklarda bölgesel ve tarihsel sınırlandırmalara gidilmi tir. Ara tırmamız olan mezar ta ları hakkında ilk olarak, Murat Yüksel “Çukurova’da Türk slam Eserleri ve Kitabeler” adlı eseriyle bölge müzesinde ve Ulu Cami haziresinde bulunan birçok mezar ta ının kitabelerini okumu ve tarihe böylelikle ı ık tutmu tur. Ta ların edebi yönlerini de de erlendiren ara tırmacı, önsözünde ta ların yorumlarını sanat tarihçilerine bıraktı ını belirtmi tir. Bu ara tırmanın yanı sıra Çukurova Üniversitesi arkeoloji bölümünden, Özlem Özmen “Adana Mezarlıklarında, Mezar Ta larında Ya ayan Uygarlık” adlı makalesiyle konuya dikkat çekmi tir. Bizim çalı mamızda, her iki ara tırmacının da gözden kaçırdı ı mezarlıklar dikkatle incelenmi ve asıl olan insutu örnekler sa lam deliller sunmu tur. Her ne kadar ta ların önemli kısmı
müzede yer alsa da ara tırmamızı netle tirecek veriler elde edilmi tir.
Mezar ta larıyla ilgili ayrıntılı tipoloji çalı malarından yararlanarak, konuya ili kin veriler bunlar do rultusunda incelenmi tir. Gramont’un “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı Mezarlıkları” ve Halit Çal’ın “ stanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Ta larında Ba lıklar” adlı makaleleri bu tür çalı malara örnektir. Ayrıca tezimizin de erlendirme-sonuç kısmında, yakın bölge örneklerine dair kar ıla tırmalarında Naci Eren’in “Antalya Müzesi’nde Bulunan Eski Türk Mezar Ta ları”, Naci Bakırcı’nın “ ç Anadolu Bölgesi’ndeki Mevlevi Mezar Ta larında Görülen Dekoratif San’atlar ve Sembolik fadeler” , Ali I ık’ın “ Sille Mezar Ta ları Üzerine Bir Tasnif Denemesi” ve buna benzer tez ve yayınlanmı kaynaklardan yararlanılmı tır.
2.TÜRKLERDE MEZAR GELENE NE BAKI
2.1. Anadolu Öncesi Türklerde Mezar Gelene i slamiyet’te, vefat eden müslümanın mezarına ta kitabe ve ayakta ı dikme ananesi yoktur insanı ölümünden sonra anıtla tıran somut ta simgeler ve yapılar meydana getirme dü üncesi üphesiz bu gelene in islamiyet öncesi Türklerin hayat tarzında mevcut olan Ata Kültü’ nden ve özellikle amanizm inancından geldi ini ortaya koymaktadır. Bu somut simgeler, Türklerin tarih boyunca atalarına, ecdadına ve hatta geçmi ine gösterdi i saygının de i mez ifadesinin göstergelerindendir.
Türk Tarihi’nin ba langıcından beri Türkler’de ölü ve mezar gelene inin varlı ı da bilinmektedir. Günümüze kadar uzanan bu gelenek, de i ik dönemlerde farklılık göstermekle birlikte, ana hatlarıyla aynı anlayı ın devamı eklinde sürmü tür. Mezar gelene indeki en önemli a ama, di er alanlarda da oldu u gibi Türkler’in slamiyeti kabulü ile kendini gösterir. Türk Sanatı’nın genel geli im çizgisine paralel üslup de i iklikleri mezar ta larına yansımaktadır.1
1 Tuncel, G., Batı Anadolu Bölgesi’nde Camii Tasvirli Mezar Ta ları,
Türklerin ölüleri için mezar açma ve üzerlerine ta dikme adeti, yazının bulunmasından önceki devirlere kadar uzanan eski bir gelenektir. Anadolu’ya geçip, bu toprakları yurt edindikten sonra Türkler, 1000 yılından itibaren ölüleri için mezarlıklar yapmı lardır. Örne in Ahlat civarında Selçuklulara, Erzurum çevresinde Saltuklulara, Ak ve Karakoyunlara, Konya ve Ak ehir civarında yine Selçuklulara ait mezarlıklar ve mezar ta ları mevcuttur. Ayrıca Anadolu’ya Türk damgasını vuran koç heykel biçimindeki mezar ta ları da bu gelene in birer simgesi durumundadır.2
Türkler Anadolu’ya Orta Asya’daki ya ayı larını, kültürlerini, ölü gömme adetlerini, mezar ve mezar yapıları da ta ımı lardır. Eski Türklerde var olan Göktanrı ve ölümden sonra hayatın devam edece i (ahiret) inancı, “kurgan” denilen mezarları do urmu tur. “Kurgan” kelime anlamı olarak; bir yeraltı mezar odasını yer üstünde belirten oda demektir.3 Kurganlar dikdörtgen, oval ve kare eklindeki
Ta larında Ya ayan Uygarlık”, Kizzuwatnalı (Adana) Kraliçe Puduhepa Anısına Denemeler, Adana, 2001, s.73
2 Ülker, N., “Ege Bölgesi Osmanlı Devri Mezar Ta ları”, Osmanlı
Kültür ve Sanat, C:9, Ankara, 1999, s.230
3
mezar odalarıdır. 4Mezar odalarının duvarları ah ap kütüklerle birbirine çivisiz olarak ba lanır. Ölü bu odanın içine, ba ı do uya gelecek ekilde, e yalarıyla birlikte yerle tirilip üzeri kapatılır. Bu e yalar; at ko um takımları, silahlar, kadın mezarlarında küpe, kemer tokaları, basit saç halkaları bilezikler, günlük hayatın araç ve gereçleridir. Daha sonra bu mezarın üzerine toprak yı ılarak küçük bir tepecik haline getirilirdi.
Türklerin slâmiyet öncesi inanç sistemleri içindeki mezar kültüyle ilgili ilk bilgilere Çin kaynaklarında rastlanmaktadır. Bu bilgiler M.Ö. 3. yüzyıla aittir.5 Hunlar bir tabut içine koydukları ölülerini asil biriyse kurgan denilen anıt mezarlara, de ilse ba ucuna balbal denilen bir ta parçası dikilmi basit mezarlara gömerlerdi. Ölülerin gömülmesi ise belli zamanlarda ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde olurdu.6 Türkler bu kurganlar üzerine “balbal”lar (ta heykeller) dikerlerdi. Balbalları sava ta ölen
S.282
4 Csanat, B., “VI.-VIII. Yüzyıllarda ç Asya’da Türk Tipi
Arkeoloji Anıtları”, Türk Kültürü Ara tırmaları (Dr.Emel Esin’e Arma an), Ankara, 1986,s.13-16
5 Eberhard, W., “Eski Çin Kültürü ve Türkler” (çeviren: lhan Berk),
A.Ü.D.T.C.Fak.Dergisi,s:4/1,1993, s.19-29
6
askerlerin mezarlarına dikerlerdi. Bu balbalların üzerinde ölüyü beslemek için bir ta vardır ve bu ta , canına kıydı ı adamı ebediyyet âleminde beslemek içindi.7
Orta Asya Türk nanı larında ruh bedenden ayrıldıktan sonra ba ka bir aleme gider, bu alemde yeni bir hayat ba lar. Bu inanı tan dolayı mezarlara di er dünyada ihtiyaç duyabilece i eyler konurdu. Ölenler genel olarak topra a gömülürdü. Bazılarına bark denilen türbe yapılır, yada a ır ta lar altına konulurdu. 8
2.2. Anadolu’da Mezar ve Mezar Ta ı Gelene i Anadolu’da mezar ve mezar ta ı gelene inin kökeni Orta Asya’ya dayanmaktadır. Kurganlar, balballar ve mezarların üzerine türbe yapılması kısaca Orta Asya kültürünün etkileri Anadolu’da de i erek ve dönem dönem geli erek uygulanmı tır. Bu uygulamalar Anadolu’da co rafya, kültürel çevre ve dönem özelliklerine göre çe itlenmi tir. Mezar anıtları ve ta larının süsleme ve form
7 opolyo, E.Behnan, “Türk Mezar Ta ları”, Önasya, s:57,
Ankara,1970,s.12–13
8
karakteri, slamiyetin ve di er kom u medeniyetlerinin etkisinde kalmı tır.
Anadolu’nun Türkle mesi ile Selçuklular, Beylikler ve Osmanlılar devrinde mezar anıtları ekillenerek geli ip yayılmı tır.
Selçuklular zamanında Orta Asya etkileri daha iyi gözlemlenirken, bu etkiler Beylikler ve Osmanlı’da giderek azalmı tır. Selçuklu dönemine ait figürlü mezar ta larıyla kar ıla ılması bunun bir örne idir.
Anadolu mezarlıklarında tespit edilen en erken tarihli Türk mezar ta ları, 11. Yüzyılın son çeyre i ile 12.yy’a aittir.9 znik’in ilk fetih dönemine ait mezar ta ı ile Erzurum ve Van Gölü çevresindeki mezralıklarda rastlanılan bir grup mezar ta ı bu devre aittir.10 Büyük Selçuklular devrinde önemli bir yer tutan mezar anıtlarının zengin örnekleriyle kar ıla ılmaktadır. Mimari kurulu içinde yer almayan mezar
9 Ba kan, S., Türk Sanatı Üzerine Denemeler, stanbul, 1990, s.128 10 Ba kan, S., “Ba langıcından 14. Yüzyıl Sonuna Kadar Anadolu
Mezarta ları ve Karamano lu Devri Konya Mezarta ları Üzerine Bir nceleme”, Türk Dünyası Ara tırmaları, S:67, A ustos 1990, s. 204
ta ları ve mezarlar yerle im yerleri yakınında, cami, medrese, türbe gibi dini yapılar çevresinde topluca bulunur.11
Anadolu Selçuklu ve Beylikler devrinde yapılan mezar ta ları; sandukalar ve ahideler olmak üzere iki ana tip olu turur. 12. Ve 15.yy’da en zengin örnekler Do u Anadolu’dadır ve Orta ve Batı Anadolu’daki örneklerden ayrılır. Do u Anadolu’da önemle ele alınması gereken koç ve at eklindeki mezar ta ları ile Ahlat, mezar ta larıdır.
Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler dönemine ait önemli örnekler, Tokat, Konya, Ak ehir, Erzurum, Malatya, Kır ehir, Aksaray, Van, Ahlat, Kayseri, Sivas gibi ehirlerde bulunmaktadır.
Hazire ve mezarlıklar, tarihi ehirlerin topo rafyasında ve hatta Osmanlı Devleti’nin genel ehir düzenindeki önemli yerlerdir. Türk Camii, evi, bahçesi, halısı, i lemesi, minyatürü ve hattı gibi Türk mezarları ve bunlardaki ta ları da kendilerine has di er çevrelerindeki benzerlerinden de i ik bir ruh ve anlama sahiptir. Mimaride mantıklı bir nispet anlayı ını büyük bir ba arıyla kullanan
11 Benli, Y., Ak ehirde Bulunan Süslemeli Türk Mezar Ta ları ( S.Ü.
Sosyal bilimler Enst., Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anbilim Dalı Yüksek Lisans Tezi), Konya, s.3
eski Türkler, ebedi uykuların uyunaca ı yerlerde de tabiatın koynunda, onunla iç içe olmayı tercih etmi lerdir. Türk mezarlı ı, da ınık kabirlerin serpi tirildi i tabii bir bahçe, ulu a açların gölgeledi i bir korkuluktur. Bir zamanlar ehrin içinde yer yer ye illik kümeleri yaratan hazireler de, yalnız hayat ile ölüm arasındaki mesafenin kısalı ını vurgulamakla kalmıyor, aynı zamanda Türk ehircili inin önemli bir unsuru olarak da, yerle im yeri dokusunda büyük rol oynuyorlardı.12
Anadolu’daki Türk Mezarları’nın lahit, sanduka ve ahideli mezarlar olarak ekillendi i görülmektedir. Lahit eklindeki mezarlar, dikdörtgen bir prizma biçiminde, yekpare ta ve ta plakalardan çatılarak yapılmı lardır. Sandukalar, ta malzemenin yekpare veya kapaklı birer gövde eklinde i lenmesiyle ortaya çıkar. Fakat Selçuklular’dan itibaren bazı örneklerin aynı biçimde, fakat çini, alçı veya ah ap malzemeyle yapıldı ı da görülmektedir. ahideli mezarlar, ba ve ayakucuna veya sadece ayakucuna dikilen bir ahide ta ı ile tanımlanabilir. Bütün ahideler,
12 Eyice, S., “Mezarlıklar ve Hazireler”, slam Dünyasında Mezarlıklar
mezarı meydana getiren toprak yı ını, lahit veya sanduka biçimindeki mezarlarda kullanılabilmektedir.13
Toprak zemin üzerine yerle tirilen dikdörtgen ta ın, ba ve ayak kısımlarına dikilen ta lar mezarın boyutlarını belirler. Ba ta ında ölenin kimli i ile ilgili bilgiler ve ölüm tarihi bulunur. Ayak ta ında ço unlukla yazı olmamakla birlikte hem ba hem ayak ta ında yazı bulunan örnekler de vardır. Osmanlı mezarlarının genel formu, mezarın ba ve ayakucuna birer ta bulunmasıdır. Dikilen ta lar ço unlukla dikdörtgen ve kısmen de üstüvani eklini ta ır.14
Osmanlı toplumunda, Sultan II. Mahmud’un 1829’daki kıyafet düzenlemesine kadar giysiler ve ba lıklar ki inin sosyal konumunu kesin ölçülerle belirlemekte ve her grup kendi giysisini giymek durumundaydı. Ya anılan hayattaki bu çe itlili in mezar ta larına da aksetti i görülür. Ba lıklar kadın ve erkek mezar ta ları olarak sınıflansa da, ayrıma imkan verecek çe itlili e erkek mezar ta larında rastlanır. Kesinli i bilinmemekle birlikte kadın mezar ta larında ba ta ının süslü ve gerçekten bir insanın ba ına
13 Tuncel, G., a.g.e., s.5-7.
14 Ertu , N., “Osmanlı Mezar Ta ları”, Osmanlı Kültür ve Sanat, C:9,
takılmı örtü görüntüsünü veren formları vardır ki, formları ba örtüsünün ifadesi eklinde algılanması do ru olsa gerektir. Erkek mezar ta larının birço u, mesleklerin ve mensubu bulunulan grubun simgelerini ta ıyan ba lıklara sahiptir.15
Mezar ta larının en üst kısmında Osmanlı bürokratik belgelerinde oldu u gibi, Allah’ın ismini anarak ba lamak adetine göre, Hüve (O, Allah), Hüve’l-Baki (O ebedidir), Hüve’l-hayyu’l-baki (O ebedidir, diridir) ibareleri kullanılmaktadır.
Kitabenin ikinci kısmını ölenin kimli i olu turur. Kimli in verili inde erkekler melekleriyle, kadınlarsa ço unlukla anne, baba, e gibi yakın akrabalarıyla nitelenirler. Bazı mezar ta larında ise do rudan mesleki bilgi yoktur. Mezar ta larının bazılarında ölenin isminden önce kiminde kli ele mi kiminde de mahsus kafiyeli cümleler bulunmaktadır.
Kitabenin üçüncü kısmında ölen kimse için dua edilmesi iste i bulunur. Kitabelerin ço u ruhu için el-Fatiha eklinde biter. Kitabelerin bir kısmında bizzat ölenin a zından ziyaretçilerden dua istenirken, di er kısmında ölen için ba ka ahısça dua istenilen üslup kullanılmaktadır.
15
Kitabelerde son kısımda tarih yer alır. Tarihler, yalnız hicri yıl ay-hicri yıl, gün-ay-hicri yıl olarak verilebilir. Ancak ço unlukla gün-ay-hicri yıl bulunur. Ay isimlerini kısaltma eklinde yazmak bir adettir. Özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından sonraki mezar ta larında haftanın hangi günü ölündü ü, hatta bazılarında saati bile bulunur. Yine hicri tarihle rumi tarih birlikte verildi i tevellüd (do um tarihi) ve ittihalin (ölümün) belirtildi i ta lar da vardır. Kimi ta larda tarih dü erken Ebced hesabı da kullanılmaktadır. Ebced hesabında Arap harflerinin rakam de erlerinden yaralanılır.16
Osmanlı gelene inde mezar, ço u kez ahide ile sınırlı kalmamı , ebeke, pehle, lahit gibi ba ka ö elerin de devreye girmesiyle karı ık bir yapı ortaya koymu tur. ahide, bu yapıyı olu turan ö elerden yalnızca bir tanesidir. Mezar anıtının dü ey bölümünü olu turan ahide, mezarın ilk bakı ta en göze çarpan ö esi oldu undan zamanla onunla özde le mi tir.17
Osmanlı döneminde sandukalar yerini sarıklı ahidelere bırakırken, süslemenin ana karakteri de
16 Ertu , N., a.g.m., s.225.
17 Tibet, A.-I ın, E.-Yelkenci, D., “Yenikapı Mevlevihanesi Haziresi”,
slam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri I, Ankara, 1996, s.242-248.
de i mi tir. Mezar ta larındaki Selçuklu yazı stili de i mi , figür iyice ortadan kalkmaya ba lamı tır. XVI. yy. Osmanlı Döneminde Klasik ça ını ya ayan Türk sanatı, Lale devrinden sonra bir arayı içine girmi tir.
Osmanlı döneminin batılıla ma dönemi olarak adlandırılan dönemde de barok, rokoko, Ampir gibi süsleme üslupları mezar ta larında da etkisini göstermektedir.18
Anadolu’da slamiyet’in de etkisiyle ölü, do u-batı yönünde yüzü kıbleye gelecek ekilde defnedilmeye ba lanmı tır. slamiyet’in mezarın üzerine herhangi bir mabedin yapımını yasaklamı olması türbelerin yapımını engellememi , Orta Asya mezar kültürü devam etmi tir.
Hatta 14.yy.da ilk Osmanlı fetihlerinden Gazi Süleyman Pa a, Gelibolu civarında Bolayır’daki türbesine u a ı ve atı ile gömülmü tür.19 Kısaca Türkler Anadolu’da eski mezar ta ı geleneklerini sürdürürken bir yandan da tarihi, co rafi ve yerel etkenlere ba lı olarak mahalli tipler olarak ayrılan farklı özelliklerde mezar ta ları ortaya koymu lardır.
18 Da , E., “Çe me Mezarlı ındaki Mimari Tasvirli Mezar Ta ları”, Sanat
Tarihi Dergisi, S:VIII, zmir, 1996, s. 21.
19 Ba kan, S., Karamano ullları Dönemi Konya Mezarta ları, Ankara,
3. ADANA’NIN TAR HÇES ve MEZARLIKLAR Akdeniz Bölgesi’nin do usunda yer alan Adana’nın adı söylenceye göre Uranos’un o lu Adonis’ten gelmektedir. Hitit belgelerinde de bu yöreden “Adaniya Ülkesi” olarak söz edilmektedir. Adana yöresinin Antik Ça ’daki adı olan Kilikia da, tarihçi Herodotos’a (M.Ö. 5. Yy) göre Fenike Kralı Agenor’un o lu Kilik’ten kaynaklanmaktadır.20
Adana linin tarihi ilk kez Hitit Devleti’nin ar ivi ile aydınlanmaktadır. Hitit Devleti’nin Ba kenti Hattu a’da (Bo azköy) çıkan tabletlerden anla ılaca ına göre, Hititler Çukurova’nın bütününe (Kızzıvatna) Krallı ı ve çevresine Uru Adania (Adania Memleketi) demekteydiler. Hitit tarihinde bu krallıktan M.Ö. 1650 yılında Hitit ve Kizuvatna Kralı arasında imzalanan bir anla ma dolayısıyla söz edilmektedir. Kizzuvatna Krallı ı ile ilk önceleri anla an Hititler, M.Ö. 1190 yılında Hitit Devleti’nin çökmesiyle Hititlerin bir kolu olan Kue adıyla anılan Çukurova Krallı ına ba lanmı tır. Kueli’lerin en önemli krallarından biri Asistavanda’dır. Karatepe yöresinde gördü ümüz Asistavanda ehri kalıntıları bu devirden kalmadır. Kue
20 Kuruyazıcı, H., “Adana Maddesi”, Eczacıba ı Sanat Ansiklopedisi,
Krallı ı’ndan sonra Çukurova, Asurluların yönetimine girmi tir. M.Ö. 612 de Asur Krallı ı’nın yıkılmasıyla Çukurovalılar tekrar egemenliklerine kavu mu lar ve ba ımsız Kilikya Krallı ını kurmu lardır. Zamanla Mezopotamya’ya kadar geni leyen bu devlet, ba ımsızlı ını korumu sa da Kral I. Darius (Dara)’ün üstün gücü kar ısında M.Ö. 6. yy’da ranlılar’ın egemenli i altına girmi tir.21
M.Ö. 7. yy’ın sonlarında, do udan yayılmaya ba layan Persler, Kilikya’yı kendilerine ba lı bir satraplık haline getirmi ler ve bu yönetim Makedonya Kralı Büyük skender’in (h.d. M.Ö. 336-323) Persler’i bugünkü Dörtyol yakınındaki ssos’ta yenmesine (M.Ö. 333) de in sürmü tür. skender’in ölümünden sonra, onun imparatorlu unun parçalanmasıyla kurulan krallıklardan Selevkoslar Kilikya’yı kendilerine ba lamı . M.Ö. 2.yy’dan ba layarak yöreye el atan Romalılar sonunda M.Ö. 12’de burayı kendi imparatorluklarına katmı lardır. M.S. 395’te Roma’nın ikiye ayrılmasıyla, Kilikya da Do u Roma’nın (Bizans’ın) elinde kalmı tır. 7. yy’ın ilk yarısında Araplar buralara kadar uzanmı lar, bölge Bizans’tan önce Emevi, sonra da Abbasi egemenli ine geçmi tir. 10. yy’ın ortalarında Bizanslılar
21
Kilikya’yı geri aldılarsa da, bu kez 11. yy’da Anadolu’ya gelip yayılmaya ba layan Türkler bu yöreyi kendilerine ba lamı lardır. 11. yy sonunda Haçlı seferleriyle Anadolu Selçuklu egemenli i sona ermi : o günlerde Anadolu’da Bizans’ın da güçsüz bulunmasından yararlanan Ermeniler, Kilikia’ya uzanmı lar, ancak 14. yy’ın ilk yarısından ba layarak Kilikia’ya akınlar yapan Memluklular onları yenerek önce vergiye ba lamı , 1353’te de Türkmen a iretlerinden Ramazano ulları’nı bütün Çukurova’nın yönetimiyle görevlendirmi lerdir. Türkmen a iretleri, daha Türklerin Anadolu’ya yayılmaya ba ladıkları 11. yy’da buralara gelip yerle mi ve yörenin Türkle mesinde önemli rol oynamı lardır. 1515’te Ramazano ulları kendi istekleriyle Osmanlı Devleti’ne katılınca, Yavuz Sultan Selim de (h.d. 1512-1520) onları bölge yönetiminin ba ında bırakmı tır. 16. yy’dan ba layarak Halep’e ba lı bir sancak olarak yönetilen Adana, 1867’de ayrı bir vilayet yapılmı tır. I. Dünya Sava ı’ndan sonra 18 Aralık 1918’de Adana’yı i gal eden Fransızlar, 20 Ekim 1921’de yapılan Ankara Antla ması’yla çekilmi ler ve 5 Ocak Adana’nın kurtulu günü ilan edilmi tir.22
22
Çalı mamıza konu olan mezar ta ları örnek açısından daha çok müzeden alınmı tır. Bu durumu zorunlu kılan sebep, Adana’nın imarla maya ba ladı ı 1970’li yıllardan sonra asri mezarlık alanının eski mezar ta larından temizlenmesidir. Müzeye getirilen 250-300 civarı mezar ta ı ve parçalarının eski mezarlıktan yani asri mezarlı ın kuzey ve kuzeybatısından elde edildi i belirtiliyor. Asri mezarlı ın yanı sıra Buruk, Akkapı, Kabasakal, Mıdık Hadırlı mevkiinde bulunan mezarlıklarda da ayrıntılı bir çalı ma yapılmı tır. Fakat hiçbir bulgu elde edilememi tir. Bunun da nedeni, mezarlıkların 1960 yıllardan sonra kurulmaya ba lamasındandır.
Eski mezarlık alanından toplanan birçok mezar ta ı, il merkezinde Kuruköprü mevkiindeki 1845 yılında yapılmı ve terkedilmi kilise binasına 1924 yılından sonra ta ınmı tır. 1972 yılında eserlerin yeni müze binasına ta ınmasının ardından kilise restore edilmi , 1983 yılında ise Etnografya Müzesi’ne dönü türülmü tür. Müzenin bahçesinde kûfi, sülüs ve nesih hatla yazılmı kitabe ve mezar ta ları te hir edilmektedir. Ayrıca sade, sikkeli, kavuklu, fesli ve barok ba lıklı, Osmanlı kadın ve erkek mezar ta ları yer almaktadır. Bunlar arasında yörenin ileri gelenlerinden Adana Valisi
Süleyman Pa azade Ahmet Pa a, Karaisalı Kaymakamı Hasan Fevzi Bey, Adana Askeri Alaybeyi Miratizade brahim Bey, Adana Defterdarı Sofyalı Mustafa Bey, Orman Ba müfetti i Akif Efendi’nin mezar ta ları da bulunmaktadır.
4.KATALOG Katalog no:1
Adı: Hasan Fevzi Beyin Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: 2781 Ölçüleri:
Ba ta ı: 40x147x18 cm Resim no:1
Çizim no: 1
Tanım: Müzedeki di er pek çok mezar ta ı gibi beton kaide üzerine dikilmi olan mezar ta ı gök mermerden yapılmı tır. Gövde ve ba lık kısmından olu an ta ın sol yan kısmı kırıktır. Gövde kısmının yanları dalgalı bir forma sahiptir. Gövdeyi çevreleyen bordür kıvrım dal ve yapraklardan olu maktadır. Bu bordürün alt kısmı merkezde fiyonk motifi i lenmi tir. Ta ın ba lı ı fes eklinde yapılmı tır. Kitabenin her bir satırı kabartma yüzey üzerine kazıma tekni inde yapılmı tır.
Kitabesinden ve ba lık formundan anla ılaca ı üzere önemli devlet erkânından olan Hasan Fevzi Bey’e ait mezar
ta ı H.1272 M.1855 yılına tarihlendirilmektedir. Günümüzde ayak ta ı mevcut de ildir.
Kitabe metni: 1. Huve’l-bâki
2. Rikabı ahane kapıcı ba larından 3. olub Karaisalu kâim makamı 4. iken, irtihal-i dar-ı bekâ iden 5. Merhum ve ma fur Hasan 6. Fevzi Bey’in ve Kaffe-i ehl-i 7. imanın ervahı erifleri
8. içün rıza-en lillahi teala fatiha 9. sene 1272 fi gurre Re
Katalog no:2
Adı: Erzade Ömer Efendinin Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: 2783 Ölçüleri:
Resim no: 2 Çizim no: 2
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde yer alan mezar ta ı kaide üzerinde bulunmaktadır. ahide, gövde ve ba lık kısmından olu maktadır. Dikdörtgen gövde üzerinde 19 satırlık kitabe metni bulunmaktadır. Nesih yazı ile yazılmı kitabe kabartma olarak i lenmi tir. Kitabe metninin ilk satırı boyun bölümünde yer almaktadır. Ta ın ba lık kısmı sarıklı fes eklindedir. Çapraz sarıklı fes bir boyun kısmıyla ayrılır. Gövdenin sol üst kö esinde çatlaklar ve tahribatlar görülmektedir.
Erzade Ömer Efendiye ait ta H.1305 M.1887 yılına tarihlendirilmektedir. Ayak ta ı mevcut de ildir. Ba lık formu açısından nadir örneklerden birisi olması açısından da önemlidir.
Kitabe metni: 1. huve’l baki
2. efsus, er-zade Ömer Efendiye diri efsus 3. kanına do radılar etme i ehli Tarsus 4. mert-i fazıl, fazilet içre Felaatun-ı zaman 5. ilm u irfan u fersatte idi Calinus
7. salah hali müslüm idi sâhib-i nâmus 8. fitne-i çerh-i bî-vefa vü pür-cefa, hayfâ 9. bezm-i ikbâlini devr eyledi dehr_i makûs 10. nispet-i töhmet-i ihrâk, nâ seza nâ-hak 11. yere ahadet-i zûr itdiler nice menhus 12. yakar iken gözüm ile dedi gördüm ahsen 13. iftira etti bir alay karımsak deyyus
14. gussa vü kerbi u kuduretle indirub terle 15. kılıfın içre hakaretle olunca mahbus 16. nagehan cür’a nab-ı ahadet içti hayf 17. bülbül uçdı kafesinden söndü em-i fanus 18. fatiha eyle oku tarih-i mücemin zair 19. halit-i huld u adn olsa becâ hür-i me,nus
Katalog no:3
Adı: Hacı Ali Bey’in Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no:2879 Ölçüleri:
Resim no: 3 Çizim no: 3
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde bulunan mezar ta ı beton kaide üzerinde bulunmaktadır. Mezar ta ı kaide, gövde ve ba lık bölümlerinden meydana gelmektedir. Beyaz mermerden yapılmı ta ın 16 cm’lik kaidesinden gövdeye kademeli bir geçi görülür. Gövde yüzeyinde 12 satırlık bir kitabe metni yer almaktadır. Kitabenin sol yan kısmı a ınmı tır. Yüzeyden kabartma olarak sülüs yazı ile yazılmı olan kitabenin ilk satırı boyun kısmında yer alır. Çubuk ba lıklı, ta kın sarıklı kavuk formundaki bir ba lı a sahiptir.
Önemli devlet erkânından olan Hacı Ali Bey’in ayak ta ı mevcut de ildir. Mezar ta ı, son satırında bulunan H.1220 M. 1785 tarihini vermesinin yanı sıra ebced hesabıyla da belirtilmi tir.
Kitabe metni: 1. huve’l baki
2. ah u efsus ki bu çerh-i sitemkâr yine 3. tı -ı hırman ile kıldı dil-i ahbab-ı dü-nim 4. merdüm-i çe m-i cihan bahil Hasan Pa a kim 5. ayn-ı ayan-ı kirâm idi o dânâ-yı kerim
7. hayf kim oldı an-ı hâkden çü genc-i azîm 8. mülk-i bâkiye göçüb gitdi velî kaldı hemân 9. bâki dillerde ve endûhî gönüllerde mukîm 10. fevtine yazdı pes es-fatiha, tarih munib 11. itdi el-hac Ali Bey’in sefer-i mülk-i naîm 12. sene 1200
Katalog no: 4
Adı: Celal Pa a’nın Kethüdası Koca A a’nın Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: 2881 Ölçüleri:
Ba ta ı: 45x110x25 cm Resim no: 4
Çizim no: 4
Tanım: Müze bahçesinde duvara dayandırılmı halde sergilenen mezar ta ı damarlı beyaz mermerden yapılmı tır. Dikdörtgen formlu bir gövde üzerinde boyun ile çubuk ba lıklı, kısa sarıklı kavuk ba lık bulunmaktadır. Gövde
yüzeyinde görülen 10 satırlık kitabe sülüs yazıyla kabartma olarak zemine i lenmi tir. Satır araları, ince bordürlerle bölünmü tür. En alttaki bordür biraz daha kalındır ve bunun içine tarih ibaresi konmu tur. Ta ın kaide kısmı kırılmı olmalıdır.
Gövde üzerinde silindirik boyun kısmı ve bununda üzerinde sarıklı kavuk bulunur. Kavu un üst kısmı dilimlidir. Kazıma tekni inde bir yaprak motifi i lenmi tir. Düzenli yatay kartu lar içerisine alınan kitabe metni, yüzeyden kabartma olarak i lenmi tir. Kitabenin ba langıç ve son satırı, ta ın geni yan yüzlerine yerle tirilmi tir.
H.1239 yılına tarihlendirilmektedir. Ayrıca 1239 tarihini 10. satırda ebced hesabıyla da vermi tir. 1239 hicri tarihi sa yan yüzde de belirtilmi tir. Huve’l Bâkî ibaresi sol yan yüzde geçmektedir.
Günümüzde ayak ta ı mevcut olmayan mezar ta ı form açısından farklılık arz eder. Ba lık formu ele alını açısından oldukça özenlidir. Her detay i lenmi tir.
Kitabe Metni: Ön Yüz:
1. Asaf-ı Zî ân Celâl Pâ â-yı âlî himmetin 2. Kethuda-yı erkemi ol pîr-i re’fet dest-gâh
3. Kıldı cum’a gecesi ukbâya azm u irtihâl 4. Hak Teâlâ kabrini pür-nûr ide mâned-i mâh 5. Abid u zâhid kerîmü’l-hulk u sâfi-dil idi 6. Rahmetin deryâsına anı garîk it yâ ilâh 7. Görme âyetse ikâb u adline Zü’l-Celâl 8. Lihye-i beyzâsına kıl ayn-ı afvinle nigâh 9. Fevtinin mu’cemle Rü dî söyledi târîhini 10. Koca A a eyledi sadr-ı cinânı cilve-gâh 11. 1239
Sol Yan Yüz: 1. Huve’l Bâkî Sa Yan Yüz: 1. el fâtihâ 2. sene 1239 3. fi 29 N Katalog no: 5
Adı: Kalcızade Mir Osman’ın Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Ölçüleri:
Ba ta ı: 26,5x125x9 cm Resim no: 5
Çizim no: 5
Tanım: Müze bahçesinde di er birçok ta gibi beton kaide üzerinde bulunan mezar ta ı, beyaz damarlı mermerden yapılmı tır. Yekpare ta kaide, gövde ve ba lık kısımlarından olu maktadır. Gövdeye, biraz geni olan kaide kısmından geçilir. Gövde, boyun kısmına kadar düz devam eder. Boyun kısmından fes ba lıklı kısma geçilir. Düzenli yatay kartu lara ayrılan gövdenin ilk satırı oval olarak ele alınmı tır. On bir satırlık kitabe metni dikdörtgen kartu lar içerisine alınmı tır. Zeminden kabartma olarak i lenen kitabe sülüs olarak yazılmı tır. Kitabe metninin ilk satırı, ba lık kısmını hemen altında yer alır.
Kitabenin 7. satırında geçen “Hur id-abad” ifadesinden, Kalcı-zade Mir Osman’ın Trabzonlu oldu u anla ılmaktadır.23Kalcı-zade Mir Osman’ın ölüm tarihi, kitabe metnini son satırında geçen ebced ve sayısal ifadelerle
23 Yüksel, M., Çukurova’da Türk slam Eserleri ve Kitabeler, Adana
belirtilmektedir.1261 Hicri tarihi, 1845 Miladi tarihi vermektedir.
Kitabe Metni: 1. Huve’l Baki
2. Bir garib mihman iken mah-ı sıyamda dil-hazin 3. Da’vet-i iftara geldi saki-yi huld-i berin
4. Leyle-i cum’a idi kıldı icabet da’vete
5. Kurb-i Hak’da galiba tutmı mekan-ı meskenin 6. Salik-i rah-ı hakikat sahib-i lutf-ı kerem
7. Hanedan-ı e ref-i Hur id-abad-ı irin 8. Paye-i kadrin görüb çün….amire
9. Sordılar kimdir aceb bu mehlika-yı meh-cebin 10. Cevher-i tarih Rif’at, binde bir nadir dü er 11. Kalcı-zade Mir Osman gitdi dünyadan hemin 12. Sene 1261
Katalog no: 6
Adı: Adana Mütesellimi Abdullah Pa a Zade Ahmed Bey’in Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: (763-)-(2779(933-)) Ölçüleri: Ba ta ı: 38x173x12.5 cm Ayak Ta ı: 31x152x10 cm Resim no: 6, 7 Çizim no: -
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar ta ları birbirine yakın mesafede sergilenmektedir. Gök mermerden yapılmı lardır. Yekpare haldeki mezar ta larının oturdu u kaide mevcut de ildir. Ta lar, kaide gövde ve ba lık kısımlarından olu maktadır. Ba ta ı, dar ve uzun bir kaideye sahiptir. Bu kaideden kademeli bir profille gövde kısmına geçilir. Gövde, kartu larla bölünmü ve bu kartu lar içerisine sülüs kitabe yüzeyden kabartma olarak yerle tirilmi tir. lk satırda geçen ibarenin çevresinde, iri yaprak ve kö elere yerle tirilmi gül motifleri yüksek kabartma olarak verilmi tir. Gövdeden boyun kısmına, oradan da çubuk ba lıklı ta kın sarıklı kavuk eklindeki ba lı a geçilir.24 Ayak ta ı farklı bir forma sahiptir. Kaide kısmı izlenmemektedir.
24 Çal, Halit, “ stanbul Eyüp’teki Erkek Mezarta larında Ba lıklar”,
Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu III, stanbul 2002, s. 210
En alt kısımdan ba lık kısmına kadar gövde yüzeyi tezyin edilmi tir. Hayat suyunun bulundu u vazodan yukarıya do ru uzanan hurma a acı iri dal, yaprak ve meyveleriyle bir kompozisyon olu turmu tur. Ba lık kısmı basık dairesel bir formun üzerinde bulunan tepelikli bir durum sergiler. Burada kazıma tekni iyle gözler olu turulmu tur.
Kitabenin sonunda Abdullah Pa a-zade Ahmed Bey’in 6 eval 1226 H.(24 Temmuz 1822 M.) de öldü ü ifade edilmektedir.
Kitabe Metni:
1.Huve’l Hayyu’l Baki
2.Hoy meded bulunmadı emrazının bir çaresi 3. Genc ya ında tekmil imi me er kim va’desi 4. Nice Ruhani vü cismanile tedbir itdiler 5. Gelse Lokman neylesün dolmu ecel peymanesi
6. Dehr-i dunın kimseye yokdur vefası bir nefes 7. ster olsun mülk-i ikli-i ahın bir danesi 8. Dergah-ı ali kapucı-ba larından Adana 9. Mütesellimi Abdullah Pa a-zade merhum 10. ve ma fur ila rahmeti Rabbihi’l-Gafur 11. Ahmed Bey’in ruhiçün bi-hürmeti’l-fatiha
12. Sene 1226 fi 6
Katalog no: 7
Adı: Süleyman Pa a-zade Ahmed Pa a’nın Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: (4080)(35) Ölçüleri: Ba ta ı: 55x192x13 cm Ayak Ta ı: 55x190x13 cm Kaide: ?x158x60 cm Resim no: 8, 9, 10 Çizim no: 6
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar ta ları birbirine yakın mesafede sergilenmektedir. Beyaz mermerden yapılmı lardır. Kırılmı olan ba ta ı, üç parça halinde sergilenmektedir ve ba lık kısmı mevcut de ildir. Dikdörtgen eklindeki kaide kısmından gövdeye ve ba lık kısmına geçilir. Kaide ve gövdeye geçi te süslemeler yo unla mı tır. Yüksek kabartma tekni inde plastik birer etki
uyandırırlar. Dikdörtgen çerçeve içerisine alınan çelenk kabartmasının ortasında, çark eklinde uçları dı a do ru bükülmü bir kompozisyon dikkati çeker. Üst kısımda çiçek bordürüyle ayrılan kaidenin gövdeyle birle ti i bölümde iri dal ve yaprak motifleri devam eder. Kaide yan kısımlarında çiçek bordürleri bulunmaktadır ve süslemeler natüralist tarzda ele alınmı tır.Gövde kenar formu dalgalı bir durum arz eder. Gövde eldeki parçalara bakılarak 7 satır gibi görünse de arada bulunan 2 satırlık eksikle 9 satırlık olması gerekmektedir. Murat Yüksel tarafından okunan kitabenin tam metni bulunmaktadır.25
Ayak ta ı ba ta ına oranla daha sa lam kalabilmi tir. Yalnızca ba lık kısmı kırılmı olan ta ın parçaları mevcuttur. Kaide ve gövdeye geçi te aynı kompozisyon izlenmektedir. Bu kısımda gövde yüzeyinde ele alınan kompozisyon ve ba lık farklıdır. Gövde alt kısımdan ba lamak suretiyle yukarıya do ru kıvrım yapan ve tüm yüzeyi dolduran dal çiçek ve yaprak motifleriyle yüksek kabartma olarak bezenmi tir. En alt kısımda kurdele ile birle tirilen süsleme, gül demetlerinin plastik bir etki uyandırırcasına kullanıldı ı, ba lık kısmı ile taçlandırılmı tır.
25
Kaidenin yan panellerine bakıldı ında benzer süsleme özellikleri dikkat çekmektedir.
Ba ahidesinin ba lık formu hakkında izlere bakılarak fes eklinde olabilece i kanısındayız. Erkek mezar ta ları içerisinde oldukça yo un bir süsleme programına sahip olması açısından tek örnektir.
Süleyman Pa a-zade Ahmed Pa a, Adana valisi iken 22 evval 1292 H.(21 Ekim 1875 M.) de ölmü tür.26
Kitabe Metni: 1.Huve’l-Baki
2.Babanlı sanca ı hanedanı 3. merhum Süleyman Pa a
4. zade Adana Vilayeti valili inde 5. veda-ı alem-i fani iden
6. el-Hac Ahmed Pa a Hazretlerinin 7. ruh-ı erifine, rızaen lillahi 8. Teala el-fatiha
9. fi 22 evval, sene 1292
26
Katalog no: 8
Adı: Adana Merkez Naibi Mustafa Adil Efendi’nin Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: (2772) Ölçüleri:
Ba ta ı: 35x132x10 cm Resim no: 11
Çizim no: -
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar ta ı, yekpare olarak yapılmı tır. Sarımtırak damarlı mermerden yapılmı tır. Kaide, gövde ve ba lık kısımlarından olu ur. Kaide küçük tutulmu tur. Gövdeye iç bükey bir kıvrımla geçilmi tir. Gövde yukarıya do ru geni leyen bir formadadır. Bir önceki örnekte görülen çerçeveli ve bu çerçeveyi çeviren kenar suyu burada da kullanılmı tır. Kitabe metni 10 satıra ayrılmı tır. Sülüs karakterli kitabe metni yüzeyden kabartma olarak yapılmı tır. Gövdeden boyun kısmına, oradan da çapraz dilimli sarık kısmına geçilir.27
27
Kitabesinden anla ılaca ı üzere önemli devlet erkanından olan merhumun ölüm tarihi M. Aralık 1907’dir.
Kitabe Metni:
1. Huve’l-Hayyu’l-Baki 2. eyhu’l-islam-i esbak 3. Kara Halil Efendi zade 4. Adana vilayeti merkez naibi 5. mevali-i kiramdan merhum 6. ve ma furun leh Mustafa Adil 7. Efendi’nin ruhi çün fatiha 8. Sene 1325 Zilkade
9. Sene 1323 Te rin-i sani 10. Yevm 30 Cuma
Katalog no: 9
Adı: Mennan Bey’in Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: (-) Ölçüleri:
Çizim no: -
Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar ta ı, yekpare olarak beyaz mermerden yapılmı tır. Beton bir kaideye oturtulmu tur. Gövde ve ba lık kısımlarından olu ur. Kaide kısmı gözlenememektedir. Gövde yüzeyi ba lık kısmından itibaren dikdörtgen yatay kartu lara ayrılmı tır. On satırlık nesih kitabe yüzeyden kabartma olarak gövde yüzeyine i lenmi tir. Boyundan geni ve püskül tasvirli fes ba lıklı kısma geçilir.
Kitabenin son satırında 1281 H. tarihi, 1864 M. Tarihini vermektedir.
Kitabe Metni: 1. Huve’l-Baki
2. Kim ider rahat u emniyet aceb dünyada 3. Ne deva var maraz-ı mevte ne de emr u reha 4. Pençe-i ir-i ecel, insaf ider mi var iken 5. Dest-i saki-i felekde cam-ı zehr-i ma-siva 6. Elveda vü elfirak eyleyerek göçdi henüz 7. Semt-i ba -ı ademe i te bu zat-ı vala 8. Aldı bir tarih-i mu’cem içre sahn-ı rahata 9. Murg-ı ruh-ı mir Mennan’ı çemen zar-ı beka 10. Sene 1281
Katalog no: 10 Adı: -
Bulundu u yer: Adana Asri Mezarlı ı Envanterno:- Ölçüleri: Ba ta ı(1): 38x146x17,5 cm Ayak ta ı:37x70x13,5 cm Ba Ta ı(2):39x148x20 cm Ayak ta ı:38,5x104x18,5 cm Ba Ta ı(3):37x154x18 cm Ayak ta ı: 35x108x16 cm Kaide: 193x169x47 cm Resim no:13 Çizim no: -
Tanım: Adana Asri Mezarlı ının do usunda bulunan mezar ta ları tek bir kaide üzerine oturmaktadır. Kaide sandık eklindedir ve sarımtırak kalker ta ından yapılmı tır. ahideler yan yana gelecek ekilde dizilmi tir. Mezarların üzerleri bombeli bir ekilde örtülmü tür. Aile mezarlı ı oldu unu dü ünmekteyiz.
1. ta ; ba ve ayak ta ı kar ılıklı olarak yerle tirilmi tir. Ba ta ı, dikdörtgen formlu bir gövde ve fes
eklinde bir ba lı a sahiptir. Fesin alt kısmı silmeli bir erite sahiptir. 4 satırlık kitabe metni gövdeye yerle tirilmi tir.
Ayak ta ı daha küçük ebatlı ve dikdörtgen formdadır. Ba lıksız olarak yapılmı tır. Yuvarlak kemerli bir alınlı a sahiptir. Üzerinde süsleme unsuru görülmez.
2. ta birinci ta gibi ba ve ayak ta ı olarak kar ılıklı yerle tirilmi tir. Ba ta ı, ba lıksız olarak ele alınmı , dikdörtgen formlu gövde yuvarlak kemerli bir alınlıkla sonlandırılmı tır. 9 satırlık kitabe metni sülüs yazıyla kabartma olarak zemine i lenmi tir.
Ayak ta ı ba lıksız, üçgen alınlıklıdır.
3. ta ; ayak ta ı ve ba ta ı kar ılıklı gelecek ekilde yerle tirilmi tir. Ba ta ı dikdörtgen gövde formuna ve alt kısmı silmeli bir fese sahiptir. Gövde üzerinde 5 satırlık kitabe metni bulunmaktadır. Ayak ta ı ise dikdörtgen ba lıksız bir gövdeye, yuvarlak kemerli bir taç kısmına sahiptir.
Katalog no: 11 Adı: -
Bulundu u yer: Adana Asri Mezarlı ı Envanterno: - Ölçüleri: Ba ta ı(1): 35x94x17 cm Ba ta ı (2) : 35x87x17 cm Ayak ta ı:35x94x17 cm Kaide: 65x163x95 cm Resim no: 14, 15 Çizim no: -
Tanım: Adana Asri Mezarlı ının kuzey yönünde, di er mezar ta larıyla beraber bulunmaktadır. Sarımtırak kalker ta ından yapılmı tır. Sandık eklinde kaidesi, iki adet ba ta ı ve ayak ta ı kısımlarından olu maktadır. Kaide yüksek tutulmu , alt ve üst kısımlarında profilli geçi ler mevcuttur. Sandık yüzeylerindeki süslemelerden büyük bir kısmı silinmi tir. Dar yüzlerde, profilli dairesel kabartmalar izlenmektedir.
Kaide üzerine ba ta ları bayan ve erkek olmak üzere yerle tirilmi tir. Sırt sırta vermi bir ekilde görülür. Erkek ba ta ı dikdörtgen bir gövde ve alt kısmı silmeli fes eklinde
bir ba lı a sahiptir. Gövdeye, yatay kartu lar içerisine yerle tirilmi , kabartma olarak i lenen sülüs kitabe bugün okunamaz haldedir. Bayan ta ı dikdörtgen bir gövde ve be gen gövde üzerinde, yuvarlak kemerli bir ba lı a sahiptir. Kitabe metni aynı özelliktedir ve tahrip olmu tur. Ayak ta ı ise dikdörtgen gövdeli, iç bükey bir sivri tepeli e sahiptir. Dilimli ba lıklı ayak ta ının, gövde yüzeyleri sade tutulmu tur.
Mezar ta ları insutu bulunmaları ve kaide üzerinde bayan ve erkek mezar ta ının beraber ele alınması açısından dikkat çekmektedir. Bölgede benzer ekilde uygulamalar mevcuttur.
Katalog no: 12
Adı: Mahmud A a’nın Mezar Ta ı Bulundu u yer: Adana Asri Mezarlı ı Envanter no: -
Ölçüleri:
Ba ta ı: 39x91x15 cm Ayak ta ı:34x84x15 cm Kaide: 60x165x85 cm
Resim no:16 Çizim no: -
Tanım: Adana Asri Mezarlı ının kuzey yönünde, di er mezar ta larıyla beraber bulunmaktadır. Sarımtırak kalker ta ından yapılmı tır. Sandık eklinde kaide, ba ve ayak ta larından olu maktadır. Ba ve ayak ta larının kaideleri, sandık kısmıyla berber ele alınmı tır. Bütünlük arz eder. Dikdörtgen kaidenin yüzeylerinde, kazıma olarak dairesel motifler yerle tirilmi tir. Ba ta ının gövdesinde kartu lar içerisinde 6 satırlık kabartma sülüs kitabe bulunur. Gövdenin üzerinde, geni silme eritli bir fes ba lık bulunur. Ayak ta ı ba lıksız, üçgen bir alınlı a sahiptir.
Mezar ta ı, Adana’da sıkça kar ıla tı ımız bir düzenlemeye sahiptir. Mahmud A a’nın ölüm tarihi H. 1368’dir.
Kitabe Metni: 1. Huve’l Baki
2. haze merakatü merhum 3. …… Mahmud
4. a anın ruhiçün fatiha 5. sene 1368
Katalog no: 13 Adı: -
Bulundu u yer: Adana Asri Mezarlı ı Envanter no: -
Ölçüleri:
Ba ta ı: 27x72x17 cm Resim no:17, 18
Çizim no: -
Tanım: Adana Asri Mezarlı ının kuzeyinde bulunmaktadır. Ba ta ı dikdörtgen bir kaide üzerine oturtulmu tur. Dar ve yüksekli i az olan kaidenin orta kısmı bo tur. Ba ta ı, dikdörtgen bir gövdeye ve üzeri silmelendirilmi sarıklı bir fes ba lı a sahiptir. Boyun kısmı alçak ve gövdeyle neredeyse aynı geni liktedir. Kartu lara ayrılan gövde yüzeyi üzerinde, altı satırlık sülüs kitabe metni, kabartma olarak i lenmi tir. Yazı karakterleri çok iyi seçilememektedir. Ayak ta ı ba lıksız olarak yapılmı ve yuvarlak bir kemerle taçlandırılmı tır.
Bölgede bulunan mezar ta larından form ve ba lık biçimi açısından ayrılmaktadır.
Katalog no: 14
Adı: Aile Kabristanlı ı
Bulundu u yer: Adana Asri Mezarlı ı Envanter no: -
Ölçüleri: Ba ta ı: Resim no:19, 20 Çizim no: -
Tanım: Aile kabristanlı ı eklinde ele alınan mezarlık alanında dört adet mezar görülmektedir. Asri mezarlık alanının kuzeyinde yer alır. Ba taki ve sondaki mezar ta larının önünde de birer mezar ta ı bulunur. Ebatlarından anla ıldı ı üzere, çocuk mezarlı ı diyebilece imiz bu alanın çevresi kapalıdır. Dört adet sandıklı mezar ta ı bulunur. Sadece ba ta ı olarak ele alınmı lardır. Son mezar ta ının önündeki mezar ta ında “Adana Pamukçuzade Mustafa Efendi mahtumu Ziya Efendi Fatiha” ibaresi geçer. Yazı karakteri yenidir. Di er mezar ta ının üzeri sade bırakılmı tır. Mezar ta larının hepsi tek bir platform üzerinde konumlanmı tır. Bu geni platform üzerinde, iki er kademeli kaideler ve en üstlerinde ahidelerin oturdu u sandık kısımları yer alır. Ba ta ları fes eklinde ele alınmı tır.
Yalnız birinin ba ta ı kırıktır. Sarımtırak kalker ta ından yapılmı lardır. Kaide yüzeylerine, kabartma ve kazıma tekniklerinde süslemeler yerle tirilmi tir. Bunlar, kartu , baklava dilimi, çarkıfelek ve ay-yıldız eklindedirler.
Ba taki ve sondaki mezar ta larının önlerine yerle tirilen mezar ta ları düz cepheli, ba lıksız olarak yapılmı lardır. Her iki ta da üstü bombeli, sivri tepelikli olarak sonlandırılmı tır.
Mezarlık alanında bu tür bir örnek olması açısından tektir. Üslup açısından cumhuriyetin ilk yıllarına tarihlendirilebilirler.
Katalog no: 15
Adı: Mahmud Bey’in Mezar Ta ı Bulundu u yer: Adana Asri Mezarlı ı Envanter no: - Ölçüleri: Ba ta ı 1: 30x73x12 cm Ba Ta ı 2: 34x64x9 cm Ayak Ta ı: 38x71x13 cm Sandık: 160x90x93 cm
Resim no: 21, 22, 23, 24 Çizim no: -
Tanım: Asri mezarlık alanının kuzeyinde yer almaktadır. Mezar ta ları, sarımtırak kalker ta ından yapılmı tır. Üstü kapalı sandık üzerinde, kadın ve erkek olmak üzere iki adet ba ta ı, bir adet de ayak ta ı bulunmaktadır. Ba ta ları yan yana fakat cepheleri farklı yönlere bakacak ekilde yerle tirilmi tir. Kitabesinden anla ılaca ı üzere, Hacı Ali Rıza A a’ya ait olan mezar ta ı, ba lıklı ve düz cepheli olarak verilmi tir. Ba lık formu fes eklindedir. Gövde, yatayda yedi kartu a ayrılmı ve sülüs kitabe metni bunun içerisine yerle tirilmi tir. Di er mezar ta ı muhtemelen e ine aittir. Dikdörtgen gövde, düzenli üç yatay kartu a ayrılmı ve kitabe metni yerle tirilmi tir. Silmeli kemerle taçlandırılan mezar ta ının kitabesi çok iyi okunamamaktadır. Bu iki mezar ta ının ortak bir ayak ta ı bulunmaktadır. Dikdörtgen gövdeli mezar ta ının bir tarafında dilimli bir düzenleme görülmektedir. Süsleme görülmemektedir.
Mezar ta ının süslemesi, sandık cephelerinde uygulanmı tır. Geni yüzeylerinden birinde, terazi, camii ve kitap tasviri geni bir çerçeve içerisinde verilmi tir. Di er
geni yüzey görülememektedir. Dar yüzlerde, farklı ekillerde ele alınmı güçleler kartu lar içerisinde verilmi tir. Sandı ın alt ve üst kısımlarında uygulanan girinti ve çıkıntılar, cephelerde hareketlilik sa lamı tır.
Terazi, camii ve kitap tasvirinin bir arada verilmesi, burada yatan ki ilerin, dini bilgilerinin kuvvetli, fikirleri benimsenen insanlar oldu unu gösterir.
Mahmud Bey’in kitabe metninde, miladi 15 Eylül 1926 ölüm tarihi geçmektedir.
Kitabe Metni: 1. Huve’l-Baki
2. Haze-merakatü merhum 3. ve ma fur Hacı Ali 4. Rıza A a’nın Aya lı 5. O lu …Mahmud 6. Ruhiçün Fatiha 7. 15 Eylül 1926
Katalog No:16
Adı: Pamukçu Mahmud A a ve E inin Mezar Ta ı Bulundu u Yer: Adana Asri Mezarlı ı
Envanter No: - Ölçüleri: Ba ta ı 1: 30x130x11 cm Ba Ta ı 2: 30x98x11 cm Ayak Ta ı: 30 x95x11 cm Sandık: 72x168x85cm Resim No: 25 Çizim No: -
Tanım: Adana Asri Mezarlı ı’nın kuzeyinde, eski mezarlık alanında bulunmaktadır. Sarımtırak kalker ta ından yapılmı tır. Kadın ve erkek olmak üzere iki adet ba ta ı ve bir adet ayak ta ı, üstü kapalı sandık üzerine dikilmi tir.
Erke e ait olan ba ta ı ba lıklı düz cepheli olarak ele alınmı ve gövde yükselen yedi kartu a ayrılmı tır.28 Aziziye kalıplı fes kullanılmı tır.29 Bayan mezar ta ı, çok dilimli olarak verilmi ve gövde yüzeyine altı tane düzenli yatay
28 Gramont, B. vd., “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı Mezarlıkları”,
Erdem, C:6, S:16 (Ocak 1990), stanbul, 1992, s.210
29
kartu yerle tirilmi tir.30 Sülüs kitabe metinleri, gövde yüzeyine kabartma olarak i lenmi tir. Ayak ta ı sade tutulmu tur. Her ikisi içinde ortak bulunan ayak ta ı, çok dilimli olarak yapılmı tır.31 Ba lık formu ka kemeri andırmaktadır. ahidelerin oturdu u sandık kısmı süsleme açısından sadedir. Cephelerde sadece çerçevelerle hareketlilik sa lanmı tır.
Erkek mezar ta ının kitabesinde, H. 1331 tarihi görülmektedir. Pamukçu tüccarı oldu u da kitabede belirtilmi tir. Kitabe Metni: 1. Huve’l-Baki 2. Haza-merakatü merhum 3. Pamukcı Mahmud 4. A a’nın ruhuna 5. Fatiha 1331 30 Gramont, B. vd., a.g.m., s.213 31 Gramont, B. vd., a.g.m., s.213
Katalog no: 17
Adı: Hacı Ahmet Bey’in Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Adana Ulu Camii Haziresi Envanter no: - Ölçüleri: Ba ta ı: 35x98x6 cm Ayak Ta ı: 35x103x6 cm Sandık: 72x 145x110 cm Kaide 1: 87x165x8 cm Kaide 2: 107x195x8 cm Resim no:26 Çizim no: 7
Tanım: Adana Ulu Camii Haziresi’nde bulunan mezar ta ı iki kademeli bir kaide üzerinde, sandık, ba ta ı ve ayak ta ı olarak bulunmaktadır. Altta bulunan iki kaide 8’er cm yükseklikte, en üstte bulunan sandık kısmı ise 110 cm yüksekliktedir. Beyaz mermerden yapılmı tır.
Ba ta ı ve gövde, boyun ve ba lık kısımlarından olu maktadır. Dikdörtgen gövde üzerinde altı satırlık kitabesi bulunmaktadır. lk satır düz, di er satırlar mail olarak yazılmı tır. Kartu lar içerisine alınan nesih kitabe yüzeyden
kabartma olarak yapılmı tır. Ba lıklı ba ahidesi, fes eklindedir.
Ayak ta ı, ba lıksız olarak yapılmı ve yuvarlak kemerle sonlandırılmı tır. Düzenli yatay kartu lara ayrılan ayak ahidesinde, sekiz satırlık kitabe metni mail olarak yazılmı tır.
Kaide yüzeyinde kabartma olarak ayet-i kerime geçmektedir. Kartu lar içerisine alınan ayet, ba ta ı ve ayak ta ına göre daha yüksek kabartma tekni i ile yapılmı tır. Bu ayet-i kerimenin alt kısmında barok ve ampir dönemin, yüksek kabartma tekni i ile yapılmı yaprak, dal kıvrımlarının kullanıldı ı görülür. Tüm yüzey bo bırakılmaksızın süslenmi tir.
Ba ve ayak ta ının son satırlarında bulunan hicri 1310 tarihi, miladi 1892 tarihini vermektedir.
Kitabe Metni :Ba ta ı : 1. Küllü men aleyha fan
2. Matla-i Tevfik-i Mevla, mecma-i hüsn-i hısal 3. “ rci’i” emrile gitdi alem-i kudsiyete
4. Geldi hak’dan söyledi tarihini iki melek 5. Hacı Ahmed Bey bu yılda dahil oldı cennete 6. Sene 1310
Ayak Ta ı : 1. Huve’l Baki
2. Vefat itdi enis u munis u sahib- vefamız ah 3. Fe an it, e k-i hun-abı, dem, ah u enin oldı 4. Dürüd-ı hayrla yada seza bir zat-ı ali kim
5. Dem a dem hayrl-hah u hadim-i din-i mübin oldı 6. Meleklerden biri kalkup, didi tarihi ilmi
7. Behi te Hacı Ahmed Bey celis-i hur u in oldı 8. Sene 1310
Kaidede bulunan ayet-i kerimenin anlamı:
“Dön rabb’ine, sen ondan razı, o da senden razı olarak”
Katalog no: 18
Adı: Ragıb Bey’in Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Adana Ulu Camii Haziresi Envanterno: -
Ölçüleri:
Ba ta ı: 35x115x15 cm Ayak Ta ı: 35x110x15 cm Kaide 1: 115x230x10 cm
Kaide 2: 107x215x60 cm Resim no:27, 28 Çizim no: 8, 9
Tanım: Adana Ulu Camii Haziresinde bulunan mezar ta ı, çift kaideli bir kaide üzerine oturmaktadır. Altta ki kaide 10 cm yükseklikte, üstte ki ise 60 cm yüksekliktedir. Ba ta ı ve ayak ta ının oturdu u yüksek kaide sarı renkli kesme kalker ta ından örülerek yapılmı tır.
Ba ta ı gövde, boyun ve ba lık kısmından olu maktadır. Dikdörtgen gövde boyun kısmına gelmeden önce yuvarlak kemerli bir form almı tır. Silindirik boyun kısmından sonra fes eklinde ba lık bulunmaktadır. Ba ta ının yüzeyinde on iki satırlık kitabe metni bulunmaktadır. Metin yüzeyi kartu lar içerisinde ve kabartma eklinde i lenmi tir.
Ayak ta ı, ba ta ına göre sade bırakılmı , ba lıksız ayak ahidesi, dikdörtgen gövde üçgen alınlıkla sonlandırılmı tır. Ba ve ayak ta ının malzemesi mermerdir.
Kitabenin son iki satırında bulunan ebced ve asıl tarih hesabı Ragıb Bey’in ölüm tarihini vermektedir. “ Bekaya kıldı azm eyvah Ragıb” mısrasının sadece noktalı harflerinin
sayı de erlerinin toplamı 1251 hicri tarihini vermektedir.32 1251 hicri tarihi 1835 miladi tarihini vermektedir. Kitabeyi yazan Nuri, hem air hemde hakkak bir ki i olup Çukurova bölgesindeki bir çok kitabede adına tesadüf edilmektedir. Kitabelerdeki tarihlerden XIII.H. 19.M. asırda Adana’da ya adı ı sanılmaktadır.33
Kitabe Metni :
1. Bu dehre olmasun kimse ragıb 2. Bulunmaz bahi üzre bir metalib 3. Gulamı Hazret-i Ahmed Pa a’nın 4. ebab iken bekaya oldı talib 5. çüb camı, ecelden bir piyale 6. Hayatına memat oldı galib 7. Vefatın gu iden hayf itdi amma 8. Cinan içre bulur elbet meratib 9. Di, nuri, mevtine tarih-i cevheri 10. Bekaya kıldı azm eyvah ragıb 11. Sene 125 12. Ketebehu nuri 32 Yüksel, M.,a.g.e, s.34 33 Yüksel, M.,a.g.e, s.34
Katalog no: 19
Adı: Hüseyin Efendi’nin Mezar Ta ı
Bulundu u yer: Adana Ulu Camii Haziresi Envanterno: - Ölçüleri: Ba ta ı: 33x87x13 cm Ayak Ta ı: 33x83x13 cm Kaide 1: 148x161x29 cm Kaide 2: 108x138x25 cm Kaide 3: 68x110x25 cm Resim no: 29 Çizim no: 10
Tanım: Adana Ulu Camii Haziresinde bulunan mezar ta ı üç kademeli kaide, ba ta ı ve ayak ta ından olu maktadır. ahideler sarı kalker ta ından yapılmı tır. Kaideler en alttan en yukarıya do ru kademeli bir form almı tır.
Ba ta ı, gövde, boyun ve fes eklindeki ba lık kısmından olu ur. Gövde üzerinde dört satırlık kitabe metni yer alır. Metin kartu lar içerisine alınmı tır. Sülüs kitabe kartu lar içerisinde kabartma olarak i lenmi tir. Silindirik boyun kısmında fes eklinde ba lık bulunmaktadır.
Ayak ta ının dikdörtgen gövdesi yuvarlak kemerle sonlandırılmı tır.
Son satırda yer alan 1317 hicri tarihi 1899 miladi tarihini vermektedir.
Kitabe Metni : 1. Huve’l-baki
2. El-hac Hamza Efendi-zade 3. Hüseyin Efendi’nin ruhına 4. Fatiha, sene 1317
Katalog no: 20 Adı: -
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: (4063) (24) Ölçüleri: Ba ta ı: 36 x 144 x 5 cm Ayak ta ı: 36x144x5 cm Resim no: 30, 31 Çizim no: 11
Tanım: Ba ve ayak ta ı olarak müzenin güney yönünde bahçede bulunan mezar ta ı müzedeki di er mezar ta ları gibi beton kaideye oturtulmu tur. Birbirine yakın mesafede konumlanmı tır. Beyaz mermerden yapılmı lardır. Ba ta ı 30 cm lik beton kaide üzerinde kırık üç parçadan olu maktadır. Yatay kartu larla ayrılan gövdede, 11 satırlık nesih yazı dikkati çekmektedir.
Ayak ta ı, ba ta ı gibi kare formlu beton bir kaide üzerine dikilmi tir. Her iki ta ın yüzeyinde zeminden kabartma olarak yapılmı süslemeler mevcuttur. Ba ta ı gövdenin bitti i yerden itibaren, ayak ta ı ise tamamen palmet ve rumilerle süslenmi tir. Mezar ta ları ba lıksız olarak yapılmı lardır ve palmet eklinde birer tepelikle son bulmaktadır.
Ba lık formu açısından ve süsleme programının yo un olması ve bütünlük göstermesi açısından önemli bir örnektir. Palmet eklindeki tepelik uygulaması, günümüz Adana mezar ta larında sıklıkla kullanılmaktadır.
Katalog no: 21 Adı: -
Bulundu u yer: Kültür Bakanlı ı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü ü Adana Müzesi
Envanter no: Ölçüleri: 2777
Ba ta ı: 27x103x11 cm Resim no: 32
Çizim no: 12
Tanım: Müze bahçesinde sergilenen mezar ta ının ayak ta ı yoktur. Beyaz mermerden yapılmı ahide, ba lıksız olarak yapılmı ve yuvarlak bir ba lıkla taçlandırılmı tır.
Gövde yüzeyinde 6 satırlık kitabe metni görülmektedir. Sülüs yazıyla zemine kabartılmı tır. Kitabenin ilk satırı ta ın yuvarlak formlu taç kısmına yerle tirilmi ve satır araları yatay kartu larla bölünmü tür. Ba lık kısmında a a ı do ru iç bükey olarak konmu bir hilal ve çok kollu yıldız motifi zeminden kabartma olarak yapılmı tır.
