SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
MÜZĠK ANABĠLĠM DALI
TÜRK SANAT MÜZĠĞĠ BĠLĠM DALI
TRT REPERTUVARI’NDA BULUNAN EVC MAKAMI VE
MĠSKET AYAĞINDAKĠ (DĠZĠSĠNDEKĠ) TÜRKÜLERĠN
MAKAMSAL - TEKNĠK YÖNDEN ĠNCELENMESĠ
Hasan DELEN
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. M. YaĢar KALTAKCI
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI
Öğre
n
cin
in
Adı Soyadı Hasan DELEN Numarası 094251011002 Ana Bilim /
Bilim Dalı Müzik Anabilim Dalı /Türk Sanat Müziği Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tezin Adı
TRT REPERTUVARI’NDA BULUNAN EVC MAKAMI VE MĠSKET AYAĞINDAKĠ (DĠZĠSĠNDEKĠ) TÜRKÜLERĠN MAKAMSAL -
TEKNĠK YÖNDEN ĠNCELENMESĠ
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
T. C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ TESLĠM FORMU
Hasan DELEN tarafından hazırlanan “TRT Repertuvarı’nda Bulunan Evc Makamı ve Misket Ayağındaki (Dizisindeki) Türkülerin Makamsal – Teknik Yönden Ġncelenmesi” baĢlıklı bu çalıĢma 10/07/2012 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/çoğunluğu ile baĢarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir.
Prof. Dr. YaĢar KALTAKCI BaĢkan Ġmza
Yrd. Doç. Dr. Dilek ZERENLER Üye Ġmza
TEġEKKÜR
Bu tez çalıĢmasının ortaya çıkmasında teĢvik ve desteklerini esirgemeyen sayın hocam Prof. Dr. M. YaĢar KALTAKCI’ya teĢekkürlerimi sunarım. Saygıdeğer Hocam Prof. Dr. M. YaĢar KALTAKCI’nın hem kaynaklara ulaĢmam hususunda yardımları, hem de kıymetli yorum ve önerileri ile çalıĢmanın Ģekillenmesi ve sonuçlanmasında çok değerli katkıları olmuĢtur. AraĢtırma tecrübelerinden istifade ettiğim Öğr. Gör. Sühan ĠRDEN’e ve A. Emsal ÇEVĠK’e teĢekkürlerimi bir borç bilirim.
ÖZET
TRT REPERTUVARI’NDA BULUNAN EVC MAKAMI VE MĠSKET AYAĞINDAKĠ (DĠZĠSĠNDEKĠ) TÜRKÜLERĠN MAKAMSAL - TEKNĠK
YÖNDEN ĠNCELENMESĠ Hasan DELEN Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Müzik Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tez Programı
Bu çalıĢmada amaç, TRT Türk Sanat Müziği Repertuvarı’nda bulunan Evc Makamı’ndaki Türkü’ler ile TRT Türk Halk Müziği Repertuvarı’nda bulunan Misket Ayağı’ndaki (dizisindeki) Türkü’lerin makamsal-teknik yönden analizlerini çıkarıp, Geleneksel Türk Halk Müziği ve Geleneksel Türk Sanat Müziği Repertuvarları’ndaki bu Türkülerin analiz sonuçlarına göre birbirleriyle olan iliĢkileri değerlendirilip, ulaĢılan sonuçlarla bu konudaki boĢluğu doldurmaktır.
Bu amaç doğrultusunda, giriĢ bölümde, müzik, müzik kültürü, Türk Müzik Kültürü tarihi ve Geleneksel Türk Müziği türleri hakkında kısa bilgilere yer verilmiĢtir.
Birinci bölümde, “Geleneksel Türk Müziği”nde “Türkü” formu hakkında bilgiler verilmiĢtir.
Ġkinci bölümde; “Geleneksel Türk Müziği’nde Ses Sistemleri” baĢlığıyla, gerek “Geleneksel Türk Sanat Müziği” ve gerekse “Geleneksel Türk Halk Müziği” ses sistemleri hakkında bilgiler sunulmuĢtur.
Üçüncü bölümde; “Makam”, “Ayak” ve “Dizi” kavramları hakkında nazariyatçıların görüĢlerine değinilmiĢtir. Makamlar hakkında bilgi verilip, makamı meydana getiren unsurlar ve makam çeĢitleri hakkında detaylı bilgiler sunulmuĢtur. Türk Halk Müziği’ndeki tartıĢma konusu olan ve bir türlü tam açıklığa kavuĢturulamayan “Makam, ayak ve dizi” kavramlarının tartıĢmalarına yer verilmiĢtir.
Bu bilgiler eĢliğinde, dördüncü bölümde, “Evc Makamı ve Misket Ayağı” ele alınmıĢtır. Nazariyatçıların “Evc Makamı” hakkındaki farklı görüĢler sunulduktan sonra, bölümün sonunda “Misket Ayağı” hakkında bilgilere yer verilmiĢtir.
BeĢinci bölümde, TRT Türk Sanat Müziği Repertuvarı’nda bulunan “Evc” Türküler ve TRT Türk Halk Müziği Repertuvarı’nda bulunan “Misket” Türküler, makamsal ve teknik yönden analiz edilmiĢ ve her iki Repertuvar’da incelenen Türkülerin analiz sonuçları karĢılaĢtırılmıĢtır.
Sonuç bölümüne ise, Geleneksel Türk Sanat Müziği’ndeki ve Geleneksel Türk Halk Müziği’ndeki incelenen Türkülerin analiz sonuçları dikkate alınarak, toplu bir Ģekilde toplam ve ortalama birim sayıları değerlendirilmiĢ ve Misket Ayağı (Dizisi) ile Evc Makam’ı karĢılaĢtırılarak benzer ve farklı yönleri irdelenmiĢtir.
SUMMARY
THE TECHNICAL AND MODAL STUDY OF FOLK SONG IN EVC MODE AND MISKET AYAGI IN TRT REPERTORY
Hasan DELEN Selcuk University Social Sciences Institute
Music Department Master Thesis Program
The aim of this study is to make an analysis of the folk songs in Evc Mode which are in TRT Turkish Art Music Repertory and the folk songs in Misket Ayagi which are in the TRT Turkish Folk Music Repertory in the terms of modal-technical aspects. And according to these Traditional Turkish Folk Music and Traditional Turkish Art Music analysis results, the aim is to evaluate the correlation between them and with the data obtained to fill a void on this issue.
For this purpose, in the introduction part, a short information about the music, the music culture, the history of Turkish Music Culture and Traditional Turkish music types has been given. In the first chapter, the information about the form of “Folk Song” in the “Traditional Turkish Music” has been studied.
In the second chapter, under the tittle of “Sound Systems of Traditional Turkish Music” the information about both “Traditional Turkish Art Music and Traditional Turkish Folk Music” sound sysyems has been presented.
In the third chapter, the theoretical opinions about the concepts of “Mode”, “Ayak” and “Scale” have been mentioned. After given information about the modes, the detailed information about the elements of Mode and its types has been presented. Also, the discussions about “mode, ayak and scale” which have been contentious in “Turkish Folk Music” are mentioned.
In the light of with this knowledge, in the fourth chapter “Evc Mode and Misket Ayagi” have been discussed. After giving different opinions about “Evc Mode”, at the end of the section , information about “Misket Ayagi” has been given.
In the fifth chapter, “Evc” Folk songs in TRT Turkish Art Music Repertory and “Misket” Folk songs in TRT Turkish Folk Music Repertory have been analyzed in the terms of modal and technical aspects and the analysis results examined in both Repertories has been compared.
In conclusion part, considering the analysis results of Folk Songs examined in Traditional Turkish Art Music and Traditional Turkish Folk Music, the total and average unit numbers have been evaluated and by comparing Misket Ayagi and Evc Mode, the similarities and differences have been discussed.
ĠÇĠNDEKĠLER
Sayfa No
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI... i
TEZ TESLĠM FORMU ... ii
TEġEKKÜR ... iii ÖZET ... iv SUMMARY ... vi ĠÇĠNDEKĠLER ... viii KISALTMALAR ... x TABLO LĠSTESĠ ... xi GĠRĠġ ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ... 8
GELENEKSEL TÜRK MÜZĠĞĠ’DE “TÜRKÜ” KAVRAMI ... 8
1.1. Geleneksel Türk Müziği’nde “Türkü” Kavramı ... 8
ĠKĠNCĠ BÖLÜM ... 9
GELENEKSEL TÜRK MÜZĠĞĠ’NDE SES SĠSTEMLERĠ ... 9
2.1. Geleneksel Türk Sanat Müziği Ses Sistemleri ... 9
2.1.1. On Yedi (17) Perdeli ses sistemi ... 9
2.1.2. Yirmi Dört (24) Perdeli ses sistemi ... 9
2.1.3. Kırk Bir (41) Perdeli ses sistemi ... 11
2.2. Geleneksel Türk Halk Müziği Ses Sistemi ... 11
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 13
MAKAM, AYAK VE DĠZĠ KAVRAMLARI... 13
3.1. Geleneksel Türk Sanat Müziği’nde “Makam” ... 13
3.1.1. Nazariyatçılara göre “makam” tarifleri ... 13
3.1.2. Makam’ı meydana getiren unsurlar. ... 16
3.1.3. Makam çeĢitleri ... 18
3.2. Geleneksel Türk Halk Müziği’nde “makam”, “ayak” ve “dizi” ... 18
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ... 22
GELENEKSEL TÜRK MÜZĠĞĠ’NDE “EVC MAKAMI” ve “MĠSKET AYAĞI” ... 22
4.1. Evc Makamı ... 22
4.2. Misket Ayağı (Dizisi) ... 32
BEġĠNCĠ BÖLÜM ... 33
TRT REPERTUVARI’NDA BULUNAN TÜRKÜLERĠN ANALĠZLERĠ ... 33
5.1. TRT Türk Sanat Müziği Repertuvarı’ndaki “Evc” Türküler ve Analizleri .. 34
5.2. TRT Türk Halk Müziği Repertuvarı’ndaki “Misket” Türküler ve Analizleri 95 SONUÇ ... 201
KISALTMALAR
TRT : Türkiye Radyo Televizyonu. yy. : Yüzyıl.
TABLO LĠSTESĠ
Sayfa No
Tablo- 1: Türk Müziği’nde Türler Tablosu ... 5
Tablo- 2: Arel-Ezgi-Uzdilek Ses Sistemi’nde Kullanılan Komalar ... 10
Tablo- 3: Ezgi-Uzdilek Ses Sistemi’nde Perde Ġsimleri ve Yerleri ... 11
Tablo- 4: Geleneksel Türk Halk Müziği’nde Kullanılan Perdeler ... 12
Tablo- 5: Ġsmail Hakkı Özkan’a Göre “Evc Makamı” Tablosu. ... 23
Tablo- 6: Ekrem Karadeniz’e Göre “Evc Makamı” Tablosu ... 26
Tablo- 7: Ekrem Karadeniz’e Göre “Evc Makamı” 2. Tablosu ... 26
Tablo- 8: Yılmaz ÖZTUNA’ Ya Göre “Evc Makamı” Tablosu ... 27
Tablo- 9: Ahmet ġahin AK’ A Göre “Evc Makamı” Tablosu ... 28
Tablo- 10: Ahmet Selim TEYMUR’ a Göre “Evc Makamı” Tablosu ... 30
Tablo- 11: Onur AKDOĞU’ ya Göre “Evc Makamı” Tablosu ... 30
Tablo- 12: Misket Ayağı Dizisi Tablosu ... 32
Tablo- 13: “Atladım Bahçene Girdim Gülleri Fincan Gibi” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 36
Tablo- 14: “Atladım Bahçene Girdim Gülleri Fincan Gibi” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 36
Tablo- 15: “Atladım Bahçene Girdim Gülleri Fincan Gibi” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 37
Tablo- 16: “Ayağına GiymiĢ Sedef Nalini” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu . 40 Tablo- 17: “Ayağına GiymiĢ Sedef Nalini” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 40
Tablo- 18: “Ayağına GiymiĢ Sedef Nalini” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 41
Tablo- 19: “Bak ġu Hakkın Hikmetine” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 43
Tablo- 20: “Bak ġu Hakkın Hikmetine” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 43
Tablo- 21: “Bak ġu Hakkın Hikmetine” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 44
Tablo- 22: “Çayır Uzun Biçilmez” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 46
Tablo- 23: “Çayır Uzun Biçilmez” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu .. 46
Tablo- 25: “DıĢtan Viran Bağlıyım” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 49 Tablo- 26: “DıĢtan Viran Bağlıyım” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu 49 Tablo- 27: “DıĢtan Viran Bağlıyım” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 50 Tablo- 28: “Düğünde Toplandık” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 52 Tablo- 29: “Düğünde Toplandık” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu .... 52 Tablo- 30: “Düğünde Toplandık” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 53 Tablo- 31: “Elâ Gözlerini Sevdiğim Dilber ” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 55 Tablo- 32: “Elâ Gözlerini Sevdiğim Dilber” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 55 Tablo- 33: “Elâ Gözlerini Sevdiğim Dilber” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 56 Tablo- 34: “Elveda Dost Deli Gönül Elveda” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 58 Tablo- 35: “Elveda Dost Deli Gönül Elveda” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 58 Tablo- 36: “Elveda Dost Deli Gönül Elveda” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 59 Tablo- 37: “Ey Benim Mestane Gözlüm” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 61 Tablo- 38: “Ey Benim Mestane Gözlüm” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 61 Tablo- 39: “Ey Benim Mestane Gözlüm” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 62 Tablo- 40: “Kâkülleri Lüle Lüle” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 64 Tablo- 41: “Kâkülleri Lüle Lüle” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu .... 64 Tablo- 42: “Kâkülleri Lüle Lüle” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 65 Tablo- 43: “Karasu’nun Hertarafı Ormandır” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 67 Tablo- 44: “Karasu’nun Hertarafı Ormandır” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 67 Tablo- 45: “Karasu’nun Hertarafı Ormandır” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 68 Tablo- 46: “Kar mı YağmıĢ Kasabanın Dağına ” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 70 Tablo- 47: “Kar mı YağmıĢ Kasabanın Dağına” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 70
Tablo- 48: “Kar mı YağmıĢ Kasabanın Dağına” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 71
Tablo- 49: “Kavakta Turna Sesi Var” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 74
Tablo- 50: “Kavakta Turna Sesi Var” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 74
Tablo- 51: “Kavakta Turna Sesi Var” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 75
Tablo- 52: “Sabah Oldu Uyansana” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 77
Tablo- 53: “Sabah Oldu Uyansana” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu 77 Tablo- 54: “Sabah Oldu Uyansana” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 78
Tablo- 55: “ġahane Gözler ġahane” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 80
Tablo- 56: “ġahane Gözler ġahane” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu 80 Tablo- 57: “ġahane Gözler ġahane” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 81
Tablo- 58: “Turnalar Uçar Yüceler AĢar” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu .. 83
Tablo- 59: “Turnalar Uçar Yüceler AĢar” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 83
Tablo- 60: “Turnalar Uçar Yüceler AĢar” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 84
Tablo- 61: “Urfalıyım Yâr Gibi” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 86
Tablo- 62: “Urfalıyım Yâr Gibi” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu .... 86
Tablo- 63: “Urfalıyım Yâr Gibi” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 87
Tablo- 64: “Vatanım Rumeli” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 90
Tablo- 65: “Vatanım Rumeli” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 90
Tablo- 66: “Vatanım Rumeli” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 91
Tablo- 67: “Yürüdükçe Servi Boyun Sallanır” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 93
Tablo- 68: “Yürüdükçe Servi Boyun Sallanır” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 93
Tablo- 69: “Yürüdükçe Servi Boyun Sallanır” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 94
Tablo- 70: “Ah Öleyim” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 97
Tablo- 71: “Ah Öleyim” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 97
Tablo- 72: “Ah Öleyim” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 98
Tablo- 73: “Al Bostancı Bir Bostan Ver” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu . 100 Tablo- 74: “Al Bostancı Bir Bostan Ver” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 100
Tablo- 75: “Ah Öleyim” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 101
Tablo- 76: “Ardıçtandır Guyuların Govası” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 104
Tablo- 77: “Ardıçtandır Guyuların Govası” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 104
Tablo- 78: “Ardıçtandır Guyuların Govası” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 105
Tablo- 79: “Ardıçtandır Kuyuların Kovası” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 107
Tablo- 80: “Ardıçtandır Kuyuların Kovası” Türküsüne ait birim sayıları grafik tablosu ... 107
Tablo- 81: “Ardıçtandır Kuyuların Kovası” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 108
Tablo- 82: “Ben Yare Yolladım” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 111
Tablo- 83: “Ben Yare Yolladım” Türküsüne ait birim sayıları grafik tablosu ... 111
Tablo- 84: “Ben Yare Yolladım” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 112
Tablo- 85: “Besmeleynen Çıktım Yola” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 114
Tablo- 86: “Besmeleynen Çıktım Yola” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 114
Tablo- 87: “Besmeleynen Çıktım Yola” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 115
Tablo- 88: “Bir Gemim Var Adalara Yaslanır” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 117
Tablo- 89: “Bir Gemim Var Adalara Yaslanır” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 117
Tablo- 90: “Bir Gemim Var Adalara Yaslanır” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 118
Tablo- 91: “Bir Ġncecik Duman Tüter” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 121
Tablo- 92: “Bir Ġncecik Duman Tüter” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 121
Tablo- 93: “Bir Ġncecik Duman Tüter” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 122
Tablo- 94: “Ceviz Arasında Vardır Evimiz” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 125
Tablo- 95: “Ceviz Arasında Vardır Evimiz” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 125
Tablo- 97: “Çalın Davulları Çaydan AĢağya” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 128 Tablo- 98: “Çalın Davulları Çaydan AĢağya” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 128 Tablo- 99: “Çalın Davulları Çaydan AĢağya” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 129 Tablo- 100: “Evlerinin Önü Yaldız Piyade” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 132 Tablo- 101: “Evlerinin Önü Yaldız Piyade” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 132 Tablo- 102: “Evlerinin Önü Yaldız Piyade” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 133 Tablo- 103: “Ezelidir Deli Gönül” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 136 Tablo- 104: “Ezelidir Deli Gönül” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu 136 Tablo- 105: “Ezelidir Deli Gönül” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 137 Tablo- 106: “Gökçe Karga Olaydım” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 139 Tablo- 107: “Gökçe Karga Olaydım” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 139 Tablo- 108: “Gökçe Karga Olaydım” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 140 Tablo- 109: Güvercin Uçuverdi (Misget)” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu 143 Tablo- 110: “Güvercin Uçuverdi (Misget)” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 143 Tablo- 111: “Güvercin Uçuverdi (Misget)” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 144 Tablo- 112: “Havada Durna Sesi Gelir” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 148 Tablo- 113: “Havada Durna Sesi Gelir” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik
Tablosu ... 148 Tablo- 114: “Havada Durna Sesi Gelir” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 149 Tablo- 115: “Kapının Önünde TaĢ Ben Olaydım” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 151 Tablo- 116: “Kapının Önünde TaĢ Ben Olaydım” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 151 Tablo- 117: “Kapının Önünde TaĢ Ben Olaydım” Türküsüne Ait Makam Dizisi . 152 Tablo- 118: “Karanfilim Dağ BaĢında” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu .... 155
Tablo- 119: “Karanfilim Dağ BaĢında” Türküsüne ait birim sayıları grafik tablosu ... 155 Tablo- 120: “Kapının Önünde TaĢ Ben Olaydım” Türküsüne Ait Makam Dizisi . 156 Tablo- 121: “Karanfilin Moruna” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 158 Tablo- 122: “Karanfilin Moruna” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu .. 158 Tablo- 123: “Karanfilin Moruna” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 159 Tablo- 124: “Karyolamın Demiri” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 161 Tablo- 125: “Karyolamın Demiri” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu 161 Tablo- 126: “Karyolamın Demiri” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 162 Tablo- 127: “Mahpushane Ġçinde Yanıyor Gazlar” Türküsüne ait birim sayıları tablosu. ... 164 Tablo- 128: “Mahpushane Ġçinde Yanıyor Gazlar” Türküsüne ait birim sayıları grafik tablosu. ... 164 Tablo- 129: “Mahpushane Ġçinde Yanıyor Gazlar” Türküsüne Ait Makam Dizisi 165 Tablo- 130: “Mezar Arasında” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 168 Tablo- 131: “Mezar Arasında” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 168 Tablo- 132: “Mezar Arasında” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 169 Tablo- 133: “Oduncular Dağdan Odun Ġndirir” Türküsüne Ait Birim Sayıları
Tablosu ... 172 Tablo- 134: “Oduncular Dağdan Odun Ġndirir” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 172 Tablo- 135: “Oduncular Dağdan Odun Ġndirir” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 173 Tablo- 136: “Payton Geldi Meyhaneye Dayandı” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 175 Tablo- 137: “Payton Geldi Meyhaneye Dayandı” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 175 Tablo- 138: “Payton Geldi Meyhaneye Dayandı” Türküsüne Ait Makam Dizisi .. 176 Tablo- 139: “Sabahın Seherinde Ötüyor KuĢlar” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 179 Tablo- 140: “Sabahın Seherinde Ötüyor KuĢlar” Türküsüne ait birim sayıları grafik tablosu ... 179 Tablo- 141: “Sabahın Seherinde Ötüyor KuĢlar” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 180
Tablo- 142: “Söğüdün Erenleri” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 183 Tablo- 143: “Söğüdün Erenleri” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu .... 183 Tablo- 144: “Söğüdün Erenleri” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 184 Tablo- 145: “ġu KarĢıki Dağda Kar Var” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu . 187 Tablo- 146: “ġu KarĢıki Dağda Kar Var” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 187 Tablo- 147: “ġu KarĢıki Dağda Kar Var” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 188 Tablo- 148: “ġu Yüce Dağların Karı” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 191 Tablo- 149: “ġu Yüce Dağların Karı” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 191 Tablo- 150: “ġu Yüce Dağların Karı” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 192 Tablo- 151: “Üç Güzel OturmuĢ” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 195 Tablo- 152: “Üç Güzel OturmuĢ” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu .. 195 Tablo- 153: “Üç Güzel OturmuĢ” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 196 Tablo- 154: “Yemenimi Al Ġsterim” Türküsüne Ait Birim Sayıları Tablosu ... 199 Tablo- 155: “Yemenimi Al Ġsterim” Türküsüne Ait Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 199 Tablo- 156: “Yemenimi Al Ġsterim” Türküsüne Ait Makam Dizisi ... 200 Tablo- 157: TRT Türk Sanat Müziği Repertuvarı’ndaki Evc Türkülerin Toplam Ve Ortalama Birim Sayıları Tablosu ... 202 Tablo- 158: TRT Türk Sanat Müziği Repertuvarı’ndaki Evc Türkülerin Ortalama Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 203 Tablo- 159: TRT Türk Halk Müziği Repertuvarı’ndaki Misket Türkülerin Toplam Ve Ortalama Birim Sayıları Tablosu ... 204 Tablo- 160: TRT Türk Halk Müziği Repertuvarı’ndaki Misket Türkülerin Ortalama Birim Sayıları Grafik Tablosu ... 205 Tablo- 161: TRT Türk Halk Müziği Repertuvarı’ndaki Misket Türkülerin Bölgelere Göre Dağılım Tablosu ... 206 Tablo- 162: TRT Türk Sanat Müziği Repertuvarı’ndaki Evc Türkülerde Kullanılan Perdeler. ... 207 Tablo- 163: TRT Türk Halk Müziği Repertuvarı’ndaki Misket Türkülerde Kullanılan Perdeler. ... 208
Tablo- 164: TRT Türk Halk Müziği Repertuvarı’ndaki Misket Ayağı (Dizisi)
NOTA LĠSTESĠ
Sayfa No
Nota- 1: “Atladım Bahçene Girdim Gülleri Fincan Gibi” Türküsünün Notası ... 34 Nota- 2: “Ayağına GiymiĢ Sedef Nâlini” Türküsün Notası ... 38 Nota- 3: “Bak ġu Hakkın Hikmetine” Türküsün Notası ... 42 Nota- 4: “Çayır Uzun Biçilmez” Türküsün Notası ... 45 Nota- 5: “DıĢtan Viran Bağlıyım” Türküsünün Notası ... 48 Nota- 6: “Düğünde Toplandık” Türküsünün Notası ... 51 Nota- 7: “Elâ Gözlerini Sevdiğim Dilber” Türküsünün Notası ... 54 Nota- 8: “Elveda Deli Gönül Elveda” Türküsünün Notası ... 57 Nota- 9: “Ey Benim Mestane Gözlüm” Türküsünün Notası ... 60 Nota- 10: “Kâkülleri Lüle Lüle” Türküsünün Notası ... 63 Nota- 11: “Karasu’nun Her Tarafı” Türküsünün Notası ... 66 Nota- 12: “Kar mı YağmıĢ Kasabanın Dağına” Türküsünün Notası ... 69 Nota- 13: “Kavakta Turna Sesi Var” Türküsünün Notası ... 72 Nota- 14: “Sabah Oldu Uyansana” Türküsünün Notası ... 76 Nota- 15: “ġahane Gözler ġahane” Türküsünün Notası ... 79 Nota- 16: “Turnalar Uçar Yüceler AĢar” Türküsünün Notası ... 82 Nota- 17: “Urfalıyım Yâr Gibi” Türküsünün Notası ... 85 Nota- 18: “Vatanım Rumeli” Türküsünün Notası ... 88 Nota- 19: “Yürüdükçe Servi Boyun Sallanır” Türküsünün Notası ... 92 Nota- 20: “Ah Öleyim” Türküsünün Notası ... 95 Nota- 21: “Al Bostancı Bir Bostan Ver” Türküsünün Notası ... 99 Nota- 22: “Ardıçtandır Kuyuların Govası” Türküsünün Notası ... 102 Nota- 23: “Ardıçtandır Kuyuların Kovası” Türküsünün Notası ... 106 Nota- 24: “Ben Yare Yolladım” Türküsünün Notası ... 109 Nota- 25: “Besmeleynen Çıktım Yola” Türküsünün Notası ... 113 Nota- 26: “Bir Gemim Var Adalara Yaslanır” Türküsünün Notası ... 116 Nota- 27: “Bir Ġncecik Duman Tüter” Türküsünün Notası ... 119 Nota- 28: “Ceviz Arasında Vardır Evimiz” Türküsünün Notası ... 123 Nota- 29: “Çalın Davulları Çaydan AĢağya” Türküsünün Notası ... 127
Nota- 30: “Evlerinin Önü Yaldız Piyade” Türküsünün Notası ... 130 Nota- 31: “Ezelidir Deli Gönül” Türküsünün Notası ... 134 Nota- 32: “Gökçe Karga Olaydım” Türküsünün Notası ... 138 Nota- 33: “Güvercin Uçuverdi (Misget)“ Türküsün Notası ... 141 Nota- 34: “Havada Durna Sesi Gelir” Türküsün Notası ... 145 Nota- 35: “Kapının Önünde TaĢ Ben Olaydım” Türküsünün Notası ... 150 Nota- 36: “Karanfilim Dağ BaĢında” Türküsünün Notası ... 153 Nota- 37: “Karanfilin Moruna” Türküsünün Notası ... 157 Nota- 38: “Karyolamın Demiri” Türküsünün Notası ... 160 Nota- 39: “Mahpushane Ġçinde Yanıyor Gazlar” Türküsünün Notası ... 163 Nota- 40: “Mezar Arasında” Türküsünün Notası ... 166 Nota- 41: “Oduncular Dağdan Odun Ġndirir” Türküsünün Notası ... 170 Nota- 42: “Payton Geldi Meyhaneye Dayandı” Türküsünün Notası ... 174 Nota- 43: “Sabahın Seherinde Ötüyor KuĢlar” Türküsünün Notası ... 177 Nota- 44: “Söğüdün Erenleri” Türküsünün Notası ... 181 Nota- 45: “ġu KarĢıki Dağda Kar Var” Türküsünün Notası ... 185 Nota- 46: “ġu Yüce Dağların Karı” Türküsünün Notası ... 189 Nota- 47: “Üç Güzel OturmuĢ” Türküsünün Notası ... 193 Nota- 48: “Yemenimi Al Ġsterim” Türküsünün Notası ... 197
Müzik; belli bir sanat anlayıĢı içerisinde, bir duyguyu, düĢünceyi veya bir olayı anlatmak gayesiyle yapılan ritm’li veya ritm’siz melodik yapı olduğu gibi, en ilkel toplumlarda, konuĢmadan önce insan hayatına girmiĢ bir unsurdur. Bu toplumlar, birbirleriyle iletiĢimlerini, ritm ile ve daha sonra ritm’e eĢlik eden bir takım seslerle sürdürmüĢlerdir (Özkan, 2006: 35).
Tarihin en eski medeniyetlerinden birini kurmuĢ olan Türkler de çeĢitli sanat dallarıyla ilgilenmiĢlerdir (Özkan, 2006: 22). Yapılan araĢtırmalara göre, Türk toplumunun kendine özgü kültür tarihi ve ilk Türk dilinin oluĢumu Altay Dönemi ile baĢladığı belirtilmektedir (Uçan, 2000: 13). Bu dönemden kaya resimlerinde ve yapılan kazılarda; def gibi vurmalı çalgılar, flüt, ney, çapraz flüt, zurna, tanbur, dutar, balaban, dombra gibi müzik aletlerine rastlanmaktadır (Budak, 2006: 14).
Türklerin ilk dönemlerindeki müzik yapısı (ġaman Müziği) , mitik ve epik karakterli, basit ama içten, coĢkulu ve çok az perdelidir. Ezgi yapısı, belli aralıkta ve iki ses üzerindedir. Kullanılan perde sayısı zamanla çoğalıp, giderek üçe ve dörde yükselmiĢtir. Sözler, doğaçlama olup melodi ve ritm ön planda olup müziğin ana temelini insan sesi oluĢturmaktadır.
“ġaman Müziği” denilen büyüsel (dinsel) özelliği olan müziğin etki alanı oldukça geniĢti. Yağmur yağdırmak, hastaları iyi etmek, zararlı hayvanlardan korunmak, bir Ģehri yok etmek, cehennemin kapılarını zorlamak, cansız maddeler üzerinde etkili olmak, tabiat kanunlarını değiĢtirmek vs… konular, Ģaman müziğinin etki alanı içindedir. Bu olayları müzik aletini (davul) çalan kiĢi yani, “ġaman” yönlendirmiĢtir. ġaman’lar zamanla “ġair-çalgıcılık” görevini üstlenmiĢler ve toplumun dini önderi olmuĢlardır.
Tarihteki bütün uluslarda toplum yapısı ile müzik yapısı arasında daima bir iliĢki olmuĢtur. Buna istinaden de, Altay Dönemi’nden sonra Türklerin, ziraat kültürüne girmesiyle müziğinde de belli baĢlı bir düzen oluĢmuĢtur (Ak, 2009: 42-43-44).
Hunlar Dönemi’nde, uzun zaman sihrin etkisi altında kalan müzik, örgütlenip kurumlaĢarak ilk askeri müzik topluluğu oluĢturulmuĢ, bu dönemde beĢ tam ses aralıklı (pentatonik) ses sistemi kullanılmıĢtır. Ġpek Yolu’nun sayesinde Çin ve Ġran müziği ile etkileĢimde bulunulmuĢtur (Ak, 2009: 44).
Göktürk Dönemi'nde; Türk Müziği’nde ilerlemeler olmuĢ, pentatonik yapı iyice belirginleĢmiĢ, sesler (perde) geniĢ aralıklarda kullanılmıĢtır. Bu dönemde kopuz’un yanı sıra “ıklığ” adında yaylı kopuz geliĢtirilmiĢtir. Göçebe müzik kültürü yerine, yarı göçebe müzik kültürü egemen olmuĢtur. Bazı kaynaklara göre 560’lı yıllarda 12 perdeli Türk Müziği ses sistemi-kuramı ve Türk Müziği modlarını-çığırlarını Çinli müzikçilerin tanıttığını ve sunup müziklerle örneklendirdikleri savunulmuĢtur (Budak, 2006: 25).
Göktürk Dönemi’ne nazaran yerleĢik hayata Uygur Döneminde geçilmiĢtir. Dolayısıyla kiĢilerin kültürel ve sosyo-ekonomik durumlarına göre verdikleri ürünler de farklılık göstermektedir. “ġaman” adı altında çıkıp zamanla “Ozan” adını alan saz Ģairleri, bulundukları yaĢam Ģartlarına göre de (Kent, kasaba, köy…) yaptıkları müziklerde farklılıklar oluĢmuĢtur. Böylelikle günümüzdeki Türk Halk Müziği ve Türk Sanat Müziği farklılığına zemin hazırlamıĢtır (Delen, 2009: 10). Ali Uçan bu konu ile ilgili Ģu Ģekilde açıklama yapmıĢtır;
“… özellikle başlangıçta aralarında, ezgisel yapı ve biçim yönünden pek fazla bir ayrılık görülmüyordu. Fakat kullanılan çalgıların tür ve çeşitleri, görevlendirilmiş düzenleri (oturtumları), tutuş biçimleri ve çalınış yöntemleriyle müziğin yapıldığı yer ve ortam bakımından az-çok belirgin ayrılıklar gözleniyor ve bu ayrılıklar da zamanla ister istemez tavır ve üslûp farklılaşmasına yol açıyordu. Sözgelişi ağız orgunu köylüler değil, kentliler kullanıyordu. Kavalı köylüler ya da göçebeler yukarıya doğru kaldırarak, kentliler ise aşağıya doğru indirerek tutup çalıyorlardı. Köylerde ve kırlarda çoğunlukla kaba ses çıkaran “açık yer” çalgıları, kentlerde (sarayda ve tapınaklarda) is daha az ve yumuşak ses çıkaran çalgılar kullanılıyordu. Benzer bir farklılık, kuşkusuz, şarkı söylemede de kendini belli ediyor olmalıydı” (Uçan, 2000: 31).
Türklerin Ġslamiyeti kabul ettiği Karahanlılar Dönemi’nde, “Türk Din Mûsikîsi” adı altında yeni türler, çeĢitler ve biçimler oluĢmaya baĢlamıĢtır. Müzikler, daha çok sanat amaçlı ve makamsal niteliğe bürünmeye yüz tutmuĢtur. Türk Halk Müziği kendi doğal ortamında devam ederken Türk Sanat Müziği, Fârâbî’nin 10.yy da “Horasan Tanburu” üzerinde anlattığı, bir sekizliyi 17 aralığa böldüğü ve ilk sesin oktavı ile birlikte 18 perdeden oluĢtuğu ses sistemi üzerine temellenerek geliĢmeye koyulmuĢtur (Ak, 2009: 47).
Gazneliler Dönemi’nde, Fars, Arap ve Hint müzik kültürleriyle yoğun bir etkileĢim sürecine girer ve makamsal müziğin belli baĢlı özelliklerini edinmeye baĢlamıĢtır (Budak, 2006: 35).
Büyük Selçuklular Dönemi’nde; makamsal niteliğe bürünmüĢ olan Türk Sanat Müziği, daha çok saray, konak ve köĢklerde, Türk Halk Müziği ise; kent dıĢı yerleĢim alanlarda ve göçebe obalarında geliĢimini devam ettirmiĢtir. Sultanlar ve saraylar o dönemin ünlü müzisyenlerini toplayıp, yeni anlayıĢ ve yaklaĢımlarla müzik yapmalarına fırsat tanımıĢtır (Uçan, 2000: 40).
Türk Müziği Osmanlı Dönemi’nde, devlet, toplum ve birey yaĢamının vazgeçilmez kültür öğelerinden biriydi. 1299-1520 yılları Türk Sanat ve Halk Müziği’nin gerek inançsal, gerekse dünyasal dallarda hızlı bir oluĢum, değiĢim, geliĢim ve açılım gösterdiği dönemdir. Bu dönemin padiĢahları müzikle yakından ilgilidirler. Bazı padiĢahların Türk Müziği’ne besteleriyle katkı sağladığı bilinmektedir. Kuram kitapları yazılıp, bir yandan yeni makam ve usûller kullanılmaya baĢlıyor ve öteki yandan ise bir çok eski makam ve usûl unutulmaya yüz tutulmuĢtur. 1520-1826 yılları Türk Müziği’nin büyük geliĢim ve doruk noktasına ulaĢtığı ve çevre müzikler üzerinde yoğun bir etkide buluĢum gösterdiği evredir. Bu dönemde de padiĢahlar büyük destekler doğrultusunda bazı padiĢahlarda önemli eserler kazandırmıĢtır. Türk Sanat ve Halk Müziği’nin dıĢında Tekke Müziği de önem kazandığı ve Mevlevihaneler baĢlıca müzik kurumlarından biri haline gelmiĢtir. Mehter Müziği daha sanatlı ve görkemli bir duruma gelmiĢtir. Çok sayıda kuram kitapları yazılıp, bulunan nota yazım çeĢitleriyle belgeye dayalı meĢk sistemi esas alındı. Kent ve kasaba içerisinde medrese ve tekke eğitimiyle yetiĢen ozanların (âĢıkların) Türk Sanat Müziği’nin etkisi altında kaldıkları da belirtilmektedir. ÂĢıklar
genellikle geziciydi ve yurdun dört bir tarafını dolaĢırlar, hem birbiriyle tanıĢıp ve yarıĢırlardı. ÂĢıklara özel ilgi gösteren padiĢahlarda dönemin önemli unsurlarından biridir. Gerek Asya, gerekse Avrupa’da varlığını sürdüren Osmanlı Ġmparatorluğu, müzik kültürü ile de kendisini benimsetmiĢtir. Bu büyük topraklara yayıldıkça kültürel etkileĢim artmıĢ, batının çok sesliliğini ve bazı enstrümanlarını kullanmaya baĢlamıĢtır.
1826-1920/1922 yılları Türk Sanat ve Halk Müzikleri’nin yanı sıra çok sesli müziğinde (batı müziği) devletçe benimsetilip, saray ile ordudan baĢlayarak ülkeye yerleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır. Türk Askeri Müziği’ni icra eden Mehterhane’nin yerine Müzika-i Hümayûn kurulmuĢtur. Avrupa nota yazısı kesin olarak girmiĢ ve hızlıca yaygınlaĢmaya baĢlamıĢtır. Sarayda çok sesli müzik ilgisinin giderek artması nedeniyle, dünyaca ünlü müzisyenler Osmanlı sarayında dinletiler vermiĢtir. Türk Sanat Müziği ve Tekke Müziği 19. yy. ikinci yarısından itibaren eski önem ve canlılığını yitirmeye baĢlamıĢtır. 1910’lu yıllardan itibaren ise uluscu ve aydın çevreler Türk Halk Müziği’ne gittikçe ilgi göstermeye baĢlamıĢtır (Uçan, 2000: 46-52).
Türkiye Cumhuriyeti Dönemi’nde, Osmanlı Dönemi son evresinde baĢlamıĢ olan, “yenileĢme ve batılılaĢma” ile yetinmemeyi ve ulusal özyapıyı (karakteri) koruyup geliĢtirerek çağdaĢlaĢma ve evrenselleĢmeyi amaçlayan bir süreç içine girilmiĢtir. Bu süreç içerisinde çok sayıda kuramcı ve eğitimciler yetiĢtirilip, Türk Müzik Kültürü’ne hizmet vermeye çalıĢmıĢtır (Uçan, 2000: 120-121).
Cumhuriyet’in ilk kurulduğu yıllarda Türkiye’de tek müzik okulu olarak bilinen “Dârülelhan1” bulunmaktaydı. Halk ezgilerinin derlenmesi ve onlardan
yararlanılması amacıyla ortaya çıkan ilk hareket, 1924 yılında Dârülelhan’dan gelmiĢtir. Bir anket hazırlanıp Milli Eğitim Müdürlükleri aracılığıyla müzik öğretmenlerine ve ilgili kiĢilere gönderilmiĢtir. Bu ankete verilen cevaplarla birlikte 100’e yakın nota gönderilmiĢ ve bu notalardan 47’si 1926 yılında “Dar’ül-Elhan Külliyatı Anadolu Halk ġarkıları” adıyla iki defter olarak yayımlanmıĢtır. Bu
1 Dârülelhan (Dârül-elhan) 1916 yılında kurulmuĢ, 1927 yılında Ġstanbul Konservatuvarı, 1932 yılında
da Ġstanbul BüyükĢehir Konservatuvarı adını almıĢtır. ġimdiki adı ise, Ġstanbul Üniversitesi Devlet Konservatuvarı’dır.
araĢtırma, Cumhuriyet’in ilk yıllarında yapılan ilk Halk Müziği araĢtırılması olarak bilinmektedir. Daha sonra gönderilen notalardan kullanılan yöntemin yetersiz olduğu, ekip halinde derleme gezilerine çıkılarak yerinde derleme ve kayıt yapılmasının gereği anlaĢılmıĢtır. Bu olaydan sonra; Temmuz 1926 tarihinde “Birinci Derleme Gezisi”nde 250 kadar halk ezgisi, 1927 yılında ikinci derleme gezisi 250 kadar halk ezgisi derlenmiĢtir. Devam edilerek 1928 yılında yapılan üçüncü derleme gezisinde 200, 1929’da yapılan dördüncü derleme gezisinde 300 kadar halk ezgisi derlenmiĢtir, 1932 yılında beĢinci derleme gezisinde gezi hakkında bir rapor yayımlanmamıĢtır. Bu tarihlerden itibaren birçok derleme gezileri yapılmıĢtır (Büyükyıldız, 2009: 106-108).
Türk Halk Müziği’ndeki ilk derleme çalıĢmaları sırasında eserler incelenip, Türk Sanat Müziği’ne ait kıstaslarla ölçülmüĢ ve bunun sonucunda fasıllara dâhil ediği belirtilmektedir. Bazı yazar ve araĢtırmacılar ise bu görüĢe karĢı çıkarak, Türk Halk Müziği’nin tamamen farklı bir yapıda incelenmesi gerektiğini savunmuĢtur. Bu düĢünce gitgide yaygınlaĢarak günümüzde sınıflandırmada ve nota yazımında farklı Ģekillerde ele alındığı belirtilmektedir (Tura, 1993: 301).
Türk Müziği’nde Cumhuriyet’le beraberinde gelen “çağdaĢlaĢma ve evrenselleĢme” düĢüncesiyle farklı türler oluĢmuĢtur.
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi Türk Müziği, “Geleneksel Türk Müziği” ve “ÇağdaĢ Türk Müziği” adı altında iki ana baĢlık, “Dünyasal Müzik” ve “Ġnançsal Müzik” adı altında da iki alt baĢlıkla toplanmaktadır.
AraĢtırmamız gereği “Geleneksel Türk Sanat Müziği” ve “Geleneksel Türk Halk Müziği”nin türlerini kısaca inceleyeceğiz.
Geleneksel Türk Sanat Müziği: Dünyasal bir müzik türü olup, makamsal bir türdür. Bu türü belirleyen baĢlıca öğeler; dizesel, çalgısal, ezgisel, ritmsel, biçimsel, sözel ve icrasal öğelerdir (Akdoğu: 2003: 274-275).
Geleneksel Türk Sanat Müziği’nde bulunan saz eserleri; peĢrev, medhâl, sazsemâîsi, oyun havası, sirto, longa, mandıra, zeybek, çiftetelli, aranağme ve taksîm’dir.
Sözlü eserler ise; kâr, beste, ağır semâi, yürük semâi, Ģarkı, türkü, gazel, dîvan, köçekçe ve tavĢanca’dır (Kaçar, 2009: 293-294).
Geleneksel Türk Halk Müziği: Dünyasal bir müzik türü olup, makamsal bir türdür. Bu türü belirleyen baĢlıca öğeler; Dizesel, çalgısal, ezgisel, ritmsel, biçimsel, icrasal, ağız, tavır ve düzensel öğedir (Akdoğu, 2003: 159-160).
Geleneksel Türk Halk Müziği’nde türler; türkü, müstezad, zeybek, maya, bozlak, gurbet, barak, hoyrat, dîvan, güvende takımı, barana takımı ve müzikli öykü’dür (Akdoğu, 2003: 161).
Bu temel bilgilerden yola çıkarak araĢtırmanın amacını ve yöntemini Ģu Ģekilde oluĢturmak mümkün olacaktır.
AraĢtırmanın Amacı:
Türk Halk Müziği kaynaklarında, Misket Ayağının (Dizisi) Türk Sanat Müziği’ndeki karĢılığının Evc Makamı olarak belirtilmesini dikkate alarak, TRT Repertuvarı’nda bulunan Evc Makamı ve Misket Ayağındaki (Dizisindeki) Türkülerin makamsal-teknik yönden analizlerini yapıp, Geleneksel Türk Halk Müziği ve Geleneksel Türk Sanat Müziği Repertuvarları’ndaki bu Türkülerin analiz sonuçlarına göre birbirleriyle olan iliĢkileri değerlendirilip, ulaĢılan sonuçlarla bu konudaki boĢluğu doldurmaktır.
AraĢtırmanın Yöntemi:
AraĢtırma için öncelikle “Geleneksel Türk Sanat Müziği” ve “Geleneksel Türk Halk Müziği”nde icra edilen Türküler belirlenmiĢ ve incelenmiĢtir. Eserlerin TRT Repertuvarı’nda bulunan mevcut orijinal notaları, çalıĢmalarda aynen kullanılmıĢtır.
Ġncelenen Türkülerde ilk önce kullanılan tüm perdeler bir çizelge haline dönüĢtürülerek aĢağıdan yukarıya doğru yazılıp perde adları bölümü oluĢturulmuĢtur. Daha sonra kullanılan nota değerleri büyükten küçüğe olmak kaydıyla sol baĢtan sağa doğru yazılmıĢ çizelgenin toplam birim bölümü yapılmıĢtır. Hesaplama sırasında eserlerin usulleri ne olursa olsun standart bir hesaplamaya ulaĢılması için hesaplamalarda dörtlük nota değeri üzerinden hesaplama yapılıp, toplam birim hesaplanarak toplam bölümüne yazılmıĢtır. Ayrıca, eserlerdeki tekrarlar dikkate alınmadan tek kıta (tek tam söz ve dolaplar dahil) üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtır. Tüm bu hesaplamalar bilgisayar ortamında Excel, VisualBasic bilgisayar programlama dili ile hazırlanmıĢ “Nota Sayım Programı” ve “SPSS” gibi uygun istatistik programları kullanılarak yapılmıĢtır. Bu oluĢturulan çizelgenin görsel açıdan bütünlük sağlaması için ayrı bir Ģekil tablosu yapılmıĢ, bu tabloda ilk önce en solda olmak üzere aĢağıdan yukarıya matematiksel birim sayıları (0, 2, 4, 6 gibi) yer almıĢ, en soldan en sağa perde isimleri düĢünülerek sırasıyla her bir perde renklendirilerek sıralandırılmıĢ, renklendirilen perdelerin her birinin üzerine çizelgede çıkan toplam birim sayıları yazılarak eserlerde kullanılan her bir perdenin ne kadar kullanıldığının matematiksel görünümü Ģekillerle verilmeye çalıĢılmıĢtır.
GELENEKSEL TÜRK MÜZĠĞĠ’NDE “TÜRKÜ” KAVRAMI
1.1. Geleneksel Türk Müziği’nde “Türkü” Kavramı
Türküler, daha çok hece vezni, nadir de olsa aruz vezni ile yazılmıĢ Türk Halk Edebiyatı’na ait, sözlerin, basit, kolayca anlaĢılabilir ve küçük soluklu ezgilendirilmesi sonucu oluĢmaktadır (Akdoğu: 2003: 161-162). Ezgi ile söylenilen halk Ģiirine verilen ad olmakla birlikte, âĢıklarımızın Ģiirleri de bir ezgi ile söylendiği için, bestekârları ve müzikleri anonim olmadığı halde de onlara “Türkü” denilmiĢtir (Büyükyıldız, 2009: 134).
Türk tarzı olduğu belirtmek amacıyla Arapça’da bulunan “î” ilgi ekinin getirilmesiyle “Türkî” denildiği, ancak konuĢma dilinde bu kelimenin zamanla “Türkü” Ģeklinde değiĢkenliğe uğradığı açıklanmıĢtır (Büyükyıldız, 2009: 132).
Türkü’nün yapısı iki bölümden oluĢur. Asıl sözleri içeren bölümüne “bent” her kıtanın sonunda tekrarlanan bölüme ise, “bağlama” ya da “kavuĢtak” (nakarat) denir. Türküler, Halk Edebiyatının sözlü geleneğinden doğan, ağızdan ağza, kulaktan kulağa, yayılarak yaĢatılan ve genellikle kime ait olduğu bilinmeyen ezgilerdir. Genellikle günlük yaĢamı konu almaktadır (Sözer, 1996: 245).
Sayın Ġlhan BAġGÖZ, Türküler hakkında Ģunları dile getirmiĢtir;
“Türkü, gerçekle hayali, sağ düşünce ile rüyayı, sözün ve ona koşulan sazın dili ile birleşen şiirdir. Bu şiir ve müzik kucaklaşması, bir yanı ile size kanat takar, gökyüzünün mavi yüceliklerine ağlar. Tatlı bir ses, güzel bir dil ve ince bir tel sizi kirden pastan arıtır, yunursunuz, acerlenirsiniz, yeğnilmiş hissedersiniz kendinizi, eğer türkü seviyorsanız. Türkünün bir yanı da var, ayağınızı yere basmaya çağırır sizi…
Bir yer karasında, bir gök mavisinde kanat vurmak türkü dörtlüğünün oyunudur size… Türkü’nün bize sunduğu vatan coğrafyasıdır. Bu öyle bir coğrafyadır ki ondan hem binlerce yüzyıldır insan eli değmemiş temizliği ve doğallığıyla Anadolu’yu hem de en az bin yıldır halkımızın alın teri ve göz nuru ile değiştire geldiği toprağımızı buluruz” (Başgöz, 2008: 15-16).
GELENEKSEL TÜRK MÜZĠĞĠ’NDE SES SĠSTEMLERĠ
Bu bölümde, Geleneksel Türk Sanat Müziği’ndeki ses sistemleri ve Geleneksel Türk Halk Müziği’nde kullanılan ses sistemi hakkında bilgiler verilecektir.
2.1. Geleneksel Türk Sanat Müziği Ses Sistemleri
Geleneksel Türk Müziği’ndeki perde sistemleri hakkında yapılan tartıĢmaların kökeni çok eski tarihlere dayanıldığı belirtilmektedir. Safiyüddîn Abdülmümin Urmevî (1237-1294) ile baĢlayan bu çalıĢmalar, Abdülkâdir Merâgi (1360-1435), Kantemiroğlu (… - Ö.1727), Nasır Abdülbâki Dede (1763-1821), HaĢim Bey (1815-1868) gibi nazariyat ve kuramcıları Türk Müziği perde sistemleri üzerine çalıĢmalar yapmıĢtır. 17 perdeli ses sistemi üzerine çalıĢan bu kuramcıların perde sayıları baĢka kuramcılar ile farklılık göstermiĢtir. Rauf Yektâ Bey (1871-1935), Hüseyin Sadettin Arel (1880-1955), Suphi Ezgi (1869-1962), Salih Murad Uzdilek (1891-1967) ses sistemlerinde perde sayılarını 24’e, Ekrem Karadeniz (1904-1981) ve Abdülkâdir Töre (1873-1946) ise 41’e çıkarmıĢtır (Kaçar, 2009: 11).
2.1.1. On Yedi (17) Perdeli ses sistemi
Türk Müziği’nde bir sekizliyi 17 aralığa bölerek, oktavı ile 18 perde elde edilmiĢ ve beĢlilerin eklenmesiyle perdeler bulunmuĢtur. Bir sekizli 17 aralığa bölünürken, yarım sesler atlanarak iki geniĢ aralık ortadan ikiye bölünmektedir. Her birine üç çeyrek ses uzaklıkta bir ses daha ilave edilerek yedi ana perde yani yedi ana dizi bulunmuĢtur. Tam seslerin arasına ikiĢer, üç çeyrek seslerin arasına da birer perde ilave edilerek 10 adet yarım aralık meydana getirilmiĢtir. Böylelikle bir sekizli, 17 eĢit olmayan aralığa bölünmüĢtür (Kaçar, 2009: 11-12).
2.1.2. Yirmi Dört (24) Perdeli ses sistemi
Yukarıda da belirttiğimiz gibi Geleneksel Türk Müziği ses sistemleri hakkında birçok araĢtırma yapılmıĢ olup, günümüzde Arel-Ezgi-Uzdilek sistemi geçerliliğini sürdürmektedir. Bu sistem, bir sekizliyi 24 eĢit olmayan aralığa ayırıp, baĢlangıç
olarak “Kaba Çargâh” perdesinden tize doğru 12 adet tam dörtlüyü, 11 adet tam beĢliyi üst üste ekleyerek oluĢturulmuĢtur (Kaçar, 2009: 13).
Ġki tam sesi 9 eĢit parçaya bölüp, bölünen her bir parçaya “Koma” adı verilmiĢtir. Bu iki tam ses arası pesten tize doğru 1., 4., 5., 8., ve 9. komalarda birer diyeze, tizden peste doğru ise 1., 4., 5., 8., ve 9. komalarda ise birer bemole sahiptir (Özkan, 2006: 45). Bahsedilen koma’ların isimleri, değerleri, Ģekilleri ve rumuzları aĢağıdaki tabloda belirtilmektedir.
Tablo- 2: Arel-Ezgi-Uzdilek Ses Sistemi’nde Kullanılan Komalar
KOMA ĠSMĠ KOMA DEĞERĠ DĠYEZ BEMOL RUMUZ
FAZLA 1 F BAKĠYE 4 B KÜÇÜK MÜCENNEP 5 S BÜYÜK MÜCENNEP 8 K TANĠNĠ 9 X T ARTIK 11-13 A
Arel-Ezgi-Uzdilek sisteminde; bir oktav içerisinde 24 adet perde bulunmaktadır. Bu perdelerin hepsinin ayrı görevi ve ismi vardır. AĢağıdaki tabloda 2 oktav içerisinde bulunan perdelerin adları verilmektedir.
Tablo- 3: Ezgi-Uzdilek Ses Sistemi’nde Perde Ġsimleri ve Yerleri
2.1.3. Kırk Bir (41) Perdeli ses sistemi
Bu sisteme göre bir sekizlinin 41 aralık 42 perdeden meydana geldiği savunulmuĢtur. Tam beĢlilerin üst üste eklenmesiyle meydana gelir ve tam dörtlü ve tam beĢli önemli aralıklarındandır. BaĢlangıç sesi “Kaba Rast” perdesidir. Nedeni ise, batı müziğindeki frekanslara aynen uyması ve batı müziğindeki “Do” notasıyla tam karĢılık olmasıdır (Kaçar, 2009: 17).
2.2. Geleneksel Türk Halk Müziği Ses Sistemi
Türk Halk Müziği’nin ana sazı olarak gösterilen bağlamanın perdeleri, Geleneksel Türk Halk Müziği’nin ses sistemini tanımlamaktadır. Bağlamada bulunan perdeler, yörelere, kent ve kırsal kesimlere göre farklılık göstermesine rağmen, genel
olarak bir sekizli içerisinde on iki perde olarak 1930’lu yıllara kadar kullanılagelmiĢtir. Bu yıllardan itibaren perde sayısı değiĢiklik göstermiĢtir (Akdoğu, 1999: 10).
Düzenli bir sistem oluĢturma ve her yöreye hitap etme düĢüncesiyle, bir sekizliyi on yedi eĢit olmayan aralığa bölünmesi öngörülmüĢtür.
Birçok yöremizde hâlâ on ikilik perde sistemi kullanılmaktadır. Bunun nedenlerinden biri ise, o yörenin ezgisel yapısını devam ettirmektir. Bazı yörelerde ise değiĢen perde sayıları ve farklı Ģekilde bağlanan perdelerden oluĢan farklı sesler, o yörenin alıĢkanlığı haline gelmiĢtir (Akdoğu, 1999: 10). Perde bağlarının hangi noktalara ve hangi maksatla bağlandığı hususunda bu güne kadar yapılan çalıĢmalar maalesef sayıca pek fazla değildir. Yapılan çalıĢmalarda ise verilen ölçüler pek sıhhatli olmadığı gibi saz yapımcılarından alınan bilgiler de, doyurucu olmadığı savunulmuĢtur (Akdoğu, 1999: 10).
AĢağıda, bir sekizli içerisindeki 17 aralıktan oluĢan Geleneksel Türk Halk Müziği perdeleri gösterilmektedir.
MAKAM, AYAK VE DĠZĠ KAVRAMLARI
Geleneksel Türk Sanat Müziği’ndeki “makam” kavramı ve Geleneksel Türk Halk Müziği’ndeki ”ayak”, “makam”, “dizi” kavramları hakkında farklı görüĢler bulunmaktadır. Bu bölümde onlara yer verilmektedir.
3.1. Geleneksel Türk Sanat Müziği’nde “Makam”
Türk Mûsikîsi tarihinde Abdülkadir Merâgî’den bu güne gelinceye kadar, eski mûsikîciler “devir”den söz edip, “Makam” sözcüğü yerine bazen “ġed” bazen de “devir” sözcüklerini kullandıkları görülmektedir (Kutluğ, 2000: 73).
Asya Türkleri ise aynı anlamda “küğ” kelimesini, “mûsikî icra etmek” anlamında da “küğlemek” fiilini kullanıldığı belirtilmektedir (Tanrıkorur, 2005: 208).
Bu olay doğrultusunda Abdülkadir Merâgî, Türk Mûsikîsi’nde “Makam” adını kullanan ilk müzikolog olduğu savunulmuĢtur (Kutluğ, 2000: 73).
3.1.1. Nazariyatçılara göre “makam” tarifleri
Rauf Yekta Bey (1871 – 1935), makam’ı Ģöyle tarif edilmektedir:
“Makam bir oluş tarzıdır. Kendisini teşkil eden çeşitli nisbetlere ve aralıkların düzenlenmesi ile vasfını belli eden musiki skalasının hususi şeklidir” (Kutluğ, 2000: 75).
Suphi Ezgi (1869 – 1962):
“Durak ve güçlü denilen nağmelerle dizinin diğer sesleri beynindeki münasebet cihetinden seslerin icrasıdır.”
Diğer bir tarifi de Ģöyle veriyor:
“Lahni bir dörtlü bir beşliden teşekkül etmiş tam durakla güçlü nağmelerine malik ve müstakil dizelere ve onlarla inşa edilen ezgilere umumiyet üzere makam denir” (Kutluğ, 2000: 76).
Lahn: 1. Ezgi, nağme; ses - 2. Uyum, ahenk (Örs, Kırlangıç, Eryüksel, 2004: 262).
Hüseyin Sadettin Arel (1880 – 1955):
“Dizide veya lahinde seslerin durak ve güçlü ile münasebetlerinden doğan hususiyete makam denir. Şu halde makam bir durak ile bir güçlünün etrafında bunlara bağlı olarak toplanmış seslerin umumi durumudur” (Arel, t.y.:14).
Cinuçen Tanrıkorur (1938 – 2000):
“Türk Müziğinde dizilerin, bestecinin isteğine göre değişen bir düzen içinde değil, seyir adı verilen kurallara göre kullanılmasından doğan kavram...” (Tanrıkorur, 2005: 207).
Diğer bir tarifinde ise;
“Tek porteli müziklere mahsus ve belli dizilerin “seyir” adı verilen belirli ezgi dolaşım düzeni içinde kullanılmasından doğan bir özelliktir” (Tanrıkorur, 2004: 26).
Ahmet Selim Teymur (1923 – 1985):
“Bir güçlü ile durağın çevresinde, bunlara bağlı olarak toplanan seslerin güncel durumudur” (Teymur, 2010: 64).
Yılmaz Öztuna (1930 – …):
“Bir durak ile bir güçlünün etrafında onlara bağlı olarak bir araya gelmiş seslerin umumî hey’etidir” (Öztuna, 2006: 16).
ġeref Çakar:
“Makam dizi, durak, güçlü, yeden, tiz durak, asma kararlar, ve arıza işaretleri ile makamsal dizi aralıkları esas alınan kendine özgü seyir ve makamsal çeşni geçkileri ile oluşan özel melodik yapıdır” (Çakar, 2004: 46).
Ekrem Karadeniz (1904 – 1981):
“Türk Mûsikîsi’nde belirli aralıklarla birbirine uyan mülâyim seslerden kurulu bir gam içerisinde özel bir seyir kuralı olan mûsikî cümlelerin meydana getirdiği çeşniye makam denir” (Karadeniz, 2000: 64).
Kâzım Uz:
“Belirli bir yada birkaç aşıt üzerinde belirli bir gidiş” (Uz, 1964: 42). Ayhan ZEREN
“Belirli bir özel dizinin sesleri üzerinde rastgele değil de belirli bir örneğe (bir örgü kalıbına) dolaşılması belirli bir duygu edilmesini sağlar. Belirli bir duyguyu sağlayan örgü kalıbı makamdır” (Zeren, 2003: 95).
Mesut Cemil (1902 – 1963):
“Herhangi bir dizinin sesleriyle muayyen şartlar ve kaidelere uygun olarak icra edilen melodik bir hareketin meydana getirdiği karakterdir” (Kutluğ, 2000: 77).
Alaeddin YavaĢça (1926 – …):
“Sekiz sesten oluşan bir dizide; birinci ve ikinci derecede önemli olan durak perdesi ile ikinci derecede önemli olan güçlü perdelerinin birbiri ile sağladığı uyum makamı meydana getirir. Diziler ya bir cinsten veya değişik cinslerden bir dörtlü ile belsinin birbirlerine katılmasından doğar” (Yavaşça, 2002: 3).
Abdülkadir Töre (1873 – 1946):
“Türk Musikisinde belirli aralıklarla birbirine uyan mülayim seslerden kurulu bir gam içinde özel bir seyir kuralı olan musiki cümlelerinin meydana getirdiği çeşniye makam denir” (Karadeniz, 2000: 64).
Ġsmail Hakkı Özkan (1941 – …):
“Bir dizide durak ve güçlü arasındaki ilişkiyi belirtecek şekilde nağmeler meydana getirerek gezinmektir” (Özkan, 2006: 115).
Onur Akdoğu (1947 – 2007):
“Dizide veya lâhinde seslerin durakla ve güçlü ile münasebetlerinden doğan hususiyete makam denir” (Akdoğu, 1991: 32).
Gülçin Yahya Kaçar (1966 – …):
“Kendine has perde ve aralıklardan meydana gelen müzik dizilerinin özel bir ezgi dolaşımı (seyir) içinde meydana getirdiği yapıdır” (Kaçar, 2002: 71).
Bahattin Turan (1959 – …):
“Türk Musıkîsi’nde eserlerin karar sesini, güçlü perdesini, donanım seslerini, seyrini, yeden sesini teşkil eden dizilerden “makam” meydana gelir” (Turan, 1993: 47).
Yalçın Tura (1934 – …):
“Belli perdelerden teşekkül eden belli cins’ler üzerinde, belli noktalardan (veya sahalardan) başlamak, belli sahalarda, belli istikametlerde gezinmek, belli perdelerde duralamak ve belli bir perdede karar vermek suretiyle ortaya konan melodi kalıbına makâm denir” (Tura, 1993: 304).
3.1.2. Makam’ı meydana getiren unsurlar.
Dizi: Bir ses ile onun sekizlisi arasında, pesten tize ya da tizden peste doğru birbirini takip eden seslerin bütünlüğüne “dizi” denir (Say, 2002: 76).
Karar (Durak) Perdesi: Makamlarda bir adet karar perdesi bulunmaktadır. Bu da makam seyrinin sona erdiği perdedir. Bir makamın seyir özelliği göz önüne alınarak istenilen perdeden baĢlanılabilir ama karar perdesiyle bitirilmek zorunda olduğu belirtilmektedir (Kaçar, 2009: 57).
Güçlü Perdesi (Güçlüsü): Basit makamlarda, makamın çatısını oluĢturan dizi içerisinde dörtlü ve beĢlinin birleĢtiği perdeye “güçlü perdesi” denir. Mürekkep makamlarda bazen durak perdesinden itibaren üçüncü mertebeyi gösteren perde de güçlü olabilir. Makamın seyrinde güçlü perdesi önemlidir ve seyri yönlendirebilir. Aynı zamanda da birinci derecede asma karar perdesi olduğu belirtilmektedir (Kutluğ, 2000: 84).
Tiz Durak Perdesi: Karar perdesinin bir sekizli tizi (oktavı) olan perdedir. Ġnici makamlarda güçlü perdesi görevini de görmektedir (Kaçar, 2009: 58).
Yeden Perdesi: Bir dizide durak perdesinden önceki ses daima karara gitmek istemektedir. Bu münasebetle kulağı karara yedmesi, çekip götürmesi, hazırlaması bakımından buna “yeden” denilmiĢtir. Basit makamlarda ve dizilerde 7. derece olarak belirtilmektedir (Öztuna 2006: 494).
Seyir: Arapça “seyr” kelimesinden geldiği ve gezme, gezinme, yolculuk anlamında olduğu belirtilmektedir (Kaçar, 2009: 58). Seyirler, makamda hayati önem taĢıyıp ve makamı geliĢi güzel bir dizi olmaktan kurtaran önemli bir özellik olduğu dikkat çekmektedir (Tanrıkorur, 2005: 140).
Seyirler, üç ayrı Ģekilde karĢımıza çıkmaktadır. Bular; çıkıcı, inici ve inici-çıkıcı seyirlerdir. Durak perdesinden baĢlayarak (durağın altındaki perdelerde olabilir) makamın güçlüsüne veya tize doğru çıkan seyirlere “çıkıcı seyir”, tiz durak perdesi ve civarından baĢlayarak güçlü ve daha sonra da karar perdesine inen seyirlere de “inici seyir” denir. “Çıkıcı-inici” seyir ise; güçlü perdesi civarından baĢlayıp durak perdesine inen ve daha sonra tekrar güçlü perdesine çıkıp, tiz durak perdesini gösterip son olarak iniĢe geçen seyirler olarak belirtilmektedir (Kaçar, 2009: 58).
Donanım: Dizek üzerinde bulunan, tonalite veya makama ait değiĢtirici iĢaretlere “donanım” denir (Uluç, 2000: 90). Makam dizisinde, dörtlü ve beĢlilerde bulunup ve eserin sonuna kadar geçerli olan arızalar, sol anahtarından hemen sonra yazılması gerektiği belirtilmiĢtir (Özkan, 2006: 95).
ÇeĢni: Makamları oluĢturan dörtlü ve beĢlilerin dıĢında, makamın yapısı içerisinde makamla bütünleĢmiĢ, üçlü,dörtlü ve beĢlilerin kullanılmasıyla oluĢan nağmelerdir (Kaçar, 2009: 61).
Geçki: Seyir sırasında, bazen makamın kendi melodik yapılarının dıĢına çıkarak, baĢka bir makamın melodik yapısına geçildiği icra Ģekline denir (Kutluğ, 2000: 93).
Yukarıda da belirttiğimiz gibi Geleneksel Türk Sanat Müziği’nde geçerli olan Arel-Ezgi-Uzdilek sistemine göre makamlar; basit, Ģed (göçürülmüĢ) ve mürekkep (birleĢik) olmak üzere üç Ģekilde ele alınmıĢtır.
3.1.3. Makam çeĢitleri
Basit makamlar; Bir makamın basit sayılabilmesi için, bir tam dörtlü ile bir tam beĢliden veya tam tersi, bir tam beĢli ile bir tam dörtlüden meydana gelmelidir. Meydana gelen dörtlü ile beĢlilerin ek yerlerinde makamın güçlüsü olmalıdır. Son olarak ta seksiz sesten oluĢan dizi, makamın tüm özelliklerini barındırmalıdır (Özkan, 2006: 116).
ġed (GöçürülmüĢ) makamlar; Bir makam dizisini veya dörtlü ve beĢlisini kendi durağından baĢka bir perde üzerine, aralığını bozmadan gerekli iĢaretlerini değiĢtirerek göçürülmesidir. Belirtilmesi gereken en önemli unsurlardan biri ise, bazı diziler ve çeĢniler Geleneksel Türk Sanat Müziği’ndeki bütün sesler üzerine göçürülemez. Kendi yerinden baĢka bir perdeye göçürülen makam dizisinin baĢına, göçürüldüğü perdenin adı verildiği belirtilmektedir (Özkan: 2006: 211).
Mürekkep (BirleĢik) makamlar; En az iki veya daha fazla basit makam dizisinin veya dörtlü ve beĢlilerin bir araya gelmesiyle oluĢan makamlardır. Dördüncü ve beĢinci dereceleri dıĢında üçüncü dereceleri de güçlü olabilmektedir (Kaçar, 2009: 107).
3.2. Geleneksel Türk Halk Müziği’nde “makam”, “ayak” ve “dizi”
Makamı meydana getiren unsurlar bölümünde, bir dizinin makam olması için belli baĢlı özelliklere sahip olması gerektiğini belirtmiĢtik.
“Ayak” kavramı 1940’lara kadar halk müziği çevresinde pek bilinmeyip ve kullanılmıyordu. 1936 yılında Ankara’da kurulan Türkiye Radyo Difüzyon kanallarının yayına baĢlaması ile “ayak” terimi halk müziğine mal edilmeye baĢlamıĢ olduğu belirtilmektedir (Kutluğ, 2000: 503).
AĢağıda bazı nazariyatçılara göre “Ayak” terimini inceleyeceğiz.
- Halk Ģiirinde, özellikle saz Ģairlerince kafiye karĢılığı olarak kullanılan terim (Albayrak, 2004: 51).
- Halk Müziği’nde özellikle uzun havalara ait belli bir kalıp ezgi (Özbek, 1998: 17).
- Türk Halk Müziği’nde ses dizilerine verilen isim (Uluç: 2000: 71).
- Üvertür bir müziktir. Kendisinden sonra gelecek ana bölüm için giriĢ müziğidir. Geleneksel Halk Müziği’nin uzun hava Ģeklindeki ezgisel türlerinden önce kırık hava türünde bir bölüm vardır. Bu bölüme “ayak” denir. Bir halk ezgisinden önce, bir saz ile yapılan baĢlama müziğidir. Bu bölüme açıĢ veya gezinti denilir. Bu ayak bölümü ritmsizdir. Ana bölüm ses dizisini belirler ve seyrini hazırlar. Ancak bu ayak bölümü taksim (doğaçlama) değildir. Kendinden sonra gelecek olan ana bölümün dizisine, seyrine ve tavrına bağlıdır (HoĢsu: 1997: 23).
- Türk Halk Müziği’nde makamdır. Bir parçadan önce kulağı ezgiye alıĢtırmak amacıyla genellikle doğaçlama çalınan ezgi. Aynı zamanda da “açıĢ” ta denilebilir. (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi, t.y.: 4184)
- Türk Halk Müziği’ndeki ezgilerde, belli karakteristik sesleri bünyesinde bulunduran dizi gruplarına denir (Say, 1985: 1084).
- Türk Halk ezgilerinde ve edebiyatında baĢlangıçta hazırlama amacıyla verilen sözlü yada müzikli kısım (Önadlı, 1977: 12).
Türk Halk Müziği’nde ayak, makam ve dizi kavramlarının geçerliliği hakkında görüĢleri ele alalım;
Türk Halk Müziği araĢtırmacılarından Mehmet A. ÖZBEK konuyla ilgili Ģunları söylemektedir:
“Ayaklar belli bir besteyi (kompozisyonu), makamlar ise bir besteye esas olacak (dizi, durak, güçlü, seyir gibi unsurların oluşturduğu) kuralları belirtir. Örnek olarak; Müstezat Ayağı tek ve belli bir ezgidir. Mahur makamı ise yüzlerce besteye esas olacak bir kuraldır. Bir saz sanatçısına bana Müstezat Ayağını çalar mısınız? Diyebilirsiniz; o sanatçı, belli bir ezgiyi alacaktır. Aynı sanatçıya, bana Mahur Makamını çalar mısınız? Diyemeyiz, çünkü makam bir beste değildir” (Özbek, 1987: 205).
Adnan Ataman;
“Ayak, Türk müziğindeki makam karşılığı, bir müzik parçasının ezgi gidişidir. Asma karar ve güçlüsü vardır. Bu dizilerin içerdiği ilişkilerin Türk Müziğinde bulunması gerekmez. Bir tek tetrakord veya üçlü içinde seyreden ezgiler olduğu gibi, bir makamın çok daha yükseklerine çıkan ezgiler vardır. Halk Müziği, kuralların içinde olmayan özgür bir müziktir. Ezgileri muhakkak bir makama koymak gerekmez...” (Coşkun, 1984: 25).
CoĢkun Güla:
“Ayak, ezginin seyri içerisinde içerdiği seslerden oluşan kalıptır. Bu konuda asıl kaynak Muzaffer Sarısözen’e dayanıyor. O, ayak kavramı ve dizileri ortaya koyma çabasına gidiyor. Bu da radyodaki zorlama sonucu olmuştur. Halbuki, yöresel tabirler, ait oldukları yörede kalmıştır. Ben bölgeleri tarayıp, nerde ne diyor ortaya konarak isim verme yoluna gideceğim. Ayakları, dizi olarak düşünmek ve değerlendirmek doğru değildir. Olayın folklorik yanı ile bilimsel yanını birbirinden ayırmak gerekir” (Coşkun, 1984: 25) .
Mustafa HoĢsu:
“… Bir ezginin çatısını ana dizisini oluşturan genellikle yalnız bir saz ile uygulanan başlangıç müziğidir. Bir tek sazın icrası sırasında diğer sazlar karar perdesinde dem tutarlar. Ayrıca ayak makamsal bir özellik taşır. Fakat Türk Beste Müziği makamlarına benzemekle birlikte, bir makam değildir. Çünkü ezgilerimizde karar, güçlü, seyir özellikleri Türk Beste Müziğindeki gibi değildir” (Coşkun, 1984: 3).
Gültekin Oransay ve Yücel PaĢmakçı Türk Sanat Müziği’nde ki makam karĢılığı Türk Halk Müziği’ndeki “ayak” kavramı olduğunu, Güray Taptık; Makam’ın karĢılığı “Ayak” ve “Dizi” olduğunu, ġemsi Yastıman ise, “Ayak” teriminin ezgilerin dizi yapısı olduğunu belirtmiĢlerdir (Özbek, 1993: 207).
Türk Halk Müziği’ne gönül veren araĢtırmacılarımızın yanı sıra; Serbülent Yasun “ayak teriminin kullanmasının taraf olduğunu, Mehmet Erenler, “ayak” teriminin kullanılabileceğini, Arif Sağ ise, olaya temkinli yaklaĢarak ayağın sadece dizi karĢılığı olmadığını belirtmiĢlerdir. “Ayak” teriminin kullanılmasının
yanlıĢlığını savunanlar ise; Yavuz Top, Süleyman ġenel, Can Etili ve Köksal CoĢkun olduğu bazı kaynaklarda belirtilmiĢtir (Yener, 2001: 70).
Bazı yörelerimizde Harput, ġanlıurfa ve Diyarbakır’da olduğu gibi makamlar ve makam tabiri kullanıldığı savunulmakta ve bir ayak veya dizi karĢılığı değil, Türk Sanat Müziği’ndeki makam karĢılığı olarak kullanıldığı belirtilmektedir (Ekici, 2009: 27).
Sabri Yener’in yapmıĢ olduğu araĢtırmalar sonucunda; bazı ezgilerin, makamın bütün kurallarını kullanıp makamın dizisi içinde seyrettiği, bazı ezgilerde makamın dizisinin seslerini kullandığı belirtilmektedir (Yener, 2001: 72).
GELENEKSEL TÜRK MÜZĠĞĠ’NDE “EVC MAKAMI” ve “MĠSKET AYAĞI”
4.1. Evc Makamı2
Bu bölümde Evc makamı tanımı nazariyatçılardan alınıp analiz sonuçlarına göre değerlendireceğiz.
Ġsmail Hakkı Özkan’a göre Evc makamı; “Durağı: Irâk perdesidir.
Seyri: İnicidir.
Dizisi: Yerinde Uşşâk makamı dizisine Irâk perdesindeki Segâh dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir. Görünüşte Eviç ve Irâk makamlarının dizileri arasında hiçbir fark yoktur. Bu sebeple Eviç makamı için “Irâk makamının inici şeklidir” veya Irâk makamı için “Eviç makamının çıkıcı şeklidir” diye tarifler yapılmıştır.
Eviç makamı, inici bir makam olduğu için, birinci mertebe güçlü tîz durak Eviç perdesi civarından seyre başlanacaktır. Bu bölgede seyir alanı gereklidir.
