Bu bölümde Evc makamı tanımı nazariyatçılardan alınıp analiz sonuçlarına göre değerlendireceğiz.
Ġsmail Hakkı Özkan’a göre Evc makamı; “Durağı: Irâk perdesidir.
Seyri: İnicidir.
Dizisi: Yerinde Uşşâk makamı dizisine Irâk perdesindeki Segâh dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir. Görünüşte Eviç ve Irâk makamlarının dizileri arasında hiçbir fark yoktur. Bu sebeple Eviç makamı için “Irâk makamının inici şeklidir” veya Irâk makamı için “Eviç makamının çıkıcı şeklidir” diye tarifler yapılmıştır.
Eviç makamı, inici bir makam olduğu için, birinci mertebe güçlü tîz durak Eviç perdesi civarından seyre başlanacaktır. Bu bölgede seyir alanı gereklidir.
Tablo- 5: Ġsmail Hakkı Özkan’a Göre “Evc Makamı” Tablosu.
Güçlüsü: Eviç perdesidir. Makamın yarım kararı bu perde üzerinde Segâh çeşnisiyle yapılır. Bu arada Acem perdesi yeden olarak kullanılır. Eviç perdesi birinci mertebe güçlü, Dügâh perdesi ise ikinci mertebe güçlüdür.
Asma Karar Perdeleri: Eviç perdesindeki Segâh sonucu Nevâ perdesinde Rast çeşnisi teşekkül eder. Fakat bu Nevâ perdesindeki Rast çeşnisi çok az kullanılır. Çünkü makam, Ferahnâk makamına benzeyebilir. Ayrıca Eviç makamı seyrinin orta kısmına geçildiğinde, yerinde Uşşâk makamı dizisi vardır. Dolayısıyla Nevâ perdesinde Bûselik çeşnisiyle asma karar yapılır.
Nevâ perdesinde iki çeşni ile asma karar yapılır. Bunlar önce Rast, sonra Bûselik çeşnileridir. Her iki çeşninin yedeni yarım seslidir ve burada bakiye diyezli “do” Nîm Hicaz perdesine karşılıktır. Fakat bu perdeyi az kullanmak gereklidir. Çünkü eğer bu Nîm Hicaz perdesi kullanılarak Dügâh perdesine düşülürse ister istemez Segâh perdesi yerine Bûselik perdesi basılır ve Dügâh perdesindeki karar
Rast çeşnisiyle yapılmış olur ki, bu da Eviç makamının Ferahnâk makamına benzemesine yol açar. Böyle bir tehlikeyi ortadan kaldırmak için Nim Hicaz perdesinin az kullanılması gerektiği kadar da Dügâh perdesine Uşşâk çeşnisiyle düşerken, hem Uşşâk çeşnisinin ve hem de Segâh ve Çârgâh perdelerini çok iyi belli etmek gerekir.
Si koma bemolü, Fa için bakiye diyezi donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içerisinde gösterilir. Bazıları Fa ve Mi için bakiye diyezini donanıma yazmayı tercih ederler.
Genişlemesi: Irâk perdesindeki Segâh dörtlüsü, bazen dizisinin bir bölümü tiz durak Eviç perdesi üzerine simetrik olarak göçürülmekle genişler. Pest taraftan bazen Yegâh perdesine Rast, bazen de Kaba Nîm Hicaz perdesine Hicaz çeşnisiyle düşülebilir.
Güçlü Eviç perdesi civarından seyre başlar. Bu tiz bölgede gezinildikten sonra Eviç perdesinde Segâh çeşnisiyle yarım karar yapılır. Sonra Nevâ perdesine Rast çeşnisiyle kısaca düşülür ve hemen Acem perdesi yakalanarak yine Nevâ perdesinde Bûselik çeşnisiyle asma karar yapılır. Yerindeki Uşşak dizisinde gerekli asma kararlar belirtilerek, belirgin bir şekilde dolaştıktan sonra Dügâh perdesinde Uşşak çeşnisiyle asma karar yapılır. Irâk perdesindeki Segâh dörtlüsüne geçilir. Irâk perdesinden Segâh perdesine sıçramalar yapılabilir. Çünkü Irâk ve Segâh perdeleri arası 22 koma tam dörtlüdür. En sonunda Irâk perdesinde Segâh çeşnisiyle yedenli tam karar yapılır” (Özkan, 2006: 477-479).
ġ.ġeref Çakar;
“Makamın Durağı: Irak Perdesidir.
Dizisi: Makamın dizisi inici olarak Nimhicaz perdesinde hicaz dörtlüsü + dügâh perdesinde Uşşak dörtlüsü + Irak perdesinde Segâh dörtlüsünden oluşur. Ancak inici olarak Nimhicaz perdesindeki Hicâz dörtlüsü ile Irak perdesindeki Segâh beşlisi Segâh dizisini oluşturur.
Makamın Güçlüsü: Makamın Evc perdesini esas alan inici bir makam olması; tiz durak olan bu perde üzerinde bakiye diyezli Mi acem perdesini yeden olarak kullanma suretiyle segâh dörtlüsü – Segâh eksik beşlisi ile yarım karar verilmesi
nedeni ile birinci derecede güçlü Evc perdesidir. Üzerinde Uşşak dörtlüsü ile asma karar verilen ikinci derecede güçlü dügâh perdesidir.
Yedeni: Mi Acem Tiz Durağı: Evc perdesi
Donanımı: Koma bemollü Si segâh ve bakiye diyezli Fa evc perdeleri ile gösterilir. Seyri: İnici
Makamın Genişlemesi ve Yapısal Seyri: Evc perdesinde Ferahnâk beşlisi, Hüseyni perdesinde Bûselik dörtlüsü, Hüseyni perdesinde Hüseyni beşlisi, Nevâ perdesinde Rast beşlisi,
Nim Hicâz perdesinde Hicâz dörtlüsü, Segâh perdesinde Ferahnâk beşlisi, Bûselik perdesinde Uşşak dörtlüsü, Bûselik perdesinde Nişabur üçlüsü,
Bûselik perdesinde Bûselik dörtlülü Hüseynî dizisi, Dügâh perdesinde Rast beşlisi,
Yegâh perdesinde Rast beşlisi ile asma karar ve
Irâk perdesinde Ferahnâk beşlisi ile tam karar. (Çakar, 2004: 152-153). Ekrem Karadeniz;
Giriş ve Karar: Çoğunlukla Acem ve Eviç perdelerinden terennüme başlayıp Arak perdesinde karar verir.
Iskala: Bu makam çıkış ve inişte iki ayrı ıskala kullanır. Nota yazılırken baş tarafa Eviç perdesine mahsus Diyez işareti konur. Acem perdesine mahsus (Mi) Diyez işareti ise gerektikçe kullanılır.
Seyir ve Çeşni: Çoğunlukla Acem ve Eviç perdelerinden terennüme başlayıp yerine göre Gerdâniye , Muhayyer, Tiz Segâh ve Tiz Çârgâh perdeleri üzerinde dolaştıktan sonra aynı şekilde Eviç perdesine kadar inilir ve bu perde üzerinde kısa duruşlar yapıldıktan sonra Hüseynî, Nevâ, Çârgâh, Segâh, Dügâh ve Râst perdeleriyle Arak perdesine gelinip burada karar verilir. Bazen Acem Aşîran perdesi de kullanılarak karar verildiği de olur. Makamın hususî çeşnisi Eviç perdesi üzerinde yaptığı duruşlarla meydana gelir” (Karadeniz, 2000: 83).
Tablo- 6: Ekrem Karadeniz’e Göre “Evc Makamı” Tablosu
Perdenin Adı Aralıkları Senti Frekansı
Arak 0 1 Rast ½ 1000 1,067 Dügâh 1 2800 1,200 Segâh 1 4400 1,333 Çargâh ½ 5400 1,424 Nevâ 1 7200 1,600 Acem 1,5 9800 1,900 Eviç ½ 10600 2 Toplam: 6 ses
Tablo- 7: Ekrem Karadeniz’e Göre “Evc Makamı” 2. Tablosu
Perdenin Adı Aralıkları Senti Frekansı
Arak 0 1 Rast ½ 1000 1,067 Dügâh 1 2800 1,200 Segâh 1 4400 1,333 Çargâh ½ 5400 1,424 Nevâ 1 7200 1,600 Acem 1 9800 1,900 Eviç 1 10600 2 Toplam: 6 ses
Yılmaz ÖZTUNA;
“Türk Mûsikîsi’nde bir mürekkep makam. Irak makamının inici şeklidir. Nîm Hicâz’da hicâz dörtlüsü, yerinde uşşak dörtlüsü ve Irak’ta Segâh dörtlüsü. Durak Irak ve birinci derecede güçlü Dügâh perdeleridir. Donanıma si için koma bemolü (segâh) ve fa için bakiye diyezi (evc) konur. Hicâz dörtlünün mi ve do bakıyye diyezleri (acem ve nîm hicâz), nota içinde gösterilir. Makam, tiz perdelerde dolaştıktan sonra inici şekilde karar verir. Türk Mûsikîsi’nin en güzel, en hususiyet taşıyan terkiplerinden biridir. En az 6 asırlık, muhtemelen daha eskidir. Halk Mûsikîsi’nde, bilhassa Rumeli Türküleri’nde de çok kullanılmıştır” (Öztuna, 2006: 274).
Tablo- 8: Yılmaz ÖZTUNA’ Ya Göre “Evc Makamı” Tablosu
Ahmet ġahin AK;
“İnici bir seyir gösteren Evç makamı, halk Türkülerinde sevilerek kullanılmış makamlarımızdandır. Özellikle Rumeli yakasında, Anadolu yakasına oranla daha fazla kullanılmıştır. III. Sultan Selim Han dönemine gelinceye kadar Evç makamı, gereğine göre yer almasıyla üç makamdan oluşmak üzere kurulmuştur. Bu makamlar şunlardır.
Rast veya Rast Mâye, Segâh , Uşşak.
Elimizde bulunan en eski eserler teknik edildiğinde, bugün Evicin çeşnisinin belirtilmesinde yardımcı olan Acem-Mi bakiye diyezinin kullanılmadığını, kullanılsa bile diyeze çok az yer verildiğini görüyoruz. Bu itibarla Evicin kullanıldığı ilk dönemlerde, Acem ve Acemâşiran perdelerine pek önem verilmediği anlaşılıyor. Bu seyir şekline, sözlü eserlerde de rastlıyoruz. Hâce-i Sâni Abdüllâli Efendi’nin Evç
kârında, Eyyûbî Ebûbekir Ağa’nın Evc faslında ve Dilhayat Kalfa’nın Evc bestesinde de uygulanıyor. Giriş kısımlarında, seyir esnasında bazen Rast, bazen de Rast Mâye çeşnisini andıran seyirlerin yapıldığı görülüyor.
Tablo- 9: Ahmet ġahin AK’ A Göre “Evc Makamı” Tablosu
Evcte Segâh seyri içinde, Acem perdesinin yeden olarak kullanılmadığı lahnî yapıların yanında, yeden olarak artık çok az Acem perdesi kullanıldığı görülüyor. Bu seyir, Rast makamı çeşnisi içine geçildiği zaman artık Segâh kalkıyor” (Ak, 2009: 210-211).
Bahhattin TURAN;
“Dizisi Irak makamının aynısı olup ancak makam inici olarak kullanılmıştır. Eviç adını inici olduğundan almıştır.
Karar Sesi: Irak Perdesidir.
Donanım: Si, koma bemol, Fa, bakiye diyez, Bazen de Do diyez olur. Güçlü Sesi: Neva perdesi.
Seyir: Makamın seyri inicidir.
Yeden Sesi: Acem aşiran perdesi” (Turan, 1993: 108). Gülçin Yahya KAÇAR:
“Makamın Dizisi: Eviç perdesindeki Eksik Segâh ve Ferahnâk beşlileri ile Nevâ perdesindeki Rast beşlisi, yerinde Uşşak makamı ve Irak perdesindeki Segâh dörtlüsünün birleşmesinden meydana gelmektedir.
Makamın Güçlüsü: Birinci derecede güçlüsü Eviç perdesi, ikinci derecede güçlüsü Dügâh perdesidir.
Makamın Yedeni: Acemaşirân perdesidir. Bu perde eserlerde mi bakiye diyezi olarak gösterilmektedir.
Makamın Donanımı: Si için koma bemolü (Segâh), fa i.in bakiye diyezi (Eviç) donanıma yazılır. Diğer değiştirici işaretler eser içerisinde gösterilir.
Makamın Genişlemesi: Geniş bir ses alanına sahip olduğu için ayrıca bir genişleme bölgesi yoktur.
Türk Mûsîkîsi makamları yoğun, melodik bir yapıya sahiptir. Bu melodi yoğunluğu içinde makamın genişlememesinin pek o kadar önemi yoktur. Nağme zenginliği ve özelliği hepsinden önemlidir.
Makamın Seyri: İnicidir. Makamın güçlüsü olan Eviç perdesi civarından seyre başlanır. Eksik Segâh beşlisi sesleri kullanılarak Eviç perdesinde yarım karar verilir. Nevâ perdesinde Acem’li Rast kullanılarak Uşşak makamına ait Bûselik beşlisi seslerine geçilmiş olur. Dügâh perdesindeki Uşşak dörtlüsüyle yapılan yarım karardan sonra Irak perdesindeki Segâh dörtlüsü sesleriyle yedenli tam karar verilir” (Kaçar, 2009: 141-142).
Ahmet Selim TEYMUR:
“Irak perdesinde duran Irak birleşik makamının inici biçimidir. Evc Arapça’da Yüksek, gökyüzünün zirvesi anlamındadır.
En az altı yüz yıldan beri bilinen güzel ve özellik taşıyan makamdır.
Dizisi, Irak perdesindeki Segâh dörtlüsü ile, Dügâh perdesindeki Uşşak dörtlüsünden oluşan Irak makamı dizisinin aynıdır. Ancak bu dizide Evç makamı inici olarak seyreder.
Tablo- 10: Ahmet Selim TEYMUR’ a Göre “Evc Makamı” Tablosu
Asıl yeri durağı Irak/ # Fa perdesidir.
Makamın güçlüsü: Üçüncü derece Dügâh/La perdesidir.
Notası yazılırken donanıma Si, #Fa işaretleri konur. Besteciler çoğunlukla #Mi perdesini kullanmışlardır ki, bu değiştirme işareti nota içinde gösterilir.
Seyri: Makam inici seyirdedir. Tiz durak olan Eviç perdesinden başlar, dizinin tiz tarafındaki benzeri seslerde dolaşır, Dügâh perdesindeki Uşşak dörtlüsüne geçer, sonra Irak perdesindeki Segâh dörtlüsünde gezinir ve Irak perdesinde karara varır. Karardan önce çoğunlukla Acem aşiran perdesi yeden olarak kullanılır. Bu çerçeve içinde başkaca geçici geçkiler yapılabilir” (Teymur, 2010: 195-196).
Onur AKDOĞU:
“Irak makamının inici şeklinden ibarettir. Evç makamının dizisi.
Tablo- 11: Onur AKDOĞU’ ya Göre “Evc Makamı” Tablosu
Irak makamının tiz durağı olan eviç perdesinden başlanılarak dizinin tiz tarafından dolaşıldıktan sonra dügâh, perdesindeki Uşşak dörtlüsüne geçilir ve müteakiben Irak perdesindeki Segâh dörtlüsünde gezinilip Irak’ta karar verir. Yeden olmak üzere ekseriya dizinin tiz tarafında Acem ve pest tarafında Acem-aşiran
perdelerinin kullanılması âdettir. Bu çerçeve içinde başka geçici geçkiler de yapabilir” (Akdoğu, 1991: 182).
Kâzım UZ:
“Adını aldığı evc perdesinden başlayıp özaşıtı kullanan ve Irak perdesinde karar veren makam. Evvelâ evc perdesinden başlayıp sonra icabına göre muhayyer, Gerdâniye perdelerine kadar çıkar. Andan dahî perde perde Çargâh, Râst, Dügâh göstererek Irak perdesinde karar eder” (Uz, 1964: 23).
Kantemiroğu;
“Evc perdesi, Irâk perdesinin (bir sekizli) ince seslisidir. Adı geçen makam, ince sesli perdelerle seslendirilmeye başlanır ve tam perdelerle, gerek kalından inceye, gerek inceden kalına gidilirse, üç perdeyle, gösterilmiş ve icrâ edilmiş olmaz; bu yüzden, gene tam perdelerle aşağıya inilip, Evc’in bir sekiz kalın seslisi olan Irâk perdesine varmalı ve orada karar vermelidir. Ancak bu şekilde, Evc makamı icrâ edilmiş olur. Evc perdesinde karar kılındığı takdirde, Evc makamı değil, ince sesli perdelerde gezinen bir Irâk makamı icâ edilmiş olur.
Sözcü edilen makamın, Hüseynî perdesini bir yana bırakıp, Acem perdesiyle hareket etmeye ruhsatı vardır ve bütün terkîblerini, Acem perdesini kullanarak icrâ etmesi mümkünüdür. Bu husûs, benim kıyâsımda, Evc mâkamının nağmesini Irâk mâkamından ayırt etmeye yarar.
Evc makamında, Hüseyni perdesinin yerine Acem ve Çârgâh perdesinin yerine de Uzzâl perdesini koyup Hicaz yüzünden hareket eder (Hicaz dörtlüsüyle gezinir) ve Irâk perdesinde karar verirsen, Râhatü’l-ervâh denen o tatlı ve şirin terkîbi icrâ etmiş olursun” (Kantemiroğlu, 2001: 66-67).
Abdülbâkî Nâsır Dede:
“Evc perdesinden başlayarak Mâhûr-ı sagîr (Küçük Mâhûr) yapmaya başlayıp Çargâh perdesine gelince, oradan inici şekilde Râst yapmaya başlayıp Irâk karar verir. Nevâ perdesine Hicâz perdesinin eklenmesi ve ara sıra Hüseynî perdesi yerine Acem perdesi alıp Evc perdesinden Acem perdesi ile Nevâ perdesine inmesi de kurallar arasındadır” (Nâsır Abdülbaki Dede, 2006: 59).
Kaynaklardan alınan Evc makamı tariflerinden nazaran, Evc makamı ile Ferahnâk makamının seyir benzerliğinin farklılığını Tanburi Cemil Bey Ģöyle açıklamaktadır;
Evc makâmının zemîn, miyân ve karârı, Ferahnâk seyrinde ise de, Evc’de Çârgâh, Ferahnâk’da Hicâz perdelerinin ziyâde kullanılması bu iki makâm arasında hayli fark bulunur (Tanbûrî Cemîl Bey, 1993: 45).