NEVŞEHİR FOLKLORU
HAKKINDA
Türker EROĞLU
D ünyanın sekizinci harikası diyebile ceğimiz, enteresan bir jeolojik yapının mey dana getirdiği, peri bacaları, zengin el sa natları ve üzüm ü (şarabı) ile dünya çapında tanınm ış olan N evşehir 900 yıllık bir Türk beldesi...
D aha çok «Kapadokya» adıyla bilinen N evşehir ve çevresinin tarih öncesi devir lere kadar uzanan çok eski bir tarihi var dır. Bu eski tarih içinde 1072 yıldan bu yana 900 yıllık bir dönem Türklere aittir. Bu zam an içerisinde bölgeye T ürk-İslâm k ü ltü rü hakim olm uş ve b u rad a yaşayan insan lar atalarının k ültür m irasını günüm üze k a d ar getirm işlerdir. 900 yılı aşan b ir zam an dan beri T ürk olan b u bölgenin zengin folklor m ahsullerine sahip olm ası gerektiği düşüncesinden hareketle yaptığım ız küçük çaplı b ir araştırm a, bizim b u düşüncem iz de hiç de haksız olm adığım ızı göstermiştir. N evşehir’in «Kapadokya» adıyla önem li bir turizm m erkezi olarak tanınm ası ülke turizm ine faydalar sağlarken; buranın millî kimliğini unutturm ası açısından zarar ver m ektedir. Bu sebeple bu bölge kültürü ko nusunda yapılan ve yapılacak olan çalışm a lar büyük önem i haizdir.
N evşehir ve çevresi kültürüyle ilgili olarak yapılan çalışm aların çoğu N evşehir’ in kurucusu N evşehirli Sadrazam D am at İbrahim P aşa ile ilgilidir. B unun dışında, özellikle, N evşehir folkloru ile ilgili çalış m alar yok denecek k ad ar azdır.1
G erek bu az sayıda yapılmış olan araş tırm alardan, gerekse tarafım ızdan yapılan küçük çaplı araştırm alardan elde ettiğimiz bilgiler ışığında «N evşehir ve Çevresi F olk loru» hakkında kısa bilgiler vermeye çalı şacağız.
Bölge el sanatları yönünden çok zen gindir. A nanevî tekniklerle halı, kilim , ci
cim dokum acılığı halen devam etmektedir. T ezgâhlarda culfalık dokumacılığı ise unu tulm aya yüz tutm uş, bırakılm ıştır.
E l sanatları bakım ından en zengin yer A vanos ilçesidir. Bu ilçe N evşehir ve çev resinin «El S anatları Merkezi» olarak b ilin m ektedir. A vanostaki çanak çömlek yapımı sanayi haline gelmiş olup d aha çok tu riz me yönelik faaliyetler yoğun olarak devam etm ektedir. Ç öm lekçilik yalnız A vanos’ta değil N evşehir’in diğer bölgelerinde de m evcuttur. A ncak, bu ananevî sanat A va n os’ta gelişme im kânı bulm uştur.
S eyranî’nin
«K ör de b ilir A vanos’un yolunu T esti, bardak kırığından bellidir» m ıs raları A vanos’taki çömlekçilik hususunda bilgi verm esi açısından önemlidir.
N evşehir ve çevresinde (Ahilik-Yaren- lik gibi) ananevî derneklerin izleri görül m ektedir. N evşehir’de halen ‘A kran’a «Ya ren» denilm ektedir.
Evlenm e geleneği içinde yer alan d ü ğün eğlenceleri çok renklidir. Özellikle, şah sen bizim diğer bölgelerde pek rastlam adı ğımız, bayrak kaldırm a âdeti3 dikkat çeki cidir.
İn an çlar konusunda oldukça zengin m alzeme bulunduğu tespit edilmiştir. H e m en h er köyiin b ir «Dede»si, bir türbesi vardır.
H alk edebiyatı mahsûllerinden masal, hikâye, efsane, ninni, fıkra v.b. konularda N evşehir’in hem en her yerinde malzeme b u l m ak m üm kündür. Âşıklık b ir anâne h alin de olm asa bile yer yer mevcuttur.
H a lk edebiyatı m ahsûlleri bakım ından en zengin yer H acıbektaş ilçesidir. H ünkâr H acı Bektaş V eli’nin diyarı olan H acıbek taş ilçesi bu yönüyle çevreye ışık saçm ak tadır.
Nevşehir ve Çevresi halk müziği ve halk oyunları bakım ından da zengindir. Bölgenin m ahallî sanatçılarından olan Ü rgüplü Refik BAŞARAN (m erhum) T R T repertuarına çok sayıda eser kazandırm ıştır. H acıbektaş il çesi nefesler, deyişler ve sem ah ezgileri b a kım ından oldukça zengindir. Bölgede çok sayıda göçm en bulunduğundan m üzik ve oyun karak teri yer yer farklılıklar gösterir. G ünüm üzde sahnelenen halk oyunları ise ilm î derlem e ve araştırm alara dayanm adı ğından yetersizdir.
H alk m im arisi konusunda en dikkat çekici olan şey kem erli yapı ve bu yapılar da kullanılan sarı «-Nevşehir T aşıld ır.
O kur yazarlık oranı % 97 olan N ev şehir’de çok sayıda yazm a nadir eserin b u lunduğu eski ve zengin bir kütüphane vaı- ne vardır.
Bölgenin ekonom isi tarım a, özellikle de patates tarım ına dayalıdır. İh racata yö nelik patates tarım ı yanında hayvancılık da yavaş yavaş gelişm ektedir. P atates tarım ı çevresinde m eydana gelen k ültür değerleri araştırm aya değer niteliktedir.
N evşehir’de tasarru f konusu da araş tırm aya değerdir. K endine yeter tarzda üre tim anlayışı dışa açılmayı engeller m ahiyet tedir. M eslek seçiminde taklit esastır. N a k liyecilik ve şoförlük gibi meslekler tercih edilen mesleklerdir.
İm ece usûlü yardım laşm a halen de vam etm ektedir. Köy odaları kalkm ış olsa da sıra odaları, sıra gezmeleri devam et m ektedir.
İl m erkezinde (1975) yılına k adar köy h ayatının devam ettiği tespit edilmiştir. H a len K ale M ahallesinde ortak sürü çıkarıl m aktadır. Ç obanın doğurm uş koyunun a r kasına çalı takarak, sahibinden bahşiş al d ıktan sonra doğan yavruyu sahibine tes lim etm esi âdeti günüm üzde de sürm ek tedir.
D inin hayatın her safhasında belirle yici u nsur olm a özelliği devam etm ektedir. Batıl inançlar yer yer devam etm ekte ve hayata yön verm ektedir. H ayvancılıkla uğ raşan b ir köylüye, d aha iyi verim alm ak
için neden cins (ithal M ontofon H olştayn v.b ) inek alm adığı sorulduğunda : «N azar dan korkuyorum . K om şum cins inek a l mıştı, iki günde çatladı...» diye cevap ver miştir.
Y ukarıda kısm en kısa b ir özetini ver diğimiz tespitler gösterm ektedir ki, N evşe h ir ’de folklor ürünleri zengin ve çeşitlidir. A ncak, s ü r’atle derlenmesi ve elde edilen m alzem enin yayım lanm ası gerekir. Ç ünkü, bölge tu ristik b ir yer olduğundan hızlı de ğişmelere sahne olm aktadır.
Bir m illetin kültürünü zenginleştiren ananevî - m ah allî kültürdür. B unlar birleşe- rek m illî k ü ltü rü m eydana getirirler. M illî k ü ltü r ise b ir topluluğu m illet yapan, h a y atî bir unsurdur.
Bu sebeple millî kültürüm üzün asıl kaynağı o lan folklor ürünlerim izi derlem e yoluyla tespit ederek yayım lam ak, elde edi len neticeleri h ayata geçirmek ve tan ıtm ak gerekir.
Bizim b u yazım ızdaki maksadım ız; 1000 yıla yakın b ir zam andır T ü rk olan A nadolum uzun bu nadide beldesini «K apa dokya» zincirinden kurtarm ak için fo lk lo ru n ve folklor m ahsûllerinin önem ine ve gerekliliğine tem as ederek bu konuda çalış m ak isteyen araştırıcılara yardım cı olm ak tır. Bu araştırm aların yapılm asında gerekli hassasiyeti gösterm ez isek özbe öz T ü rk olan A nadolu’n u n «Kapadokya», «Klikya», «Erm enistan», «Kürdistan» şeklinde b ö lü n mesine m ani olamayız.
1. Nevşehir folkloru ile ilgili en kayda de ğer çalışma Nevşehir Kültür Müdürlü ğü Folklor Araştırmacısı Hüseyin SE- V İN D İK ’in doğum, evlenme, ninni, halk takvimi ve meteorolojisi, ananevî mut fak ve günlük hayat konularında yap tığı saha araştırmalarıdır. Bu araştır malar henüz yayımlanmamış olup, bu yazımıza kaynaklık etmektedir.
2. Bayrak K aldırm a: «Bir törenle güvey evine bayrak asılmasıdır ki, bu âdet dü ğünün çevreye duyurulması maksadıyla uygulanır.
