Almancadan Türkçeye kısa öykü çevirisinde karşılaşılan çeviri sorunları

International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/21 Fall 2016, p. 681-696

DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11282 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

Article Info/Makale Bilgisi

 Received/Geliş: 17.11.2016 Accepted/Kabul: 29.12.2016

 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Mustafa ÇAKIR – Prof. Dr. Mehmet

GÜNDOĞDU

This article was checked by iThenticate.

ALMANCADAN TÜRKÇEYE KISA ÖYKÜ ÇEVİRİSİNDE KARŞILAŞILAN ÇEVİRİ SORUNLARI

Murat ERBEK*

ÖZET

Modern çeviri kuramlarında yazın çevirisinin doğası gereği karmaşık ve çok boyutlu bir etkinlik olduğu düşüncesi genel olarak kabul görmektedir. Çünkü yazın çevirisi sürecini doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen birçok etmen vardır. Söz gelimi yazınsal metinlerin önemli özelliklerinden bir tanesi yoruma açık olmalarıdır. Bu da aynı metnin farklı çevirmenler tarafından farklı yorumlanmasına ve çevrilmesine sebep olmaktadır. Aynı çevirmenin dahi aynı metni farklı zaman ve koşullarda farklı yorumlama ihtimali vardır. Yorumlama sorununa ek olarak hem içeriği hem de yazarın biçemini korumaya çalışmak yazın çevirisinde bir diğer önemli sorunu oluşturmaktadır.

Mevcut çalışmada, bu ön kabullerden yola çıkılarak; kısa öykü çevirisinde karşılaşılan çeviri sorunları ele alınmıştır. Bu amaç doğrultusunda, Günter Grass’ın Die Linkshänder başlıklı kısa öyküsü ve bu kısa öykünün Kâmuran Şipal tarafından Solaklar başlığıyla yapılan çevirisi benimsenen çeviri yöntemi hesaba katılarak incelenmiştir. Bu bağlamda, kaynak metin ve çevirisi Christiane Nord’un ‘çeviri amaçlı metin çözümlemesi modeli’ esas alınarak çözümlenmiştir. Sonuç olarak; kültürel farkların ve Alman okur ile Türk okurun artalan bilgisinin farklı olmasının çeşitli çeviri sorunlarına sebep olduğu tespit edilmiştir. Çevirmen tarafından benimsenen çeviri yöntemi çevirmenin kararlarını doğrudan etkilemektedir. Bu bağlamda bu çalışma çeviri sorunlarına çözüm önerileri getirilirken benimsenen çeviri yönteminin ve çevirinin amacının hesaba katılması gerektiğini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler: yazın çevirisi, kısa öykü çevirisi, çeviri

TRANSLATION PROBLEMS ENCOUNTERED IN TRANSLATING SHORT STORIES FROM GERMAN INTO TURKISH

ABSTRACT

It is generally accepted in the modern translation theories that literary translation is a complex and multidimensional activity by its nature, since there are many factors which influence the process of literary translation directly or indirectly. For instance, one of the most important characteristics of literary texts is that they are open to interpretation. This leads to different interpretations and translations of the same text by different translators. Even the same translator might interpret the same text differently at different times and in different conditions. In addition to this interpretation problem, trying to keep both the content and the literary style of the author is an important problem in literary translation.

On the basis of these presuppositions, this study seeks to examine translation problems encountered in translating short stories from German into Turkish. In accordance with this purpose, Günter Grass’ short story Die Linkshänder and its Turkish translation titled Solaklar translated by Kâmuran Şipal were analyzed comparatively taking the translation method employed into account. In this regard, the source text and its translation were analyzed by taking the “translation-oriented text analysis model” of Christiane Nord as a basis. As a result, it was determined that cultural differences and the divergence in background information of German and Turkish readers cause various translation problems. The translation method employed by the translator influences the translator’s decisions directly. In this regard, this study shows that the translation method employed and the purpose of translation should be taken into consideration in order to propose translation solutions.

STRUCTURED ABSTRACT

Translation plays a vital role not only in knowledge transfer but also in the transmission of cultural elements from one society or cultural group to another. The translation activity which plays such a crucial role in human history has become a research object in recent years. But it can be stated that most of the studies in the field of translation studies involve often individual outputs which differ from each other. We come across with such individual approaches more often when it comes to the literary translation, since there are many subjective factors which influence the process of literary translation directly or indirectly. First of all, one of the most distinctive characteristics of literary texts is that they are open to interpretation. This leads inevitably to different interpretations and translations of the same text by different translators. Because factors like language competence, background information and world-view of the translator have an inevitable and direct influence on the process of literary translation. For this reason, even the same translator might interpret and translate the same text differently at different times and in different conditions. In addition to these problems

regarding the diversity of interpretation it is one of the most challenging sides of literary translation for translators to keep both the content of the source text and the literary style of its author. Literary texts are always considered as artworks which have aesthetic values. In these texts, besides the content namely what is being said, the language use of the author in other words how the content is represented, is of particular importance. To cut a long story short: The existence of these interrelated and interactive factors mentioned above causes various types of translation problems in the process of literary translation. Hence, the translation decisions taken to solve translation problems differ from translator to translator depending upon the translation method employed by the translator. On the basis of these presuppositions, this study seeks to examine and categorize the translation problems faced in translating short stories from German into Turkish and to investigate the translation procedures applied to solve such translation problems in detail. In accordance with this purpose, Günter Grass’ short story Die Linkshänder and its Turkish translation titled Solaklar translated by Kâmuran Şipal were analyzed comparatively taking the translation method employed into account. In this regard, the source text and its translation were analyzed by taking the ‘translation-oriented text analysis model’ of Christiane Nord as a basis. In the final step, the translation problems and their probable solutions were illustrated on several translation examples taken from this short story and its Turkish translation by Kâmuran Şipal.

When we look at translation theories it can said that the discussion about translation methods is mainly based on two contrary translation methods namely ‘the source text oriented translation method’ and ‘the target recipient oriented translation method’. The first method requires the translator to bring the reader to the source text through ‘foreignization’ and the translator employing this method can break the conventions of the target language so as to preserve its style, meaning and foreignness. The second method named ‘domestication’ is the strategy according to which the translator leaves the reader in peace and tries to move the writer toward him by reducing the foreignness of the source text. This method is being criticized in the frame of literary translation since it involves a reduction of the source text to the cultural values and norms of the target language. The reason why we attach great importance to the term translation method is that it shapes the whole translation process. In order to identify the translation problems, first and foremost, it is necessary to determine the translation method employed in translation. In other words, different types of translation problems might occur in translating the same text depending upon the translation method preferred. It means that the translation process starts with choosing the translation method to be employed and defining the purpose for which the target text is needed. And this statement implies that translation problems can be identified in advance. Referring to Christiane Nord, translation problems can be categorized as pragmatic, cultural, linguistic and text-specific. In this study, analyzing paratexts such as footnotes of the translator and the foreword in the anthropology in which the Turkish translation of the short story was published, it was noticed that the translation method employed by Kâmuran Şipal is close to the foreignization method. The translation analysis shows that while

trying to employ this method the translator had to cope more often with certain translation problems which were caused by cultural differences between source and target culture. For example: In the German culture the wedding ring is worn on the ring finger of the right hand. On the contrary in the Turkish culture it is worn on the ring finger of the left hand. Besides these cultural translation problems also the divergence in background information of German and Turkish readers leads to various pragmatic translation problems which arise from the differences between source text and target text situations, such as the problem in translating the religious expression “Seelenheil”. In order to solve pragmatic translation problems, the translator has to check on the extra textual factors such as sender, receiver, time, place and text function taking the purpose of the translation into account. This makes a translation-oriented text analysis for all type of translating essential, since problems can only be solved once they have been identified as problems. Translation problems which arise from structural differences between source and target language are called linguistic translation problems. Such translation problems are more common to languages which come from different language families. In literary translation they become significant when the source text author uses the stylistics of the source language in order to make an aesthetic impact. German compound words can cause, for instance, such translation problems while translating into Turkish, as in the example of translating the compound word “Stammlokal” or “Wochenendhäuschen”. Some translation problems occur only in one particular source text which is why they are called text-specific translation problems. In this context the problem occurred in translating the expression “die Linken” or “die linken Brüder” can be cited as an example for the text-specific translation problems, since these expressions gain a political reference in the short story titled Die

Linkshänder. As a result, this study shows that translation solutions can

only be proposed if the translation method to be employed and the purpose of the target text is certain.

Keywords: literary translation, translation of short stories,

translation problems, translation method

1. Giriş

İnsanlık tarihine kuşbakışı bakıldığında çeviri etkinliğinin insanoğlunun vazgeçilmez ve en köklü uğraşlarından bir tanesi olduğu görülmektedir. Bilginin yayılmasında ve kültürel değerlerin toplumdan topluma aktarılması noktasında, söz gelimi farklı bakış açılarının, farklı bir dil penceresinden dünyaya getirilen yorumlamaların ürünü olarak ortaya çıkan düşüncelerin başka bir dil penceresinden dünyaya bakan bireylere ulaşabilmesinde çeviri etkinliği önemli bir rol oynamaktadır. Bu denli önemli bir görev üstlenen çeviri etkinliği son yıllarda üzerine dizgeli, yöntemli ve bilimsel düşünce üretilen bir alan haline gelmiştir. Fakat çeviri etkinliği üzerine üretilen bu bilimsel bilgilerin birbirinden çok farklı ve birbirleriyle bazı temel noktalarda dahi uzlaşmayan bireysel yaklaşım ve buna bağlı olarak söylemler içerdikleri görülmektedir. Söz konusu yazın çevirisi olduğunda, etkinliğin doğası gereği, bireysel yaklaşımlarla daha fazla karşılaşılmaktadır. Yazınsal metinlerin kendine özgü belli başlı özellikler içermeleri araştırmaların böyle bir düzlemde gelişmesine sebep olmaktadır. Söz gelimi yazınsal metinlerin en öne çıkan özelliklerinden bir tanesi ‘yoruma açık’ olmalarıdır. Yazınsal metinlerin yoruma açık olmaları aynı metnin farklı çevirmenler tarafından farklı yorumlanması ve çevrilmesine sebep olmaktadır. Çevirmenlerin artalan bilgileri, dil

yetileri ve deneyimleri gibi birçok etmen farklı yorumlamaların ortaya çıkmasında rol oynamaktadır. Bırakın farklı çevirmenleri, aynı metni aynı çevirmenin dahi farklı zaman ve koşullarda farklı yorumlama ihtimali vardır. Yorumlama sorunsalının yanı sıra yazınsal metin çevirisinde biçim ve anlam dengesini sağlamak da bir diğer önemli sorunu oluşturmaktadır. Yazınsal metinler her zaman sanatsal değeri olan yapıtlar olarak değerlendirilir. Bu metinlerde hem ne anlatıldığı, yani ‘içerek’, hem de neyin nasıl anlatıldığı, yani ‘biçim’ önem arz etmektedir. Tüm bu etmenlerin bir araya gelmesi de yazın çevirisi üzerine yapılan araştırmalarda aynı sorulara ‘dilbilimsel’, ‘işlevci’ ve ‘betimleyici’ vb. farklı bakış açılarından çok farklı cevapların verilmesine sebep olmuş ve olmaktadır.

Sözün kısası, yukarıda bahsedilen birbiriyle ilişki ve etkileşim içinde olan birçok etmenin varlığı yazın çevirisi sürecinde çeşitli çeviri sorunlarının ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Her çevirmen, çeviri sorunlarını çözmek için, benimsediği çeviri yöntemine bağlı olarak çeşitli çeviri kararları almaktadır. Bu bağlamda çalışmanın amacı, öykü çevirisinde karşılaşılan bu sorunları ve sorunların çözümünde başvurulan çeviri işlemlerini ayrıntılı şekilde ele almaktır. Çalışmanın devamında aşamalı olarak önce çalışmanın temelini oluşturan ‘Literatur’ (yazın), ‘Kurzgeschichte’ (kısa öykü) ve ‘Übersetzungsmethode’ (çeviri yöntemi) gibi kavramların üzerinde durulacaktır. Ardından öykü çevirisinde karşılaşılan sorunlar, Günter Grass’ın “Die Linkshänder” başlıklı kısa öyküsünün Kâmarun Şipal tarafından yapılan çevirisinden alınan somut çeviri örnekleri üzerinde irdelenecektir. Metin çözümlemesinin, çevirmenin aldığı kararların daha iyi betimlenebilmesi noktasında vazgeçilmez olduğu düşünüldüğünden, bu aşamada Christiane Nord’un ‘Çeviri Amaçlı Metin Çözümlemesi’ modeli esas alınacaktır (Nord 1995). Sonuç olarak çalışmanın hem Kâmuran Şipal’in öykü çevirisinde benimsediği çeviri yönteminin tespit edilmesine hem de kısa öykü çevirisinde karşılaşılan sorunların çözümü noktasında farkındalık yaratılmasına katkıda bulunması beklenmektedir.

2. Yazın Çevirisi ve Çeviri Yöntemleri

Kısa öyküden bahsetmeden önce ‘yazın’ kavramının üzerinde durmak gerekmektedir. Sayın’a göre yazınsal metnin ilk niteliği birbirine bağlı tümcelerden ya da sözcelerden oluşmasıdır (Sayın 1999: 24). Yani bir metnin oluşması için sesbirimlerin ya da anlambirimlerin varlığı yeterli değildir; “birbiriyle bağıntılı, birbirine kenetli sözdizimsel yapılar, ya da sözceler gereklidir” (Sayın 1999: 24). Fakat bu bağıntı yazınsal metinlere özgü bir bağıntı türüdür: “Böyle bir bağıntı sözgelişi formüllerin alt alta dizildiği bir kimya […] kitabında yoktur” (Sayın 1999: 25). Yazın metninin ikinci niteliği ise kullanmalık metinlerin tersine, okura ‘bilgi’ aktarmaktan çok ‘ileti’ yöneltmesidir. Bu bağlamda yazın metninin üçüncü ayırt edici niteliği de nesnelerini kendisi oluşturması, yani yazın metninde anlatılan dünyanın gerçekle örtüşmemesidir. Aytaç ise Almancadaki ‘Literatur’ ve ‘Dichtung’ ayrımına dayanarak ‘yazın’ ve ‘edebiyat’ arasında ayrım yapmaktadır. Ona göre ‘yazın’ yazılı olan her şeyi kapsamaktadır ve bu nedenle nitelikli yazını ‘edebiyat’ olarak adlandırmak gerekmektedir (Aytaç 2001: 26). Bu kavramsal tartışmaya daha fazla girmeden öykü türünün bu devasa dünya içerisinde nasıl bir yer aldığını inceleyelim. Nicelik açısından bakıldığında sözcük sayısı otuz bine kadar olan düzyazı metinlere kısa öykü denildiğini biliyoruz. Fakat bizim için önemli olan kısa öykünün uzunluk ya da kısalığı değil onu diğer yazınsal türlerden ayıran ve öne çıkaran nitelikleridir. Sayın’a göre kısa öyküde “bütüne değil de, parçaya, tek tek an’a yönelik” bir tutum hâkimdir (Sayın 1999: 65). Bu tutumun sonucu olarak, kısa öykülerde anlatıya birdenbire girildiği, anlatıda yoğunluğun amaçlandığı, gerilimin sona kaydırıldığı ve metnin birdenbire son bulduğu görülmektedir. Sayın’a göre diğer yazınsal türlerle karşılaştırıldığında “anlatıcı ile okur arasındaki uzaklığın kısaöyküde çok azaldığı” görülmektedir (Sayın 1999: 68). Kısa öyküde anlatıcı okuruyla sürekli ilişki kurmak ister, geçmişi değil, içinde yaşadığı anı ele alır ve okurda da bu anın bilincini uyandırmak ister (Sayın 1999: 67). Anlatıcı okurla birlikte yolculuğa çıkar, okurdan uzak her şeyi

bilen bir yaklaşımı yoktur anlatıcının. Bu bağlamda “gerçek iletişim amaçladığı için, okura […] bitmiş, okurun tüketimine hazır bir malzeme sunmaz” (Sayın 1999: 67). Evet, kısa öyküde de anlatıcı okuruna bir resim sunar, fakat bu resimde boşluklar da vardır ve o boşlukları dolduracak olan da okurun kendisidir.

Yukarıda değinilen niteliklere sahip metinlerin çevirisinde nasıl bir ‘yöntem’ benimsenmesi gerektiği üzerine yapılan tartışmalarda esas itibariyle iki farklı çeviri yönteminden bahsedildiği görülmektedir. Daha önce antik dönemde de izlerine rastlanmakla birlikte kaynak metin ve çevirisi arasındaki ilişkinin niteliğinin şekillendirilmesi noktasında önemli bir yere sahip olan ‘çeviri yöntemi’ kavramı nispeten dizgeli bir şekilde ilk olarak Alman düşünür ve yorumbilimci Friedrich Schleiermacher tarafından ele alınmıştır. Schleiermacher 1838 yılında basılı hale gelen “Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens” (Farklı Çeviri Yöntemleri Üzerine) başlıklı makalesinde çeviri anlayışını betimlemek amacıyla temel olarak üç saptamada bulunmaktadır. İlk saptamasında iki farklı metin türü olduğundan bahsetmektedir. Bunlardan ilki belli bir konu üzerine bilgi verme işlevi olan gazete haberi veya bilimsel makale gibi uzmanlık metinleridir. Schleiermacher, bu metinlerin çevirisini yeterli dil edincine sahip herkesin yapabileceği neredeyse mekanik bir işlem olarak değerlendirmektedir (Schleiermacher 1969: 42). Günümüzde ‘yazınsal metin’ olarak değerlendirilen metinler ise ikinci metin türünü oluşturmaktadır. Yazınsal metinleri diğer metinlerden ayıran en önemli özelliği, bu metinlerde yazarın kendine özgü biçeminin ön planda olmasıdır (Schleiermacher 1969: 40).

Schleiermacher ikinci saptamasında ise sözcükler arasında ayrım yapmaktadır. Ona göre bazı sözcükler sınırları belli olan somut nesneleri adlandırmak üzere kullanılırken bazıları da duygu ve düşünce gibi daha soyut kavramları dile getirmek için tercih edilmektedir (Schleiermacher 1969: 42). İşte bu bahsedilen ikinci tür sözcükler metnin bağlamına, okurun artalan bilgisine, kültürel birikimine vb. bağlı olarak farklı yorumlanabilir ve farklı anlamlar kazanabilir.

Schleiermacher son saptamasında, bahsi geçen iki saptamadan da yararlanarak, iki farklı çeviri yöntemi öne sürmektedir. ‘Einbürgerung’ (yerlileştirme) olarak adlandırılan ilk çeviri yöntemine göre çevirmen, yazarı okura taşır ve kaynak metnin erek dilde özgün bir metinmiş gibi etki yapmasını sağlamaya çalışır (Schleiermacher 1969: 48). ‘Verfremdung’ (yabancılaştırma) adı verilen ikinci çeviri yöntemine göre ise çevirmen, okuru yazara taşır, kaynak metnin içerik ve biçemini erek dilde korumaya çalışır ve kaynak metnin içindeki erek kültüre ‘yabancı’ unsurları erek dile taşımaya gayret gösterir. Bu çeviri yönteminin uygulandığı çevirilerde erek dilde biçimsel sapmalara rastlanabilir ve ‘çeviri kokan’ kullanımların gözlenmesi doğaldır. Aksi takdirde kaynak metnin içeriğinin ve yazarın biçeminin erek dile tam anlamıyla taşınabilmesi mümkün değildir.

Goethe de çeviride yöntem olarak ya yazarın okura ya da okurun yazara götürüldüğünü dile getirir (Goethe 1969: 35), fakat yazın çevirisinde ‘uygun’ ve ‘mümkün’ olan yöntemin ‘yabancılaştırma’ olduğunu savunan Schleiermacher’den farklı olarak bu iki yöntem arasında ‘orta yol’ bulunması gerektiğini savunur (Snell-Horby 2006: 10). ‘Kaynak metin odaklı’ ve ‘erek okur odaklı’ şeklinde sınıflandırabileceğimiz bu iki yöntemin literatürde benzer şekilde fakat farklı adlandırmalarla yer aldığı görülmektedir. Söz gelimi, Jiří Levý ‘yabancılaştırıcı’ çeviri yöntemi için ‘illusionistisch’ (illüzyonist), ‘yerlileştirici’ çeviri yöntemi için ise ‘antiillusionistisch’ (anti-illüzyonist) tabirlerini kullanmaktadır. Buna göre Levý yazın çevirisinde ‘illüzyonist’ çeviri yönteminin tercih edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Bu çeviri yöntemine göre çevirmen erek metinde görünür olmamalı ve okurda sanki özgün metni okuyormuş gibi hissetmesini sağlayacak bir ‘illüzyon’ uyandırmaya çalışmalıdır (Levý 1969: 31). Okur okuduğu metnin bir çeviri metin olduğu bilir fakat yine de çeviri metnin özgün metnin ‘kalitesine’ sahip olmasını talep eder (Levý 1969: 31f.). Buna karşın ‘anti-illüzyonist’ çeviri yöntemini benimseyen çevirmen kaynak metne çok fazla

müdahale eder ve kendi yorumunu katar, bu da okurda anılan illüzyonun uyanmasına engel olmaktadır.

Juliane House çeviri etkinliğini, “kaynak dilde yazılmış bir metnin erek dilde anlamsal, edimsel ve metinsel olarak eşdeğer bir metne dönüştürülmesi”1 _{olarak tanımlamaktadır (House 2002:}

103). House öne sürdüğü iki çeviri yöntemini açıklamadan önce ‘Äquivalenz’ (eşdeğerlik) ve ‘Funktion’ (işlev) kavramlarına açıklık getirmektedir. Ona göre eşdeğerlik kavramıyla bir ifade, ibare, sözcük ya da metnin başka bir ‘Code’ (düzgü) içerisinde, farklı şartlarda ve farklı alıcılar için ‘eşdeğer’ olması ifade edilmektedir (House 2002: 103). Bir metnin ‘işlevi’ ise o metnin belirli bir bağlam içerisinde kullanılması sonucu ortaya çıkmaktadır. Yani bir metnin işlevinin tespit edilebilmesi için kullanıldığı bağlamın çözümlenmesi gerekmektedir. Bu noktada bir çevirinin kaynak metne ‘eşdeğer’ sayılabilmesi için erek dilde kaynak metne eşdeğer bir işlev yerine getirmesi şarttır. Juliane House, bu saptamalardan yola çıkarak, ‘offen’ (açık) ve ‘verdeckt’ (örtük) olarak adlandırdığı iki farklı çeviri yöntemini öne sürmektedir (House 2002: 103). Çevirinin erek dilde kaynak metnin işlevine eşdeğer bir işlev yerine getirebilmesi ancak örtük çeviri yöntemi uygulanırsa mümkün olabilir. Çünkü örtük çeviride özgün metnin kaynak dilde yerine getirdiği işlevin erek dilde ‘yeniden yaratılması’ sağlanmaktadır. Çevirmen, çevirinin erek dilde kaynak metne eşdeğer bir işlev yerine getirebilmesi için çeviri sürecinde erek kültür normlarına bağlı olarak kaynak metinden sapan değişiklikler yapabilir. Bu sayede de çeviri metnin erek dilde özgün bir metinmiş gibi algılanması sağlanmaktadır. Bunun için çevirmenin özgün metne erek kültür alıcılarının gözünden bakması, House’un deyimiyle ‘kultureller Filter’ (kültürel filtre) kullanması gerekmektedir (House 2005: 84). Açık çeviri yönteminde ise çeviri metnin erek dilde özgün bir metinmiş gibi algılanması ya da kaynak metne eşdeğer bir işlev yerine getirmesi beklenmez. Burada çeviri metnin işlevi, okuyucusu ile kaynak metin arasında köprü görevi görmektir. Bu köprü vasıtasıyla çeviri metnin okurları kaynak metne ulaşmaya çalışır. Açık çeviri yönteminde esas olan kaynak metnin ‘içerik’ ve ‘biçem’inin üzerinde oynama yapılmadan erek dile aktarılmasıdır. Kaynak metnin içerik ve biçeminin olduğu gibi erek dile aktarılmaya çalışılması çeviri metnin erek dilin normlarından sapmasına dahi sebep olabilir (House 2005: 82).

3. Kısa Öykü Çevirisinde Karşılaşılan Sorunlar

Yukarıda da ayrıntılı bir şekilde bahsedildiği üzere ‘çeviri yöntemi’ kavramı kaynak metin ve çevirisi arasındaki ilişkinin niteliğinin şekillendirilmesi noktasında belirleyici bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Çünkü benimsenen çeviri yöntemi çeviri sürecinde alınacak çeviri kararlarını doğrudan etkilemekte ve çevirmenin karşılaştığı sorunları çözmek amacıyla başvuracağı çeviri işlemlerini de şekillendirmektedir. Nitekim ‘kaynak metin odaklı’ çeviri yöntemini benimseyen bir çevirmen ile ‘erek okur odaklı’ çeviri yöntemini benimseyen bir çevirmenin çeviri sorunlarına yaklaşımları ve bu sorunları çözmek üzere kullanacakları çeviri işlemleri de birbirinden farklı olacaktır. Bu saptamadan yola çıkarak benimsenecek çeviri yöntemini belirlemenin çeviri sürecinin ilk aşamasını oluşturduğunu söyleyebiliriz. Yani çeviri süreci olarak adlandırdığımız süreç aslında çevirmen metni çevirmeye koyulmadan önce başlamaktadır. Bu bağlamda Christiane Nord, çevirmen metni çevirmeye başlamadan önce çeviri metnin erek dilde yerine getirmesi beklenen işlevin belirlenmesi gerektiğini dile getirmektedir (Nord 1995: 37). Çünkü kaynak metin çözümlemesi, erek metnin erek dilde yerine getirmesi beklenen işlev göz önünde bulundurularak yapılmalıdır. Nord’un ‘Übersetzungsrelevante Textanalyse’ (çeviri amaçlı metin çözümlemesi) adını verdiği bu çözümleme türünde amaç, hem çevirmenin metne her anlamda hâkim olmasını sağlamak hem de alacağı her çeviri kararı için çevirmene güvenilir bir dayanak oluşturmaktır (Nord 1995: 1). Bu bağlamda yapılacak tespitlerin tutarlı olabilmesi için, çalışmanın devamında Günter Grass’ın “Die

Linkshänder” başlıklı öyküsünün Kâmarun Şipal tarafından yapılan çevirisinden alınan somut çeviri örnekleri üzerinde inceleme yapmadan önce çeviri amaçlı metin çözümlemesi yapılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır.

3.1. Çeviri Amaçlı Metin Çözümlemesi

Çalışmamızın inceleme materyalini oluşturan Günter Grass’ın “Die Linkshänder” başlıklı öyküsünün Kâmarun Şipal tarafından yapılan çevirisinin erek dilde nasıl bir işlev yerine getirmesi beklenildiğini tespit etmekle çözümlememize başlayalım. Bunu tespit etmek için çıkış noktası olarak yan metinlerden, yani öykünün yayımlandığı yapıtın ön ve arka kapağında yer alan bilgilerden, önsöz ve sonsözlerden veya varsa çevirmenin çevirisi üzerine kaleme aldığı yazılardan veya eser içindeki çevirmen notlarından yararlanılabilir. Bahsi geçen kısa öykünün çevirisi “Çağdaş Alman Öykü Antolojisi” başlıklı iki ciltlik eserde yayımlanmıştır. Eserde Almanya’da, Avusturya’da ve İsviçre’de Almanca yazan yazarların çeşitli öykülerinin çevirileri yer almaktadır. Eserin Yüksel Pazarkaya tarafından kaleme alınan önsözünde antolojinin misyonuyla ilgili çarpıcı ipuçları bulunmaktadır. Yazının giriş bölümünde öykü türünün öneminden, özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısında öykünün nitelik yönünden romanın önüne geçtiğinden bahsedilmektedir. Pazarkaya, bu seçki derlemesinin çağdaş Almanca öyküye bütünsel bir bakış sağladığını, “çağdaş yazarın insanı ve dünyayı anlatış ve deyiş biçimlerinin çeşitliliğini[n] bu seçkide toplu olarak” sunulduğunu ifade etmektedir (Pazarkaya 2014: 23). Önsözün büyük bölümünde 19. ve 20. yüzyılda Almanya’da yaşanan tarihi değiştiren olaylardan bahsedilmekte ve antolojide yer alan öykülerin yazarlarının ele aldığı konularla ve biçemleriyle ilgili bilgi verilmektedir. Böylece Pazarkaya okuru bir nevi ‘kaynak metin odaklı’ çeviriye hazırlamaktadır. Antolojinin çevirmeni Kâmuran Şipal’in dipnotları, bir başka deyişle çevirmen notlarını kullanmakta oldukça cimri davranması da antolojide ‘okuru yazara taşıma’ işlevinin daha ağır bastığına işaret etmektedir. Çeviri amaçlı kaynak metin çözümlemesi bu saptama ışığında yapılmalıdır. Çünkü çevirinin erek dil ve kültürde yerine getirmesi beklenen işleve bağlı olarak, çözümleme aşamasında kaynak metnin hangi niteliklerinin korunması ve hangi niteliklerinde değişiklik yapılması gerektiği belirlenecektir (Nord 1995: 24).

Nord, Lasswell Formülü’ne dayandırdığı çeviri amaçlı metin çözümlemesi modelinde metin çözümlemesinde ele alınması gereken etmenleri ‘metin dışı’ ve ‘metin içi’ etmenler olarak ikiye ayırmaktadır. Bu bağlamda öncelikle metin dışı etmenlerin çözümlenmesi gerekir, çünkü metin dışı etmenler metin daha kaleme alınmadan ortaya çıkar ve metin içi etmenlerin şekillenmesinde önemli rol oynar. Bu bağlamda şu soruların sorulması gerekmektedir: “Metin kim tarafından, hangi amaçla ve kimin için kaleme alınmıştır? Metin nasıl bir kanal vasıtasıyla, nerede, ne zaman, neden ve hangi işlev doğrultusunda okuruna ulaşmaktadır?” (Nord 1995: 41). Metin içi etmenlerin tespit edilmesi için ise şu soruların sorulması gerekmektedir: “Metnin konusu nedir, metin ne söylemekte, ne söylememektedir, metinde söylenenler hangi sıralamayla, hangi sözlü olmayan araçlar kullanılarak, hangi sözcüklerle, ne tip cümlelerle, nasıl bir tonla ve nasıl bir etkiyle ifade edilmektedir?” (Nord 1995: 41).

3.2. Günter Grass ve “Die Linkshänder” Başlıklı Öyküsü

Günter Grass savaş sonrası Alman edebiyatının önemli kalemlerinden biridir. Şiirleri, resimleri ve oyunları da bulunan çok yönlü bir sanatçı olan Grass, özellikle romanlarıyla dünya edebiyat kamuoyunun ilgisini çekmiştir. Paris’te kaleme aldığı ve 1959 yılında yayımlanan “Teneke Trampet” başlıklı romanı yazarın dünya çapında ün kazanmasını sağlamış ve sinemaya da uyarlanmıştır. Teneke Trampet’te II. Dünya Savaşı yıllarını anlatmıştır. “Uzak Tarla” başlıklı romanında Almanya’nın Berlin Duvarı’yla bölünmesinden 3 Ekim 1990’da yeniden birleşmesine kadar olan süreci kaleme almıştır. “Yüzyılım” başlıklı eseri ise geride bıraktığımız yüzyılda yaşanan tarihî, teknik ve kültürel gelişmelerin muhasebesinin yapıldığı bir eser niteliğindedir. “Kafadan

Doğumlar ya da Almanların Soyu Tükeniyor mu?” başlıklı yapıtında Almanların soyunu devam ettirememe endişesini kendine has biçem ve anlatımıyla ele almaktadır. Yazarın 2006 yılında yayımlanan “Soğanı Soyarken” başlıklı yapıtı en çarpıcı ve ses getiren eserleri arasındadır. Çünkü Grass bu yapıtında gençlik yıllarında Hitler Gençliği’ne üye olduğunu ve Hitler’in Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi'nin bir üyesi olduğunu ilk kez itiraf etmiştir.

Çalışmamız için önemli olan ve inceleyeceğimiz öyküde de izlerine rastladığımız husus yazarın eserlerinde politik duruşunun izlerine rastlanmasıdır. Yazarın yazınsal geçmişine kısaca göz attığımız yukarıdaki metin bölümünde de yazarın tarihî gelişmeleri ele almak suretiyle bazı eserlerinde politik duruşunu ön plana çıkardığı görülmektedir. Nitekim Grass, 1960’lı yıllarda sosyal demokrat ve insan hakları savunucusu kimliğiyle politikaya aktif olarak katılmıştır. Çevirmenin kaynak metnin yazarının yazınsal geçmişiyle ilgili bilgi sahibi olması çevireceği eseri daha kapsamlı bir bakış açısıyla ele almasına ve yorumlamasına imkân sağlayacaktır.

Günter Grass’ın 1958-1959 yılları arasında yayımlanan “Die Linkshänder” başlıklı öyküsünde kısaca toplumun solaklar üzerinde oluşturduğu baskı ele alınmaktadır. Solakların bir araya geldiği “Tek Taraflılar” isimli dernekten birbirini tanıyan anlatıcı (ben) ve Erich öykünün iki başkahramanını oluşturmaktadır. Bu iki arkadaş solak olmaktan kurtulup sağlak yani öyküde ifade edildiği şekliyle “normal” olabilmek için birçok yol dener. Anılan dernekte bir araya gelip sağlak olabilmek uğruna sağ elle iğneye iplik geçirmek veya giysilerinin düğmelerini sağ elle ilikleyip çözmek gibi çeşitli alıştırmalar yaparlar. Bu iki arkadaş tüm bu uğraşlarına rağmen sağlak olma emellerine ulaşamaz ve 1950’li yılların Almanya’sında solakların maruz kaldığı toplumsal baskıya daha fazla dayanamayıp soruna kökten bir çözüm getirmek isterler. Bunun için birbirlerini sol ellerinden tabancayla vurmaya ve bu şekilde de sol ellerini kullanılamaz hale getirmeye karar verirler. Nitekim öykü iki arkadaşın birbirine silah doğrulttuğu sahne ile başlar. Öykünün bu sahneyle başlaması ve sahnenin sonunda ne olacağının öykünün sonunda belli olması öykü içi gerilimin öykünün sonuna kadar devam etmesini sağlar. Öykünün asıl konusu bu iki arkadaşın birbirini vurması olayı olsa da yazar bir taraftan gerilimi canlı tutmak amacıyla okurun dikkatini bu olayda tutmaya çalışırken bir diğer taraftan da anlatıcının solak olduğu için maruz kaldığı baskıyı anlatmak amacıyla anlatıcının çeşitli deneyimlerinden bahseder. Bu bağlamda anlatıcı hayatının çeşitli dönemlerinde yaşadığı çeşitli olaylardan bahsederek bir anlamda öykü kahramanlarının çaresizliğine işaret eder. Sözgelişi anlatıcı dernekte olup bitenleri eleştirir, dokunduğu ilk kızın onun solak olduğunu anlayınca ondan nasıl uzaklaştığından, tüm akrabalarının tokalaşırken ondan sağ elini kullanmasını istemelerinden, nişanlısı Monika’yla evlilik yüzüğünü hangi ellerinde taşıyacakları konusundaki tartışmaya kadar yaşadığı birçok olaydan bahseder. Öykü, bu iki arkadaşın birbirini sol ellerinden vurması ve sol ellerinden yoksun yeni bir hayata başlamalarıyla son bulur. Bu bağlamda metnin konusu iki arkadaşın birbirini vurmasından ötedir. Yazarın amacı ‘toplumun farklı olanı kabul etmeme sorunu’, ‘tabuların kırılamaması’ ve ‘toplumsal baskı’ gibi konuları ele alarak, insan hakları savunucusu kimliğini de ön plana çıkarmak suretiyle ‘karşılıklı hoşgörü’ mesajı vermektir. Yazarın bu mesajı vermeye çalışırken hangi sözcüklerden, ne tip cümlelerden ve nasıl bir tondan yararlandığı ise çeviri sorunlarının incelendiği somut örneklerde irdelenmektedir.

3.3. Örnekler Üzerinde Çeviri Çözümlemesi

Yazın çevirmeni çeviri sürecinde çeşitli sorun ve zorluklarla karşı karşıya kalır. Karşılaşılan çeviri sorunlarını tespit edip irdelemeden önce ‘çeviri sorunu’ ve ‘çeviri zorluğu’ kavramlarının açıklığa kavuşturulması gerekmektedir. Bu bağlamda keskin bir ayrım yapan Nord çeviri zorluklarının öznel olduğunu yani çevirmenin kendi yetkinliğine bağlı olarak ortaya çıktığını ileri sürmektedir (Nord 1999: 352). Araştırma olanaklarının ve zamanın kısıtlı olması gibi dış koşullar da bu zorlukların ortaya çıkmasında rol oynamaktadır. Çeviri zorlukları çevirmenin çeviri edincini geliştirmesi, uygun araştırma yöntemlerinden yararlanması ve uzmanlık alanı hâkimiyetini

arttırmasıyla ortadan kaldırılabilir. Çeviri sorunları ise nesneldir, çevirmenin yetkinliğinden ya da dış koşullardan bağımsızdır ve çeviri sorunlarının uygun çeviri işlemleri tercih edilerek çözülmesi gerekmektedir (Nord 1999: 352). Buna göre çeviri zorlukları çevirmeden çevirmene farklılık gösterebileceğinden bu çalışmada çeviri sorunları ele alınmaktadır.

Nord çeviri sorunlarını ‘pragmatisch’ (edimsel), ‘kulturpaarspezifisch’ (kültür çiftine özgü), ‘sprachenpaarspezifisch’ (dil çiftine özgü) ve ‘textspezifisch’ (metne özgü) olmak üzere dört farklı kategoriye ayırmaktadır (Nord 1999: 352). Buna göre edimsel çeviri sorunları kaynak metin ve çevirisinin ayrı birer metin olarak içinde bulunduğu iletişim durumlarının farklı olmasından kaynaklanmaktır. Söz gelimi kaynak metin ve çevirisinin farklı yer ve zamanda ortaya çıkmış olmasına veya kaynak metin ve çevirinin okuyucularının ön bilgilerinin farklı olmasına bağlı olarak bu tür sorunlarla karşılaşılabilmektedir. Aşağıdaki çeviri örneği bu tip bir çeviri sorununu ele almaktadır:

Örnek 1:

[…], ja, würde man sorgfältiger vergleichen, ergäbe sich ein Sittenbild, das manchen um das Seelenheil seiner Gemeinde besorgten Pfarrer von der Kanzel ausrufen ließe: »Ach, wäret Ihr doch alle Linkshänder!« (Grass 1973: 28).

Hatta daha bir titizlikle yapılacak bir karşılaştırma ortaya öyle etik bir tablo çıkarırdı ki, cemaatinin ruh selametini kendine dert edinmiş pek çok rahibin mihraptan şöyle seslenmesine yol açardı: “Ah, keşke siz hepiniz de solak olsaydınız!” (Grass 2014: 291).

Hatta daha özenli yapılacak bir kıyaslama ortaya öyle bir tablo çıkarırdı ki cemaatinin günahlarından arınmasını kendine dert edinmiş pek çok rahibin mihraptan şöyle seslenmesine yol açardı: “Ah cemaatim, keşke hepiniz solak olsaydınız!” (Çeviri Önerisi, M.E.).

Yukarıdaki örnek cümlenin öncesinde anlatıcı dernek isminin “Tek Taraflılar” olmasını eleştirir ve dernek için aslında daha uygun isimler bulunabileceğinden bahseder. Derneğin ismini yersiz ve incitici bulur, dernek olarak aslında renkli bir topluluk olduklarını ifade eder ve söz gelişi derneğe üye kadınların ‘normal’ yani sağlak kadınlarla aşık atabilecek niteliklere sahip olduğunu savunur. Tam da bu noktada solak dernek kadınlarıyla normal kadınlar arasında yaptığı kıyaslamayı bir adım ileri götürür ve Örnek 1’deki ifadeleri kullanır. Bu örnekte Alman ve Türk okurların ön bilgilerinin farklı olmasına bağlı olarak ortaya çıkan sorun “Seelenheil” ifadesinin aktarımındadır. Kâmuran Şipal bu ifadeyi “ruh selameti” olarak aktarmıştır. “Seelenheil” ifadesi Hristiyanlık dininde “Erlösung der Seele von Sünden” (ruhun günahlardan arındırılması) anlamında kullanılmaktadır (Duden 2012). “Ruh selameti” veya “iç huzur” gibi karşılıklar ifadenin bu anlamını kısmen kapsamaktadır. Alman okur “Seelenheil” ifadesinin ‘ruhun günahlardan arınması’ anlamına geldiğini ön bilgisinin yardımıyla idrak edebilmektedir. Türk okur için aynı durum geçerli olmayacağı için “ruh selameti” ifadesi bu çeviri durumunda yetersiz kalmakta ve ifadenin “günahlardan arınma” şeklinde açımlanması gerekmektedir.

Kaynak ve erek kültürlerin norm ve geleneklerindeki farkların sebep olduğu sorunlar kültür

çiftine özgü çeviri sorunları kategorisine girmektedir. Örneğin ölçü birimlerinin, görgü

kurallarının, geleneklerin veya hitap şekillerinin kültürden kültüre farklılık göstermesi bu tür sorunlara sebep olabilmektedir. Aşağıda kültür çiftine özgü olan bir çeviri sorunu ele alınmaktadır:

Örnek 2:

Monika und ich haben diesen Augenblick des Ringewechselns nun schon so oft besprochen und sind doch immer wieder zu demselben Ergebnis gekommen: Wir können es uns nicht leisten, vor einer unwissenden, nicht selten böswilligen Welt, als Verlobte zu gelten, wenn wir schon lang ein getrautes Paar sind und alles, das Große und das Kleine, miteinander teilen (Grass 1973: 29).

Monika'yla yüzükleri değiş tokuş edeceğimiz anı şimdiye kadar sık sık konuştuk, her defasında da aynı sonuca vardık: Bunca zamandır nikâhlanmış bir çift hayatı yaşıyor, büyük küçük her şeyi birbirimizle paylaşıyorsak, bilgisiz, çokluk kötü niyetli bir dünya karşısında nişanlı sözüyle davranamayız (Grass 2014: 292). Monika’yla yüzüklerimizi sağ elimizin yüzük parmağına takacağımız anı bu zamana kadar çokça konuştuk, her defasında da aynı sonuca vardık: Bunca zamandır nikâhlanmış bir çift hayatı yaşıyor ve büyük küçük her şeyi birbirimizle paylaşıyorsak, cahil ve çoğu zaman da kötü niyetli böyle bir dünyanın bizi hâlâ nişanlı saymasına katlanamayız (Çeviri Önerisi, M.E.).

Monika, anlatıcının tek taraflılar isimli dernekte tanıştığı solak nişanlısıdır. Anlatıcı ve Monika, herkesçe bilinen ve sevgililer arasında sıkça görülen sorunların yanı sıra bir de solak olmalarından kaynaklanan sorunlarla baş etmek zorunda kalmıştır. Yazar bu çiftin solak olmalarından dolayı kendilerinde hissettikleri psikolojik baskının boyutunu birçok örnekle anlatmaktadır. Monika ve anlatıcının sevişirken dahi önce sağ ellerini kullanmaya çalışmaları, bir başka deyişle kendilerini böyle yapmak zorunda hissetmeleri bu durumu anlatan en çarpıcı örneklerden bir tanesidir: “Başlangıçtaki doğal şaşkınlıkta birbirimizi sağ ellerimizle okşayıp sevmeyi denedik; ama bu sağır elimizin ne kadar duyarsız olduğunu gördükten sonra […] sol ellerimizle bu işi yapmaya başladık” (Grass 2014: 292). Anlatıcı metnin devamında şöyle bir ifade kullanmaktadır: “Birlikte sinemaya ilk gidişimizin hemen ardından yüzükleri […] sağ ellerimizdeki yüzük parmağımıza takıncaya kadar kızlığına dokunmayacağıma güvence vermekten kendimi alamadım” (Grass 2014: 292). “Yüzükleri sağ elimizin yüzük parmağına takıncaya kadar kızlığına dokunmayacağım” ifadesi ilk bakışta Türk okur için bir anlam ifade etmiyor. Çünkü Türk kültüründe nişanlı olan bir çiftin yüzüklerini görenek gereği sağ el yüzük parmağına takması gerekiyor. Anlatıcı ve Monika da nişanlı olduğuna göre yüzüklerinin zaten sağ elin yüzük parmağında takılı olması gerekmiyor mu sorusu geliyor okuyucunun aklına. Bu da erek okurun kaynak metindeki iletiyi anlamasını zora sokuyor. İşte tam da burada iki kültür arasındaki fark ön plana çıkıyor: Almanya ve Avusturya’da nişan yüzüğü Türk kültüründe uygulananın tam tersine âdet gereği sol elin yüzük parmağına takılmaktadır. Bu gelenek latince ismi ‘vena amoris’ olan ve ‘aşk damarı’ anlamına gelen bir damarın sol elin yüzük parmağından geçerek hiçbir kesintiye uğramadan ve doğrudan kalbe gittiğine dair inanca dayanmaktadır. Burada Kâmuran Şipal, okuru yazara götürme ve kaynak kültürde ‘yabancı’ olanı koruma isteğiyle haklı olarak aktarımda herhangi bir kültürel uyarlama yapma ihtiyacı duymamıştır. Nitekim özgün metinde yazar da yukarıdaki cümlenin hemen devamında bu kültürel farka dikkat çekercesine şu ifadeleri kullanıyor: “Oysa güneydeki Katolik ülkelerde evliliğin bu altın simgesi sol elde taşınır, bunun gibi güneşli bölgelerde o amansız mantıktan çok kalbin sözü geçer” (Grass 2014: 292). Bu sözden de anlaşılacağı üzere Monika ve anlatıcı evlenince de yüzüklerini sol ellerinde taşımak istemektedir. Bu Alman göreneğine aykırı istek -yukarı da belirtildiği üzere Almanya’da nişan yüzüğü sol elde, evlilik yüzüğü ise sağ elde taşınır- çiftin toplumun solaklar üzerinde uyguladığı baskıya bir başkaldırısı olarak da değerlendirilebilir. Nitekim evlenince Alman göreneğine göre yüzüklerini sağ ellerinin yüzük parmağına takmak zorunda kalacaklarını bildiklerinden bu konuyu kendilerine dert ediyorlar ve yüzükleri sağ ellerinin yüzük parmaklarına takacakları anı sık sık söz konusu ediyorlar. Fakat çiftin yüzüklerini sol el yüzük parmağında taşıması toplumun onları hâlâ nişanlı sayması anlamına geleceğinden buna cüret edemiyorlar. Bu bağlamda Örnek 2’de de görüldüğü üzere Kâmuran Şipal kaynak metindeki “Augenblick des Ringewechselns” ifadesini “yüzükleri değiş tokuş edeceğimiz an” şeklinde aktarmayı tercih etmiştir. Fakat “değiş tokuş etmek” ifadesi asıl anlatılmak istenenin kültürel farkların da etkisiyle erek okura ulaşmasını zora sokmaktadır. Burada yazarın dikkat çekmek istediği husus çiftin yüzüklerini sağ el yüzük parmaklarına takacakları an, yani evlenecekleri andır. Bu durumda kaynak metindeki “Augenblick des Ringewechselns” ifadesinin “yüzüklerimizi sağ elimizin yüzük parmağına takacağımız an” şeklinde açımlanması gerekmektedir.

Şipal bunun dışında “Wir können es uns nicht leisten, vor einer unwissenden, nicht selten böswilligen Welt, als Verlobte zu gelten” ifadesini “bilgisiz, çokluk kötü niyetli bir dünya karşısında nişanlı sözüyle davranamayız” şeklinde aktarmayı uygun görmüştür. Burada çiftin kendilerine dert ettikleri konu yüzüklerini sol ellerinde taşımaya devam ederlerse insanların onları evli olmalarına rağmen hâlâ nişanlı olarak görecek olmalarıdır. Bu nedenle bu tümcenin “cahil ve çoğu zaman da kötü niyetli böyle bir dünyanın bizi hâlâ nişanlı saymasına katlanamayız” şeklinde aktarılması kaynak tümcede kastedilen iletinin erek okura ulaşmasını kolaylaştıracaktır.

Kaynak ve erek dil arasındaki yapısal farkların sebep olduğu sorunlar ise dil çiftine özgü

çeviri sorunlarıdır. Söz gelimi Türkçenin eklemeli (bitişken) ve Almancanın da çekimli (bükümlü)

bir dil olması, bu bağlamda iki dilin sözcük türetme yollarının farklı olması veya iki dil arasındaki sözdizimsel farklar çeviri sürecinde çeşitli sorunlara yol açmaktadır. “Erichs Wochenendhäuschen” birleşik kelimesinin Türkçede “Erich’in hafta sonu tatillerini geçirdiği küçük ev” şeklinde açımlanması veya “Stammlokal der Einseitigen” ifadesinin “tek taraflıların müdavimi olduğu lokal” şeklinde aktarılması iki dil arasındaki sözcük türetme yollarının farklı olmasından kaynaklanan çeviri sorunlarına örnek gösterilebilir. Bu tip çeviri sorunları özellikle kaynak metnin yazarının dilin olanaklarını belli bir yazınsal etki yaratmak amacıyla kullanması durumunda önem kazanmaktadır. Aksi takdirde bu tip sorunları çözmek yazın çevirmeninin rutin görevi olarak değerlendirilebilir.

Sadece belli bir metinde karşılaşılan ve çözümü de sadece o metin için geçerli olan çeviri sorunları ise metne özgü çeviri sorunları olarak adlandırılmaktadır. Örneğin kelime oyunlarının çevirisinde karşılaşılan sorunlar metne özgü çeviri sorunları kapsamında ele alınmaktadır. Aşağıdaki örnekte bir kelime oyunu ele alınmasa da metne özgü bir çeviri sorunu irdelenmektedir:

Örnek 3:

Auf die Länge nimmt sich solch ein Schießeisen harmlos aus. Kann man nicht einen Füllfederhalter, einen gewichtigen Schlüssel so halten und einer schreckhaften Tante mit dem gespreizten schwarzen Lederhandschuh einen Schrei abkaufen? (Grass 1973: 25).

İş uzadı mı, böyle ateşli silahlar zararsız bir görünüm kazanır. Bir dolmakalem, ağır bir anahtar da böyle elde tutulup, siyah deri eldivenler geçirilmiş birbirinden aralıklı duran parmaklar ileri uzatılarak bir halaya, bir teyzeye korkudan bir çığlık attırılmaz mı nihayet (Grass 2014: 288).

Uzaktan bakılınca böyle ateşli silahlar zararsız görünür. Bir dolmakalem, ağır bir anahtar da böyle elde tutulup, siyah deri eldiven geçirilmiş bir elin birbirinden aralıklı duran parmakları ileri uzatılarak da korkak bir teyzeye korkudan bir çığlık attırılabilir pek tabii (Çeviri Önerisi 1, M.E.).

Uzaktan bakıldığında tabancanın aslında zararsız bir görünümü var. Elime siyah bir deri eldiven giysem, bir dolmakalemi ya da ağır bir anahtarı böyle elimde tutsam ve bir de parmaklarımı açarak elimi korkak bir teyzeye doğru uzatsam, elimdekini silah sanıp korkudan bir çığlık atmaz mı? (Çeviri Önerisi 2, M.E.).

Her yazınsal metin kendi içinde ayrı bir dünyadır. Yazar bu dünyayı kendi zihninde kurgular ve kendine özgü biçemiyle kaleme alır. Yazarın oluşturduğu bu dünya her ne kadar kurmaca olsa da gerçek dünyaya bir takım göndermeler de yapabilir. Yazar söylemek istediklerini dilsel göstergeler yardımıyla dile getirir. Bu dilsel göstergeler ve göstergelerin kullanılış biçimleri metnin anlam örgüsünü oluşturur. Yazınsal metinleri anlamak bu göstergeleri yorumlamaktır aslında. Tam da bu nedenle yazınsal metinleri anlamak yazarın kendi zihninde kurguladığı o kurmaca dünyanın içine girmeyi ve o dünyayı kavramayı gerektirir (Gündoğdu 2003: 253).

Dilsel göstergelerin iki katmanı vardır: Birisi kâğıt üzerinde görünen katman iken diğeri göstergenin altında gizlenen anlamdır. Bu nedenle çeviride esas olan dilsel yapıların derinliğine inmek ve anlama ulaşmaktır. Fakat anlamın şekillenmesini etkileyen birçok etmen vardır. Öncelikle bir dilsel gösterge ancak metnin bağlamı içinde bir anlam kazanır ve yorumlanabilir. Fakat yazınsal

metinlerde metnin bağlamını çözümlemek yeterli olmaz; dilsel göstergelerin o bağlam içerisinde nasıl ifade edildiğinin yani yazarın biçeminin de belirleyici rolü vardır anlamın oluşmasında. Anlama ediminin gerçekleşmesinde bağlam bilgisi ve biçem çözümlemesi sadece metin içi etmenleri oluşturur. Okurun mevcut dil edinci, kültürel birikimi, değer yargıları ve dünya görüşü gibi metin dışı etmenler de anlama ediminin gerçekleştiği sürece etki eder. Anlam denen o soyut kavram da tüm bu etmenlerin bir araya gelmesi sonucunda okurun zihninde ortaya çıkan bilişsel tepkimenin ürünüdür. Tüm bu etmenlerin varlığı göz ardı edilemeyeceğinden her anlama ediminin kişiden kişiye değiştiği iddia edilebilir. Bu bağlamda her anlama edimi özneldir ve anlam da yazarın iletisine bir yakınlaşmadır sadece. Fakat bu durum çevirmenin metni anlamlandırma noktasında mutlak özgürlüğe sahip olduğu anlamına gelmemelidir. Çeviri sürecinde çevirmenin en önemli görevi anlamlandırma sürecine etki eden tüm bu etmenleri olabildiğince doğru çözümlemektir. Çünkü çevirmenin hem kaynak metnin yazarına hem de erek okura karşı sorumluluğu vardır (Nord 2011: 32). Kısaca çevirmenden kaynak metnin yazarının iletisini tahrif etmemesi beklenir (Nord 1995: 32).

Yukarıda ele alınan ön kabullerden yola çıkarak; Örnek 3’te yer alan Şipal’in çevirisini ve çeviri önerilerini incelediğimizde iki farklı yorumlama karşımıza çıkmaktadır. Kaynak metindeki “auf die Länge” ifadesinin Şipal tarafından “iş uzadı mı” şeklinde aktarıldığı görülürken çeviri önerilerinde “uzaktan bakıldığında” şeklinde yorumlandığı göze çarpmaktadır. “Auf die Länge” ifadesinin nasıl bir anlam içerdiğini tespit edebilmek için ifadenin metin içinde geçtiği bağlamın çözümlenmesi gerekmektedir. Çünkü her yazınsal metinde okurun anlamlandırma sürecini yönlendiren mutlaka bir takım öğeler bulunur. Bu amaç doğrultusunda ifadenin geçtiği cümlenin öncesinde veya sonrasında ya da metnin herhangi bir yerinde ifadenin anlamının oluşmasında etkili olabilecek öğeler incelenir. Yukarıdaki çeviri örneğinde aranılan ipucu ifadenin geçtiği cümlenin akabinde gelen cümlededir. Burada yazar tabancanın zararsız bir görünümü olduğundan ve aslında tabanca yerine bir dolmakalemin ya da bir anahtarın da tabanca tutar gibi elde tutulsa insanda korku uyanmasına sebep olabileceğinden bahsetmektedir. Yani burada yazar uzaklık-görünüm ilişkisi kurarak uzaktan bakıldığında tabanca ile anahtarın benzer görünümlere sahip olduğunu fakat cismi korkutucu yapan niteliğinin görünümü değil kullanılış amacı olduğunu vurgulamaktadır. Yazar bu vurguyu örtük ve sözdizimsel açıdan nispeten karmaşık bir cümleyle yapmaktadır: “Kann man nicht einen Füllfederhalter, einen gewichtigen Schlüssel so halten und einer schreckhaften Tante mit dem gespreizten schwarzen Lederhandschuh einen Schrei abkaufen?” (Grass 1973: 25). Şipal bu cümlenin çevirisinde, okuru yazara götürme isteğinin bir sonucu olarak, kaynak cümlenin sözdizimine sadık kalmaya çalışmıştır. Yazarın kullanmış olduğu bu soru cümlesi özünde soru sormaktan çok okurdan onay alma işlevi gördüğünden birinci çeviri önerisinde olduğu gibi Türkçeye aktarılırken olumlu haber cümlesine dönüştürülebilir. Yazarın tercih ettiği soru cümlesi yapısı Türkçede de korumak istenirse; çevirmenin ikinci çeviri önerisinde olduğu gibi sözcüklerden sıyrılması ve aktarımda daha özgür bir yol izlemesi gerekmektedir.

Çeviri amaçlı metin çözümlemesi bölümünde yapılan tespitlerden bir tanesi de yazarın eserlerinde politik duruşunun izlerine sıkça rastlanmasıydı. “Die Linkshänder” başlıklı kısa öyküde de buna benzer göndermelerle karşılaşılmaktadır. Söz gelişi ilk bakışta basit gibi görünen “die Linken” ifadesinin çevirisi bile nesnel dünyaya bir gönderme yapıldığında bir çeviri sorunu haline gelebilmektedir. Kısa öyküde anlatıcı “die Einseitigen” olan derneğin ismini eleştirdiği kısımda bir de isim önerilerinde bulunmaktadır: “Gewiß wären wir besser genannt, würden wir kurz, die Linken, oder klangvoller, die linken Brüder heißen” (Grass 1973: 27). Şipal buradaki “die Linken” ifadesini “solaklar” olarak aktarmıştır. Yani Şipal kısa öykünün başlığı olan “die Linkshänder” ifadesiyle “die Linken” ifadesi arasında herhangi bir fark görmemiş, ikisini de “solaklar” olarak aktarmayı uygun görmüştür. Fakat yazarın burada dernek ismi olarak neden “die Linkshänder” veya “die linkshändigen Brüder” ifadelerini değil de “die Linken” ve “die linken Brüder” ifadelerini tercih ettiğinin sorgulanması gerekmektedir. Yazar metnin devamında bazı politik göndermeler yaparak bu

isimleri bilinçli seçtiğine dair ipucu vermektedir: “[…] derneğimize aslında hiç vermememiz gereken bir ismi vermemizde politik endişeler de rol oynamamış değildi kuşkusuz” (Grass 2014: 291). Nitekim “die Linken” ifadesi bir siyasi akım olan ‘solculuğu’ çağrıştırmaktadır. 1950’lilerin Batı Almanya’sında sol siyasi görüşler ‘sakıncalı’ görülmekte ve zaman zaman da engellenmeye çalışılmaktadır. Örneğin Batı Almanya’da 1956 yılında siyasi pozisyon olarak aşırı solda konumlanan ‘Kommunistische Partei Deutschlands’ (Almanya Komünist Partisi) Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır (Naumann 2010: 170). Grass da kısa öyküsünde ülkedeki siyasi durumu şu ifadelerle imalı ve eleştirel bir şekilde kaleme almaktadır: “[…] içinde sol sözcüğünün birden çok kez geçtiği yazı ya da konuşmaya sakıncalı bir köktencilik yaftasını yapıştırmak âdet oldu” (Grass 2014: 291). Kısa öyküde buna benzer birçok siyasi gönderme bulunmaktadır. Sonuç olarak “solaklar” ifadesi Türkçede ‘solculuğu’ çağrıştırmamakta ve bu da yazarın bahsi geçen eleştirel ve imalı anlatımının Şipal’in çevirisinde tamamen korunamamasına sebep olmaktadır.

4. Sonuç

Bu çalışmanın öncelikli amacı kısa öykü çevirisinde karşılaşılan sorunlarını irdelemek, bu sorunlara çözüm önerileri getirmek ve Kâmuran Şipal’in kısa öykü çevirisinde benimsediği çeviri yöntemini tespit etmekti. Bu amaç doğrultusunda Günter Grass’ın “Die Linkshänder” başlıklı kısa öyküsünün Kâmuran Şipal tarafından yapılan çevirisi incelenmiştir. Yapılan inceleme sonucunda çeviri sorunlarının farklı sebeplere bağlı olarak ortaya çıktığı görülmüş ve çeviri sorunları ‘pragmatisch’ (edimsel), ‘kulturpaarspezifisch’ (kültür çiftine özgü), ‘sprachenpaarspezifisch’ (dil çiftine özgü) ve ‘textspezifisch’ (metne özgü) olmak üzere dört farklı kategoride ele alınmıştır. Alman okur ile Türk okurun artalan bilgisinin farklı olmasına bağlı olarak ortaya çıkan edimsel çeviri sorunlarının ‘açımlama’ olarak adlandırılan çeviri işlemi kullanılarak kısmen çözülebildiği görülmüştür. Kaynak ve erek kültürlerin norm ve geleneklerindeki farkların çoğu çeviri durumunda erek okurun kaynak metnin iletisini anlamasını zora soktuğu tespit edilmiştir. Bu tür kültürel farkların metin içinde, fakat metnin akışını bozmadan erek okur için anlaşılır kılınması gerekmektedir. Bu amaç doğrultusunda dipnot kullanımı çok gerekli olmadığı sürece yazın çevirisinde ‘uygun’ bulunmamaktadır, çünkü dipnot kullanımı yazınsal metin okurunun metni okurken içinde bulunduğu kurmaca dünyanın dışına çıkmasına ve böylece okurun içinde bulunduğu yazınsal illüzyonun zedelenmesine sebep olmaktadır. Bunun yanı sıra kaynak ve erek dil arasındaki yapısal farkların kaynak metnin yazarının dilin yapısal olanaklarını belli bir yazınsal etki yaratmak amacıyla kullanması durumunda çeviri sorunu haline gelmektedir. Aksi takdirde farklı dil ailelerinden gelen iki dil olan Almanca ve Türkçe arasında çeviri yaparken dil çiftine özgü çeviri sorunlarını çözmek yazın çevirmenin rutin görevi olarak kabul edilmektedir. Metne özgü çeviri sorunlarının çözümü için ise çevirmenin metnin bağlamına hâkim olması ve yazarın yazınsal geçmişiyle ilgili bilgi sahibi olması gerekmektedir.

Sonuç olarak yukarıda bahsedilen tüm çeviri sorunlarının çözümünde çeviri amaçlı metin çözümlemesinin vazgeçilmez olduğu görülmüştür. Bunun yanı sıra benimsenen çeviri yöntemi çeviri sürecinde alınan çeviri kararlarını doğrudan etkilemekte ve çevirmenin çeviri sorunlarına yaklaşımını ve bu sorunları çözmek üzere kullandığı çeviri işlemlerini de şekillendirmektedir. Bu bağlamda Kâmuran Şipal’in anılan kısa öykünün çevirisinde ‘kaynak metin odaklı’ bir çeviri yöntemi olan ‘yabancılaştırma’ yöntemini daha fazla tercih ettiği tespit edilmiş ve çevirmenin bu tercihinin doğurduğu sonuçlar örnekler üzerinde irdelenmiştir.

KAYNAKÇA

Aytaç, G. (2001). Edebiyat Yazıları. İstanbul: Multilingual.

Duden. (2012). Das große Wörterbuch der deutschen Sprache (CD-ROM) (4. b.). Mannheim. Goethe, J. W. (1969). Drei Stücke vom Übersetzen. H. J. Störig (Ed.) içinde, Das Problem des

Übersetzens (2. b., s. 34-37). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.

Grass, G. (1973). Die Linkshänder. Arbeitstexte für den Unterricht: Deutsche Kurzgeschichten (11. - 13. Schuljahr) (s. 25-31). içinde Stuttgart: Philipp Reclam.

Grass, G. (2014). Solaklar. K. Şipal (Dü.) içinde, Çağdaş Alman Öykü Antolojisi: Avusturya-Almanya-İsviçre (K. Şipal, Çev., Cilt I, s. 287-295). İstanbul: Cem Yayınevi.

Gündoğdu, M. (2003). Yazın Çevirisinde Biçem Çözümlemesinin Önemi ve İşlevi. Y. Kocadoru, K. Öztürk, & G. Çakır (Eds.), III. Dil, Yazın ve Deyişbilim Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 253-261). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Birlik Ofset ve Matbaacılık.

House, J. (2002). Möglichkeiten der Übersetzungskritik. J. Best, & S. Kalina (Eds.) içinde, Übersetzen und Dolmetschen: eine Orientierungshilfe (s. 101-109). Tübingen & Basel: A. Francke.

House, J. (2005). Offene und verdeckte Übersetzung: Zwei Arten, in einer anderen Sprache >das Gleiche< zu sagen. Die Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik, 35(139), 76-101.

Levý, J. (1969). Die literarische Übersetzung: Theorie einer Kunstgattung. Frankfurt am Main & Bonn: Athenäum.

Naumann, G. (2010). Deutsche Geschichte: 1806 bis heute (2. b.). Wiesbaden: Marixverlag. Nord, C. (1995). Textanalyse und Übersetzen: Theoretische Grundlagen, Methode und didaktische

Anwendung einer übersetzungsrelevanten Textanalyse (3. b.). Heidelberg: Groos.

Nord, C. (1999). Textanalyse: Pragmatisch / Funktional. M. Snell-Hornby, H. G. Hönig, P. Kußmaul, & P. A. Schmitt (Eds.) içinde, Handbuch Translation (2. geliştirilmiş b., s. 350-354). Tübingen: Stauffenburg.

Nord, C. (2011). Funktionsgerechtigkeit und Loyalität: Theorie, Methode und Didaktik des funktionalen Übersetzens. Berlin: Frank & Timme.

Pazarkaya, Y. (2014). Çağdaş Alman Öyküsü. K. Şipal (Dü.) içinde, Çağdaş Alman Öykü Antolojisi: Almanya-Avusturya-İsviçre (Cilt I., s. 11-23). İstanbul: Cem Yayınevi.

Sayın, Ş. (1999). Metinlerle Söyleşi. İstanbul: Multilingual.

Schleiermacher, F. (1969). Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens. H. J. Störig (Ed.) içinde, Das Problem des Übersetzens (2. b., s. 38-70). Darmstadt: Wissenschafliche Buchgesellschaft.

Snell-Hornby, M. (2006). The Turns of Translation Studies: New paradigms or shifting viewpoints? Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.

Citation Information/Kaynakça Bilgisi

Erbek, M. (2016). “Almancadan Türkçeye Kısa Öykü Çevirisinde Karşılaşılan Çeviri Sorunları / Translation Problems Encountered in Translating Short Stories from German into Turkish”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 11/21 Fall 2016, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11282, p. 681-696.