? «erek 1

(1)

S ? ^ ' a m a . s . n a r ö r e ' ^ ' İ " / : . " " ^ m e t

1

Z S î T S , n * r - r ^ d dufcıı «Madencilik Refor-

tonlarda r m e pn o . o r m u un Tasarısı», dünyadaki genel eği- ' f o r , ^

I Y a b a n c ı l a r : " T Ü R K L E R

B O R A K S " . y

• yeryüzü

**f A N A Y İ Î N İ K U R A M A Z " d e m i ş l e r d i a m a ^ * ^**

dir: v

C | 3 İ * ^ M I # D l N M B V İ M ^ M A V ^ k f ıklannın

A N A Y I I N I K U R A M A Z " demişlerdi a m a

i

Etibank B a n d ı r m a h m k i ' f h ^ m ihracata

ĞS&SrZF'-'ZIZSR&İİ

O . * * * " ar m ı ı ı .

'sn**. _

en ıklannın ..

en de- l i . alan- 'U t ü J

le lAılla. v- niteliğini ^

» W

ıştır Kanııu a » , Botas-

'°neı

'«''a'w, bej

? «erek

1 ^ - liva*,"1' 2 3 ten te, Tiirkive'de ise. biii-

^ ' " » e d c k i T * * " i ' e (W ^ e b / raks rezervinin hır mil-

^ ^ ^ ^ ^ J J ^ J T i a J c I a r j ^ T * * " » » » » » * , u i f a d e edilmekte- ıraksın, arama yapılmadı-

nlesıyle sm...

ulaştırılmıştır serekçssındc.

aereKgasınnc. uura*- feIiştnıZ'''"*» . . ' ' « 6 ( 7 / v «y

ülkelerde bulunmama- « ' " ^ r 4 i f c

deştirmenin nedeni kos *eny c

te. Türkiye'de ise. biii- * rfoi

< e n set. te- Türkiye'de

raksın, arama yapılmadı-

bilinmeyen rezervleri ise » i m . ; L / A / V B / I

(2)

TEKNİK İZOLASYONDA TEK İSİM • ® I Z O C A M n i

(SAINT-GOBAIN Tll PROSEDESİNE GÖRE)

Sanayide kullanılan tank, kazan ve borular, genellikle, içine ko- nulan akışkanın sıcaklığı ile ilgili olarak izole edilmelidirler.

Lüzumsuz ısı kaybını önlemek ve akışkanın sıcaklığını istenen şekilde muhafaza edebilmek için kullanılan izolasyon malzemesinin cins ve kalitesine dikkat etmek gerekir. Yanmayan, asitlerden müteessir ol- mayan, tank ve kazan cidarlarında paslanma ve korozyon yapmayan, lif kalınlığı 3.8-4.5 mikron ve ısı iletkenlik katsayısı 0°de X-0.029 olan İZOCAM, kazan, tank, boru ve emsali tesisler için en ideal bir izolasyon malzemesidir.

Unutmamak gerekir ki, ısı izolasyonu için yapılan masraf, ısıtma enerjisinden yapılacak tasarrufla kısa zamanda kendini öder.

TEKNİK BİLGİ İÇİN TEKNİK MÜŞAVİRLİK BÜROLARIMIZ ÜCRETSİZ EMRİNİZDEDİR:

İSTANBUL ANKARA İZMİR BURSA ADANA TRABZON

498451-2 174616 34859 12470 2823 2398

( K İ M Y A • 108)

(3)

KÎMYA MÜHENDİSLİĞİ MECMUASI

T U R K I S H C H E M I C A L E N G I N E E R I N G R E V 1 E W I N D U S T R I A L , E C O N O M I C A L A N D T E C H N I C A L T O P I C S

E N D Ü S T R İ Y E L — E K O N O M İ K — T E K N İ K T . M . M . O . B . K İ M Y A M Ü H E N D İ S L E R İ O D A S I Y A Y I N O R G A N I

Y I L . 12 CİLT < 6 S A Y I : 60 A Ğ U S T O S 1973

W

İ Ç İ N D E K İ L E R

S A Y I N M E S L E K T A Ş L A R I M I Z 3

Y Ü Z Y I L Ö N C E B A Ş L I Y A N S A V A Ş ... ... 5 4 .

B O R V E B O R A K S 21 «fs

B O R V E B O R A K S T E K N O L O J İ S İ 20

Y İ R M İ N C İ Y Ü Z Y I L I N Y A K I T I

• B O R A N B İ L E Ş İ K L E R İ - 33 4-

S O N U Ç 37

K A Y N A K L A R 41

K İ M Y A S A L M A D D E F İ Y A T L A R I 45

(4)

KİMYA MÜHENDİSLİĞİ

M E C M U A S I

T.M.M.O.B.

K İ M Y A M Ü H E N D İ S L E R İ O D A S I A D I N A

İ m t i y a z S a h i b i ve S o r u m l u M ü d ü r İhsan K A R A B A B A

— • —

K i m y a M ü h e n d i s l i ğ i M e c m u a s ı Y a y ı n K u r u l u

Prof. Dr. C e l â l T Ü Z Ü N Dr. O k t a y O R H U N

E n g i n A K O N N u r c a n B A Ç

— • —

İdare M e r k e z i s Z i y a G ö k a l p C a d . No. İ2/9

Y e n i ş e h i r - A n k a r a Tel :

12 79 28

— • —

D i z i l i p Basıldığı Y e r : Ş A F A K M a t b a a c ı l ı k S a n a y i

Tel : 12 48 68 - A n k a r a

— • —

Klişeler : Klişecilik K .

— • —

A b o n e Bedeli :

Sayısı 7,50 TL.

Y ı l l ı k (6 sayı hesabile) 45,—TL.

— • —

İ l â n Tarifesi ı

D ı ş k a p a k t a m s a h i f e ( r e n k l i ) 1000 Dış k a p a k y a r ı m sahife

( R e n k l i ) 600 İç k a p a k ve sahifeler t a m

sahife tek r e n k . 700 İç k a p a k ve sahifeler y a r ı n ı

s a h i f e tek renk 400

— • —

• Y a y ı n l a n a n b ü t ü n y a z ı l a r a telif ve t e r c ü m e bedeli ö d e n i r .

• İki a y d a b i r ç ı k a r .

fl Y a z ı l a r d a k i d ü ş ü n c e k u n a a t l a r ve b u n l a r d a n d o ğ a c a k s o r u m l u l u k y a z a r l a n n a aittir.

| D e r g i m i z d e k i y a z ı l a r izinsiz vo k a y n a k g ö s t e r i l m e d e n t k t a r ı l a - m a z .

£ K İ M Y A M Ü H E N D İ S L İ Ğ İ MEC- M U A M I Z ' d a ç ı k a n İ l â n l a r d a n yazı işleri ve s o r u m l u m ü d ü r m e s u l d e ğ i l d i r .

(5)

SAYIN MESLEKTAŞLARIMIZ,

Daha önceden sizlere duyurduğumuz gibi bu sayımızı BO RAKS ÖZEL SAYISI olarak çıkarmış bulunuyoruz. Meslek ve yurt sorunları açısından üzerinde önemle durduğumuz, petrol boraks, yakıt gibi konulara dergimizde çok geniş yer ayırmayı düşünen yayın kurulumuz, göreve başladığı günlerde boraks so rununu ele almış ve bu konuda ilk fırsatta yayın yapabilmek

için bir komisyon kurarak göreve başlatmıştır. Dört aydan beri yoğun bir çalışma içinde olan komisyon boraksı kimyası, tekno- lojisi, ekonomisi ve tarihçesiyle birlikte bütün ayrıntıları ile in- celemiş ve sizlere sunduğumuz bu yazıyı hazırlamıştır. Bu arada geçen sayımızda yaptığımız çağrı üzerine üyelerimizden sayın Ali Ulvi Teoman, «Bor Kimyası» konulu, yayın kurulunun isteği üzerine de Ege Üniversitesi Öğretim Üyelerinden sayın Dr. Ya- vuz Aytekln «Boraks ve Türkiye İçin Önemi» konulu kıymetli birer yazı göndermişlerdir. Bu yazıları, çok arzu etmemize rağ-

men, komisyonun hazırladığı yazının bir çok kısmının tekrarı olacağı endişesiyle aynen yayınlayamadık. Ancak komisyonu- muz çalışmaları sırasında bu iki makaleden de geniş ölçüde ya- rarlanmıştır. Burada sayın Ali Ulvi Teoman'a ve sayın Dr. Ya vuz Aytekin'e teşekkür etmeyi bir borç biliriz.

50. yıl hazırlıklarından ötürü matbaaların işleri çok fazla olduğundan bundan önceki sayılarımızı basan matbaa artık iş- lerimizi yapamıyacağını bildirmiş ve bu derginin gecikmesine sebep olmuştur. Elimizde olmayan bu nedenden ötürü okurları- mızdan özür dileriz.

Yayın kurulu olarak üyelerimizden yazı beklerken sayfalar- la birlikte artan malî yükü karşılamak üzere bütün meslektaş- larımızın dergimize, ilân, reklâm bulma yönündeki çalışmalarını arttırmalarını dileriz.

Saygılarımızla,

YAYİN

(6)

)Tanıtma

> Pazarlama •

> Taşıma

> Teknik yardımlaşma

>Ham madde temini

ve benzer işleriniz için,

K I M Y E V I

M A D D E L E R D E

HİZMETİNİZDEYİZ.

Gümuşpala cad.no.2

UNKAPANI- İSTANBUL

Tel: 22 43 35 (4hat) Telgraf. NURTEKNİK

* y t . ' < '

&

TektuMı t i c a r e t KİMYEVİ m a d d f i FR

( K İ M Y A I

(7)

Y Ü Z YIL Ö N C E BAŞLAYAN

_m

S A V A S

_a

1894 y ı l ı n d a Lord P a l m e r s t o n A v a m K u n ı a r a s ı n d u : «Ticaret m ü n a s e b e t l e r i n d e O s m a n l ı D e v l e t i b ü t ü n d i ğ e r d e v l e t l e r d e n z i y a d e mü- s a a d e l e r d e b u l u n m a k t a d ı r - (11 d i y e r e k borç- l a n d ı r m a s ü r e s i n i n i ç i n e g i r m i ş o l a n O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n y a r ı s ö m ü r g e o l u ş u n u a ç ı k ç a d i l e g e t i r m i ş t i . İ n g i l i z ' i n h e s a p l ı l ı ğ ı n ı b e k l e m e y e t a h a m m ü l ü o l m ı y a n F r a n s a 50 m i l y o n f r a n k l ı k b o r c u b i r t a k ı m s o n d i r e n i ş l e r d e n son- r a 1852'de z a m a n ı n Dışişleri B a k a n ı A l i P a ş a n ı n i m z a s ı ile O s m a n l ı D e v l e t i ' n e v e r m i ş t i . Kı- r ı m S a v a ş ı ' n d a n s o n r a ise « M ü t t e f i k Y a r d ı m ı - (2) g i b i s e v i m l i b i r i f a d e y e b ü r ü n e n b e r ç art.iv e l i n i k o l u n u s a l l ı y a r a k g i r e b i l e c e k t i r . B u b o r , l a n m a n ı n O s m a n l ı D e v l e t i t a h v i l l e r i n i n Ba'.ı p i y a s a s ı n a s ü r ü l e r e k g e r ç e k l e ş t i ğ i n i , f a i z l e r i n i n

% 12'ye v a r d ı ğ ı n ı v e b u y ü k s e k f a i z o r a n ı n ı n b o r ç l a n d ı r m a y ı h ı z l a n d ı r d ı ğ ı n ı b e l i r t m e k g e r t k i r .

B u d ö n e m d e a y r ı c a İ m p a r a t o r l u ğ u n B a t ı e n d ü s t r i s i n e h a m m a d d e s a ğ l ı y a n d ü z e n l i b i r k a y n a k h a l i n e g e l m e s i iiçn o r t a m h a z ı r l a n m a k t a ve ü s t y a p ı k u r u m l a r ı n d a g e r e k l i İslahatla- r ı n y a p ı l m a s ı için b a s k ı l a r a r t m a k t a d ı r (3).

B i r İ n g i l i z t a r a f ı n d a n ç ı k a r ı l a n «Ceride-i H a v a d i s - g a z e t e s i n d e « e l h a l e t i h a z i b i m e m a l i k i m a h r u ş e d e k a t ı çok t a r a f l a r b o ş u b o ş u n a dur- m a k t a ve ekseri m e k û l â t ı m ı z d a h i h a r i ç t e n a l ı n m a k t a o l m a s ı y l a D e v l e t i A l i y y e t e b a a s ı n . ; g ö r e f a b r i k a l a r d a n evvel y a p ı l a c a k s a n a t eki c i l i k t i r ve f a b r i k a m a d d e s i s o n iştir- (4) d e n m e k t e d i r . A y r ı c a « T e r c ü m a n - ı A h v a l - d e M e ı ı m e t Ş e r i f y a y g ı n l a ş a n b u g ö r ü ş ü ş ö y l e y a z m a k t a d ı r : « S a n a y i ve ticareti m ü l k i y e m i z Av- r u p a ' l ı l a r ı n k l n e nisbetle p e k a ş ı r ı g e r i kalnn:>

o l m a s ı n d a n h a m i y e t k â r ı n ı m ü l k ü v a t a n ve ha- y ı r h a k a n ı e c n e b i y e d e n b a z ı l a r ı m i l l e t i İslâmi- y e n i n A v r u p a s a n a i ve f a b r i k a d a r l ı ğ ı n a takli- d e d u ç a r ı h i y b e t v e h ü s r a n o l a r a k derecesini a s l a istihsal e d e m i y e c e ğ i n i ve b i n a b e r i n o n l a r ı s a n a y i ve m a a r i f e sevk e t m e k t e n ise z i r a a t ve h a s a r e t e t e ş v i k ile k a b i l i y e t i m ü l k i y e y e m ü n a s i b z e h a i r ve p a m u k ve i p a k g i b i b i r t a k ı m h a m eşya i n b a t ve A v r u p a ' y a s a t u p b e d e l i n e a l t u n ve f a b r i k a m a h s ü l ü eşya c e l b e t m e k hayır- lı o l a c a k t ı r - (5).

B u d u r u m d a 1858 I s l â h a t F e r m a n ı ' n a koy- d u r u l a n b i r m a d d e n i n u y g u l a n m a s ı istenebilir d i . 1862 P a r i s A n l a ş m a s ı b u n u n i ç i n u y g u n bir f ı r s a t o l m u ş t u r . B u n d a n b ö y l e «... O s m a n l ı

D e v l e t i y l e , y a b a n c ı devletler a r a s ı n d a s u r e t i t a n z i m i y e d e n s o n r a e c n e b i y e d a h i e m l â k e ta s a r r u f m ü s a d e s i verilecektir» (6).

M a d e n y ö n ü n d e n g e l i ş m e l e r de O s m a n u t o p l u m y a p ı s ı n d a k i g e l i ş m e l e r e p a r a l e l b i r bı ç i m d e o l m u ş t u r . « O s m a n l ı D e v l e t i n i n k u r u l u - ş u n d a n X I X . Y ü z y ı l ı n o r t a l a r ı n a k a d a r maden- ler h a k k ı n d a seri h ü k ü m l e r t a t b i k e d i l m i ş t i r . B u n a g ö r e h a n g i a r a z i d e o l u r s a o l s u n m a d e ı ı işletenler h a s ı l a t ı n beşte b i r i n i h a z i n e y e ver m e k l e m ü k e l l e f t u t u l m a k t a idiler» (7). A n c a k O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a m a d e n l e r «10 Y ü z y ı l ı n i k i n c i y a r ı s ı n d a e k o n o m i k o l m a d ı k l a r ı n d a n y a v a ş y a v a ş t e r k e d i l m i ş l e r d i r . B u n d a mev- c u t t e k n o l o j i ve m a d e n o c a k l a r ı n d a a z a l a n ve r i m e ç o k t a n g i r i l m i ş o l m a s ı , b u ğ d a y f i y a t l a r ı n ı n y ü k s e k l i ğ i ve Y e n i D ü n y a d a n A v r u p a ' y a g e l e n m a d e n l e r i n e t k i s i n i n o l d u ğ u söylenebilir-

(8). Z a m a n l a m a d e n l e r d a v e t e i n t i k a l etmi., ve i ş l e t m e l e r i « M a d e n n a z ı r ve m ü d ü r l e r i va- sıtası ile e m a n e t e n v e y a m u k a t a a u s u l ü ilo m ü l t e z i m l e r e i h a l e o l u n m a s ı - (9) ş e k l i n d e ger ç e k l e ş t i r i l m i ş t i r . «1858 y ı l ı n d a , A r a z i K a n u n u - n u n n e ş r i n d e n s o n r a , k i m i n u h d e s i n d o o l u r s a o l s u n , a s g a r i e m i r i y e v e m e v k u f e d e z u h u r eden m a d e n l e r , h a z i n e ' y e i n t i k a l e t m i ş , a r a z i m u t a s a r r ı f l a r ı m a d e n d e n hisse a l m a y a y e t k i l i k ı l ı n m a d ı k l a r ı n d a n , k e n d i l e r i n e , m a d e n işletilmesi d o l a y ı s ı ile z i r a a t ve t a s a r r u f t a n tatil edilen t o p r a k l a r ı n ı n k ı y m e t i k a d a r b i r t a z m i n a t ve rilmesi» (10) y o l u n u g i d i l m i ş t i r . B u genel h ü k ü m l e r i n ı ş ı ğ ı n d a 1861 y ı l ı n d a i l k « M a a d i n N l z a m n a m e s i - m e y d a n g e t i r i l m i ş t i r .

Y A B A N C I L A R A V E R İ L E N İLK İ M T İ Y A Z B u n i z a m n a m e h ü k ü m l e r i n e u y g u n b i r şo k i l d e 1865 y ı l ı n d a B a l ı k e s i r ' d e k i B o r a k s maden- l e r i n i n i ş l e t m e i m t i y a z ı « C o m p a g n i e Industriel- le des M a z u r e s - a d l ı b i r F r a n s ı z f i r m a s ı n a 20 vıl s ü r e y l e v e r i l m i ş t i r . B u n d a n 4 yıl s o n r a ise, (1839'da) «1810 t a r i h l i F r a n s ı z k a n u n u n d a n m ü l h e m y e n i b i r M a a d i n N i z a m n a m e s i - (10) y ü r ü r l ü ğ e g i r m i ş t i r .

B u t a r i h t e n s o n r a , z a m a n z a m a n , y a b a n c ı ş i r k e t l e r i n T ü r k t o p r a k l a r ı n d a k i m a d e n l e r yü- k ü n d e n s ı k s ı k ç a l ı ş t ı k l a r ı n ı d a g ö r m e k t e y i z . N i t e k i m 1880 y ı l ı n d a İ t a l y a n u y r u k l u Trederu G i o y e a d ı n d a b i r a y n ı b ö l g e d e b i r b a ş k a ma- d e n s a f h a s ı n ı n i ş l e t m e i m t i y a z ı n ı a l m a k ü z e r e t s ş e b b ü s e geçti. O l a y a F r a n s ı z e l ç i s i n i n k a r ı ş

(8)

m a s ı ve O s m a n l ı H ü k ü m e t i ' n i n d e r h a l «protes- to e d i l m e s i » o l a ğ a n k a r ş ı l a n a b i l i r d i . Ç ü n k ü

• B ü y ü k k u r t a r ı c ı m ı z ve B a t ı l a ş m a n ı n müjdeci- si» o l a r a k k a b u l e d i l e n 1858 I s l a h a t Fermanı'- n ı n h a z ı r l a n ı ş ı y a b a n c ı l a r ı n iç İ ş l e r i m i z e n o d e n l i k a r ı ş t ı k l a r ı n ı a ç ı k ç a g ö s t e r m e k t e d i r .

t k i y ı l s o n r a , ise b i r k o m p r a d o r o l a n Mih- r a n Ş ı r i n y a n ile «des M a z u r e s » ş i r k e t i arasın- d a b i r a n l a ş m a z l ı k ç ı k m ı ş t ı r . Z a m a n ı n T i c a r e t ve Z i r a a t B a k a n l ı ğ ı a n l a ş m a z l ı ğ ı n ç ö z ü m l e n m e - si i ç i n M a d e n l e r M e c l i s i A z a s ı n d a n Y u s u f Bey ve ( ö n c e l e r i B u r s a ' y a b a ğ l ı s a n c a k İ k e n y e n i v i l a y e t o l a n B a l ı k e s i r ' i n i l k v a l i s i ) M e h m e t R e ş a t P a ş a o l a y y e r i n e g ö n d e r i l d i .

M e h m e t R e ş a t P a ş a ve Y u s u f B e y ' l o d e b u l u n d u ğ u h e y e t i n y a p t ı ğ ı i n c e l e m e l e r i n s o n u c u T i c a r e t ve Z i r a a t B a k a n l ı ğ ı n a b i r r a p o r l a bil- d i r i l d i :

« T İ C A R E T V E Z İ R A A T N E Z A R E T İ Y Ü K S E K M A K A M I N A

D e v l e t l i E f e n d i m H a z r e t l e r i ,

Y ü k s e k N e z a r e t i n i z i n 19 C e m a z i y e l e v v e l 1299 (8 N i s a n 18821 t a r i h ve 2 s a y ı l ı e m i r l e r i n d e b i l d i r i l d i ğ i ü z e r e K a r a s i ( B a l ı k e s i r ) v i l â y e t i n i n Fırt ( S u s u r l u k ) n a h i y e s i n d e D e m i r k a p ı - Y ı l d ı z - A y a k l ı d e r e n o k t a l a r ı a r a s ı n d a k i s a h a d a bulu- n a n ve M . D ö m a z ü r İle M i h r a n Ş i r l n y a n ara- s ı n d a a n l a ş m a z l ı k k o n u s u o l a n b o r a s i t m a d e n - leri h u d u t l a r ı n ı n b i l i r k i ş i l e r d e n s o r u ş t u r u l a r a k

h a r i t a l a r ı n ı n d ü z e n l e n m e s i m a k s a d ı y l a yolla- n a n M a d e n l e r M e c l i s i â z a s ı n d a n S a y ı n Y u s u f Bey, v i l â y e t i m i z c e seçilen m e m u r l u r ve v i l â y e t m ü h e n d i s i ile b i r l i k t e a d ı g e ç e n b ö l g e y e gönde- rilmişti.

H e y e t i n geri d ö n m e s i y l e m ü ş t e r e k e n d ü z e n l e y i p v e r d i k l e r i r a p o r ve h a r i t a s u r e t l e r i , Vilâ- yet İ d u r e M e c l i s i ' n c e t a n z i m e d i l e n v e İşin ger- ç e k m a h i y e t i n i a n l a t a n m a z b a t a ile y ü k s e k ma- k a m ı n ı z a s u n u l m u ş t u .

D o s y a n ı n t e d k l k v e m ü t a l â a s ı s o n u n d a M . M . D ö m e r ü z ' ü n b u h u s u s t a k i i d d i a l a r ı n ı p s a f s a t a d a n i b a r e t o l d u ğ u n u n a n l a ş ı l a c a ğ ı ş ü p h e s i z İse de, a y n ı m o v z u d a b a z ı a ç ı k l a m a l a r d a b u l u ı ı a r a k Zat-ı D e v l e t l e r i n i b u m a d d e n i n i ç y ü z ü n - d e n h a b e r d a r e t m e ğ e k e n d i m i v i c d a n e n b o r ç l u s a y ı p , elde e d e b i l d i ğ i m b i l g i l e r i ö z e t o l a r a k su- n u y o r u m .

B u n d a n 17 yıl ö n c e (1865 de) b u D ö m a z ü r , a n l a ş m a z l ı ğ a k o n u o l a n b ö l g e y e b i r j a a t mesa- fede, 37 d ö n ü m b i r y e r d e a l ç ı t a ş ı m a d e n i çıkar- m a k İçin 20 sene m ü d d e t l e ve P a d i ş a h ı n ferma- n ı y l a b i r i m t i y a z e l d e e t m i ş t i . O v a k i t t e n beri i m t i y a z ı n a a y k ı r ı o l a r a k b o r a s i t m a d e n i çıka- r ı p d i l e d i ğ i g i b i A v r u p a ' y a g ö n d e r m i ş t i r .

D a h a s o n r a i s t i d a ile m ü r a c a a t ı ü z e r i n e b a h s i geçen s a h a y a d ö r t b i n d ö n ü m l ü k b i r böl geyl, yani mazbatamızda gösterilen yerleri ae k a t a r a k h u d u d u n u g e n i ş l e t m e s i n d e b i r sakınc-ı o l m a d ı ğ ı evvelce - B u r s a V a l i l i ğ i n i n z o r l a y ı c ı m a h i y e t t e k i i s t e k l e r i n e c e v a b e n - b i l d i r i l m i ş İse de, D ö m a z ü r b u n u n l a d a y e t i n m i y e r e k , B u r s a v i l â y e t i n i n k e n d i s i n i k a y ı r m a s ı sayesinde, i m t l y a z ı a l t ı n d a b u l u n a n m a d e n İle c i v a r ı n d a k i M . C o v e r k u m p a n y a s ı n n ı m u d e n i n i d a h i i ç i n e a- l a r a k , t a h m i n e n 200 y ü z b i n d ö n ü m (200 mil- yon m-1 b i r y e r d o m a d e n a r a m a k için B u r s u v i l â y e t i n d e n 12 K â n u n u n s a n l 1295 (24 O c a k 1880) t a r i h i n d e b i r r u h s a t n a m e a l m ı ş t ı r Niza- m i m ü d d e t i n i n s o n a e r m e s i n d e n evvel m a d e n a r a m a İşine b a ş l a m a d ı ğ ı h a l d e , a d ı geçen vilâ- yetçe m ü d d e t i a l t ı a y d a h a u z a t ı l m ı ş , ve b u sü- re i ç i n d e d e a r a ş t ı r m a y a t e ş e b b ü s e t m e d i ğ i gibi, z a t e n b a h s i g e ç e n r u h s a t n a m e d e b u r a n ı n ( B a l ı k e s i r ' i n ) h e r h a n g i b i r t a h k i k a t ve iş'arı- n a d a y a n ı l a r a k v e r i l m e d i ğ i i ç i n k a t i y e n hük- m ü k a l m a d ı ğ ı b u d e f a k i i n c e l e m e ile kesin j- l a r a k a n l a ş ı l m ı ş t ı r .

D i ğ e r t a r a f t a n m ü d d e t i i ç i n d e a r a ş t ı r m a y a b a ş l a d ı ğ ı n a ve n ü m u n e s i n l y ü k s e k Nezaretini- ze s u n m a y a t e ş e b b ü s e t t i ğ i n e d a i r o r a d a ileri s ü r d ü ğ ü İ d d i a s ı n ı n a s ı l s ı z l ı ğ ı d a h i , b u n u n i ç i n u s u l ü d a i r e s i n d e v i l â y e t i m i z e m ü r a c a a t ı n ı ispa- ta y a r a r h e r h a n g i b i r k a y ı t ve b i l g i elde edile m e m e s i y l e m e y d a n a ç ı k m ı ş t ı r .

K a i n a t ı n s ı r l a r ı n a E f l â t u n g i b i v a k ı f o l a n Zat-ı D e v l e t l e r i n e gizli o l m a d ı ğ ı üzere, y u r d u n k a l k ı n m a s ı b ü t ü n s ı n ı f l a r ı y l a y u r t t a ş l a r ı n ser- vet ve h u z u r a k a v u ş m a l a r ı İle m ü m k ü n d U r . B u d a a n c a k b u y o l d a k i t e ş e b b ü s vo m ü r a c a a t - l a r ı n , k a n u n çerçevesi i ç i n d e , k o l a y l ı k görme- leriyle s a ğ l a n a b i l i r . T ü r k v a t a n d a ş l a r ı n ı n b u m e v z u d a e c n e b i l e r e h e r h a l d e tercih e d i l m e l e r i ise. devlet t a r a f ı n d a n s o n s u z derecede istenen ve a r a n a n b i r h u s u s t u r .

T a n r ı y a ş ü k ü r l e r o l s u n ki, O s m a n l ı ülkesi- n i n b i r ç o k yerleri ve b i l h a s s a b u v i l â y e t (Ba- lıkesir) a r a z i s i h e r çeşit k ı y m e t l i m a d e n l e r l o d o p d o l u d u r .

A n c a k a y l a r d a n b e r i b i r çok y e r l e r d e ma- d e n a r a m a k istiyen a l t ı yedi ş i r k o t i n d i l e k ç e l e r i y ü k s e k m a k a m ı n ı z a m a z b a t a l a r l a s u n u l d u ğ u h a l d e h e n ü z h i ç b i r i s i n e o l u m l u b i r k a r ş ı b k alı- n a m a m ı ş t ı r . B u n l a r a r u h s a t n a m e verilse d i ğ e r y e r l e r d e k i m a d e n l e r i a r a m a k için d e p>>k ç o k istekli ç ı k a c a k t ı r . B ö y l e t a b i i s e r v e t l e r d e n devlet h a z i n e s i n i n n a s ı l ve n e k a d a r f a y d a l a r Bağ- l ı y a c a ğ ı h e r h a n g i b i r a ç ı k l a m a y ı gerektirmlye- cek derecede o r t a d a d ı r .

B ö y l e o l m a k l a b e r a b e r devlet ve m i l l e t ç e k a l k ı n m a m ı z a y a r d ı m ı o l a c a k i m k â n l a r ı n b i r a n evvel h a z ı r l a n ı p t a m a m l a n m a s ı slziıı y ü k

6

(9)

sek i d a r e n i z z a m a n ı n d a gerçekleşeceği a ş i k a r o l d u ğ u n d a n a r z e t t i ğ i m b ü t ü n b u h a l l e r i n g e

r e ğ i n i n y e r i n e g e t i r i l m e s i de y ü c e i r a d e l e r i n i z e b a ğ l ı d ı r .

B a k i h e r h a l d e emr-ü f e r m a n . . .

7 R e c e p 1299, 12 M a y ı s 1298 (24 M a y ı s 1882J K a r a s i ( B a l ı k e s i r ) V a l i s i M e h m e t Reşat- (11) S a y ı n M e h m e t R e ş a t ' ı n 24 m a y ı s !882 ta r i h l i y a z ı s ı n d a , y a b a n c ı l a r ı n m a d e n s ı h a s ı ik t i s a b ı n d a o y n a d ı k l a r ı o y u n l a r d i l e g e t i r i l i r k e n b i r y a n d a n m ü r a c a a t ç ı T ü r k v a t a n d a ş l a r ı n ı n d i l e k l e r i n i n nazar-ı d i k k a t e a l ı n m a d ı k l a r ı n - d a n ş i k â y e t e t m e k t e d i r . O l a y ı d o ğ r u l a y a n b i r belge de A s m a a l t ı G i r i t T ü c c a r l a r ı n d a n Y u s u f A s ı n ı ' ı n S a r a y a g ö n d e r d i ğ i d i l e k ç e d i r . Y u s u l A s ı m , P a d i ş a h ' ı n kesin i r a d e s i n e g ö s t e r d i ğ i m a d d i t e m i n a t a r a ğ m e n , b a z ı y ö n e t i c i l e r i n h e r n e sebeptense y a b a n c ı ş i r k e t l e r i h i m a y e e d i p e l i n d e k i i m t i y a z ı geçersiz s a y d ı k l a r ı n ı y a z a r (12)..

A s m a a l t ı t ü c c a r l a r ı n d a n Y u s u f A s ı m ' ı n di- lekçesi y a l n ı z m a d e n i m t i y a z ı o l m a k istiyen T ü r k v a t a n d a ş l a r ı n ı n d i l e k ç e l e r i n i n d i k k a t e a l ı n m a m a s ı y ö n ü n d e n d e ğ i l , a y n ı ş e k i l d e hazine- n i n n a k i t i h t i y a c ı n a yerli m ü t e ş e b b i s l e r e d a h a b ü y ü k o r a n d a c e v a p v e r i l e c e ğ i n i n t a a h h ü d ü n e r a ğ m e n y a b a n c ı ç ı k a r l a r ı n n ı h i m a y e e d i l m e s i y ö n ü n d e n ö n e m l i d i r .

B u a r a d a 1852 y ı l ı n d a r e s m e n b a ş l a y a n b o r ç l a n m a süresi b ü y ü k b i r h ı z l a ve ç ı ğ g i b i yol a l m a k t a d ı r . N e b o r ç l a r ı ö d e m e n e d e y e n i b o r ç l a n m a l a r a g i t m e o l a n a k l a r ı k a l m ı ş t ı r . B a z ı vergi k a y n a k l a r ı n ı iç ve d ı ş a l a c a k l ı l a r a teslim e t m e k t e n b a ş k a ç a r e k a l m a m ı ş t ı r . B u gelirleri t o p l ı y a c a k ö r g ü t ise ç o k ü n l ü - D ü y u n u U m u m i y e İdaresi» dir.

M a d e n l e r d e n a l ı n a n vergi % 5'den yerli mü- teşebbislerin m ü r a c a a t l a r ı s o n u c u % :?0'ye çık- m a s ı ve 1883'de m a d e n s a h a l a r ı n d a b ü t ü n f a a l i y e t l e r i n y a s a k l a n m a s ı a n l a m l ı d ı r .

Ticaret, Z i r a a t , O r m a n ve M a d e n l e r Neza- r e t i n e a k s e t t i r i l e n ş i k â y e t l e r l e b u y a s a k l a b o r m a d e n i b ö l g e l e r i n d e h a l k ı n işsiz k a l d ı ğ ı ve dev- letin ö n e m i m i k t a r l a r d a g e l i r k a y b ı n a u ğ r a d ı ğ ı b e l i r t i l m i ş t i r (13).

B O R A K S G İ Z L İ O L A R A K Y U R T D I Ş I N A Ç I K A R I L I Y O R

A s l ı n d a y a s a k , y e n i b i r o y u n u n t e z g â h l a r ı m a s ı ş e k l i n d e g e l i ş m e k t e d i r . Z i r a y a b a n c ı şir ketler g i z i l d e olsa ç ı k a r d ı k l a r ı b o r a k s ı g e m i l e r le d ı ş a r ı y a k a ç ı r m a k t a d ı r l a r .

Belgeler :

- R ü s u m a t E m a n e t i ( G ü m r ü k ve Tekel I d a r e s i l

F e v k a l â d e G i z l i T i c a r e t ve Z i r a a t N e z a r e t i Y ü k s e k M a k a m ı n a

D e v l e t l i E f e n d i m H a z r e t l e r i ,

K a r a s i ( B a l ı k e s i r ) v i l â y e t i n d e b u l u n a n ve i ş l e t i l m e l e r i P a d i ş a h ' ı n y ü k s e k i r a d e l e r i y l e m e n e d i l m i ş o l a n b o r a s i t m a d e n l e r i n d e n gizlice cev- h e r ç ı k a r ı l a r a k a r p a ve s a i r eşya a r a s ı n a k o n u l u p A v r u p a ' y a k a ç ı r ı l d ı ğ ı h a b e r a l ı n d ı ğ ı n d a n b u h u s u s t a s o n derece g i z l i b i r ş e k i l d e t a h k i k a t y a p ı l a r a k n e t i c e s i n i n y i n e m a h r e m a n e Nezare- t i n i z e b i l d i r i l m e s i d a i r e m i z d e n i s t e n m i ş t i .

B u m e v z u d a B a n d ı r m a R ü s u m a t M ü d ü r l ü ğ ü m a r i f e t i y l e y a p t ı r ı l a c a k a r a ş t ı r m a neticesi n i n b i r m ü d d e t s o n r a m a k a m ı n ı z a s u n u l a c a ğ ı n ı , 1 T e ş r i n i s a n i 1300 (13 K a s ı m 1884) t a r i h i n d e c e v a b e n b i l d i r m i ş t i k .

B a n d ı r m a R ü s u m a t M ü d ü r l ü ğ ü n e g e r e k l i ö ğ ü t t e n b i h a t ve t a l i m a t v e r i l m i ş ve a l ı n a n ce v a p l a r a g ö r e o b ö l g e d e n g ö t ü r ü l e c e k e ş y a n ı n m u a y e n e l e r i n e s o n derece d i k k a t o l u n m a s ı için ilgililere l ü z u m l u t e b l i g a t ı n y a p ı l d ı ğ ı , n i t e k i m g e ç e n l e r d e b a h s i g e ç e n m a d e n d e n b i r m i k t a r c e v h e r i n v a p u r a y ü k l e n d i ğ i ve ü z e r i n o de ar- p a k o n u l d u ğ u h a l d e y a k a l a n d ı ğ ı , f a k a t m a d e n o c a k l a r ı n ı n b u l u n d u ğ u ve v a p u r a y ü k l e n d i ğ i y e r i n B a n d ı r m a ' y a 14 s a a t k a d a r u z a k b i r me- s a f e d e b u l u n m a s ı sebebiyle d e v a m l ı v e esaslı b i r t a h k i k a t ı n y a p ı l a b i l m e s i n i n a n c a k o r a y a h u susi b i r m e m u r u n g ö n d e r i l m e s i y l e m ü m k ü n o l a b i l e c e ğ i k a n a a t i n e v a r ı l m ı ş t ı r .

Ş u h a l e g ö r e . b u k o n u d a y a p ı l a c a k a r a ş t ı r m a ve gizlice g ö z e t l e m e işine B a n d ı r m a R ü s u m a t M ü d ü r ü n ü n a s i l v a z i f e s i n i n m ü s a i t o l m a d ı ğ ı a n l a ş ı l d ı ğ ı n d a n , Y ü k s e k N e z a r e t i n i z me- m u r l a r ı n d a n b i r i n i n o r a y a g ö n d e r i l m e s i d a h a u y g u n m ü t a l â a edilerek y ü c e t a s v i p l e r i n i z e s u n u l m u ş t u r . O l b a p t a . . .

20 Sefer 1302, 26 T e ş r i n i s a n i 1300 (8 A r a l ı k 1881)

E d i p

• T i c a r e t ve Z i r a a t N e z a r e t i n d e n »

K a r a s i ( B a l ı k e s i r ) V i l â y e t i V a l i l i ğ i n e gizli o l a c a k .

P a d i ş a h ' ı n y ü k s e k i r a d e l e r i y l e işletilmeleri m e n e d i l m i ş o l a n b o r a s i t m a d e n l e r i n d e n r u h satsız o l a r a k gizlice c e v h e r ç ı k a r ı l ı p k a ç ı r ı l ı r k e n R ü s u m a t v a s ı t a l a r ı y l a y a k a l a n d ı ğ ı n d a n do- layı a r a ş t ı r m a y a p m a k ve z a t ı a l i n i z l e d u r u m u m ü z a k e r e ederek b u işe k a t ı l a n l a r v a r s a ilk t a h k i k a t l a r ı n ı i c r a ve m a z b a t a l a r ı n ı t a n z i m et-

(10)

m e k . ş i m d i y e k a d a r b u y o l d a d a h a k a ç ı r ı l m ı ş cevher varsa oıılan da lâyıkiyle araştırmak üze- re O r m a n ve M a d e n l e r M e c l i s i t a b i i â z a t a r ı n d a n M i r a l a y ( A l b a y l İzzet B e y e f e n d i o t a r a f a gön- d e r i l m i ş t i r .

Bu m e v z u ö n e m l i işlerden. İzzet Bey de seç- k i n a s k e r i A m i r l e r d e n ve h e r b a k ı m d a n d o s t l u k ve i l t i f a t ı n ı z a l â y ı k b i r z â t o l d u ğ u cihetle, k a d i r b i l i r y ü k s e k y a r a d ı l ı ş ı n ı z ı n i c a b ı o l a r a k , vazife- s i n i i f a h u s u s u n d a m u h t a ç o l d u ğ u y a r d ı m ve k o l a y l ı ğ ı n t a m a m e n y e r i n e g e t i r i l m e s i n e him- m e t b u y r u l m a s ı b a b ı n d a i r a d e E f e n d i m Hazreı- l e r i n i n d i r .

10 K â n u n u e v v e l 1300 (22 A r a l ı k 1884) (14)

S ö z ü n ü e t t i ğ i m i z o y u n , y e r l i müteşebbis- l e r i n b e r t a r a f e d i l m e s i y a n ı s ı r a % 100 ora- n ı n d a y ü k s e l e n d e v l e t h a k k ı n ı n a z a l t ı l m a s ı h e d e f i n i g ü t m e k t e d i r , ö n c e S a d r a z a m K â m i l P a ş a ' n ı n S a r a y a y a z d ı ğ ı t e z k e r e y i g ö r e l i m :

• Y I L D I Z S A R A Y I B A Ş K Â T İ P L İ K D A İ R E S İ S a d a r e t Tezkeresi S u r e t i d i r

Karesi ( B a l ı k e s i r ) V i l â y e t i d a h i l i n d e , Sul- t a n ç a y ı n d e n i l e n y e r d e M . C o v e v e H a n s o n ile O r t a k l a r ı t a r a f ı n d a n m e y d a n a ç ı k a r ı l a n b o r a t l ı k i r e ç m a d e n l e r i n i n n i s b l r ü s u m u n d a n ö d e n i l m e k ü z e r e y ü z d e a l t ı f a i z v e i k i amortis- m a n ile a l t m ı ş b i n l i r a l ı k b i r a v a n s v e r i l m e k ş a r t ı y l a v e elli sene m ü d d e t ve m u k a v e l e d e y a z ı l ı d i ğ e r b a z ı ş a r t l a r l a a d ı g e ç e n l e r e i h a l e s i h a k k ı n d a D e v l e t Ş u r a s ı T a n z i m a t D a i r e s i n i n , V e k i l l e r H e y e t i n c e d e t a s t i k e d i l e n m a z b a t a s ı y - la m u k a v e l e v e ş a r t n a m e m ü s v e d d e l e r i , i k i k ı t a h a r i t a ile a r z v e t a k d i m k ı l ı n m ı ş t ı r .

B u h u s u s t a U l u H a k a n ı m ı z h e r n e s u r e t le e m j r ve f e r m a n b u y u r u r l a r s a o n u n y ü c e h ü k ü m l e r i n e g ö r e h a r e k e t edileceği b e y a n ı y l a ..

15 C o m a z i y e l e v v e l 1304, 28 K â n u n u s a n i 1302 (9 Ş u b a t 1887) S a d r a z a m K â m i l » (15)

D e v l e t h a k k ı n ı n % 20'ye u l a ş t ı ğ ı n ı d a h a ö n c e s ö y l e m i ş t i k . A n c a k v e r i l e n a v a n s ı n ge- t i r d i ğ i t o p l a m % 8'lik b i r f a i z v e a m o r t i s m a n y ü k ü ile b u o r a n % 12'ye d ü ş m ü ş b u l u n m a k t a d ı r .

B u o y u n u n S a d r a z a m ı n k a l e m i n d e n sa- r a y a s u n u l m a s ı n ı n ü z e r i n d e n h e n ü z 3 a y g e ç m i ş t i r . B u s ü r e İçersinde s a r a y d a n h e n ü z i r a d e ç ı k m a d ı ğ ı n d a n e m p e r y a l i s t ç ı k a r l a r ser- m a y e l e r i n i n k o r u y u c u s u ve temsilcisi B ü y ü k - e l ç i l e r i n i s a h n e y e i t m i ş l e r d i r . G e r e k yerli m ü - teşebbisleri u y a n ı k v e u l u s ç ı k a r l a r ı n ı düşü- n e n y ö n e t i c i l e r i n i k a z l a r ı n a r a ğ m e n b e r t a r a f

fiden, gerekse b i r ç ı r p ı d a h a z i n e g e l i r l e r i n e

% 8 o r a n ı n d a s a t ı r a t a n l a r , b i r i m t i y a z ı n veril- mesi i ç i n 3 a y ı ç o k b u l m a k t a d ı r l a r , işte bel- gesi ;

• O S M A N L I D E V L E T İ N E Z D İ N D E İ N G İ L T E R E D E V L E T İ E L Ç İ L İ Ğ İ H u s u s i d i r

S a a d e t l i E f e n d i m H a z r e t l e r i ,

S a d a r e t y ü k s e k m a k a m ı n d a n b e y a n b u y r u - l a n a r z u ve e m e l e u y a r a k ve O s m a n l ı Devleti' n i n m e n f a a t l e r i n e h i z m e t e t m e k ü m i d i y l e , bun- d a n b i r k a ç a y e v v e l O s m a n l ı B a n k a s ı n a m ü r a - c a a t e d i p M . H a n s o n - C o v e v e o r t a k l a r ı n ı n b o r a s i t m a d e n l e r i n d e n d o l a y ı h a z i n e hissesi o- l a n n l s b l r ü s u m a m a h s u p e d i l m e k üzere, alt- m ı ş b i n l i r a n ı n H a z i n e y e b i r d e n ö d e n m e s i hu- s u s u n u n O s m a n l ı B a n k a s ı t a r a f ı n d a n t e m i n a t a l t ı n a a l ı n m a s ı n a , h a y l i z o r l u k l a r d a n s o n r a ,

m u v a f f a k o l m u ş t u m .

İ ş b u esas k a r a r l a ş t ı r ı l d ı k t a n s o n r a a d ı ge- ç e n m a d e n l e r i n i m t i y a z f e r m a n ı n ı n ç ı k a r ı l m a - s ı n a P a d i ş a h H a z r e t l e r i t a r a f ı n d a n İ r a d e b u y r u l m a s ı h u s u s u , b u n d a n h e m e n ü ç ay k a d a r evvel. B a b ı â l i c e S a r a y ' a a r z o l u n m u ş t u .

H a l b u k i b a h s i g e ç e n a l t m ı ş b l n l i r a n ı n H a z i n e y e » d e n m e s i n e r a z ı o l a n s e r m a y e sahiple- ri, b ö y l e b i r p a r a n ı n v e r i m s i z b i r h a l d e k a l m a - s ı n ı u y g u n b u l m a y a c a k l a r d ı r .

İ m t i y a z h u s u s u d a a s k ı d a k a l d ı ğ ı n a g ö r e . d u r u m u Y ü c e H a k a n ' a b i r d e f a d a h a a r z ve İfa- d e b u y u r m a l a r ı n ı zat-ı â l i l e r i n d e n l l t l m a u a mec- b u r o l d u m .

U m u l u r k i Y ü c e H a k a n z â t ı n d a m e v c u t a dıılet d u y g u l a r ı i c a b ı o l a r a k rica o l u n a n imti- y a z f e r m a n ı n ı n ç ı k a r ı l m a s ı n a l ü t f e n ve Inaye- ten e m i r ve f e r m a n b u y u r a c a k l a r d ı r .

O l b a p t a .. 8 N i s a n 1303 (20 N i s a n 1887) A l f r e d S a n d l s o n » (10) B u a r a d a y a b a n c ı ç ı k a r l a r ı n ı n s a ğ l a n m a s ı n - d a a ğ ı r d a v r a n a n T i c a r e t ve Z i r a a t N e z a r e t i y e t k i l i l e r i n i n e l i n d e n M a d e n İ ş l e r i n i n alındığı- n ı g ö r ü y o r u z . M a d e n İ ş l e r i n i n b u ş e k i l d e Mali- ye N e z a r e t i b ü n y e s i i ç i n e a l ı n m a s ı n e k a d a r d i k k a t ç e k i c i ise, b i r o k a d a r d a b e l k i d e d a h a f a z l a , M a l i y e N a z ı r ı ' n ı n A g o p P a ş a , M a d e n İş- leri D a i r e s i U m u m M ü d ü r ü ' n ü n Bedros K u y u m - c u y a n E f e n d i ve M a d e n l e r F e n H e y e t i y e n i Re- i s i ' n i n d e M . V a y s o l m a s ı d i k k a t ç e k i c i d i r .

S u s u r l u k c i v a r ı n d a k i B o r a k s m a d e n i n i n y a b a n c ı l a r a ve o n l a r ı n temsilcisi b i r e r m e n l y e v e r i l m e s i k o n u s u n d a ; m a d e n c i v a r ı n d a k i köy- l ü l e r g e r e k l i k o l a y l ı k l a r ı n S u l t a n ' m d ı ş ı n d a hat- t a S u l t a n ' a r a ğ m e n devlet y ö n e t i c i l e r i t a r a f ı n - d a n g ö s t e r i l d i ğ i n i a n l a m ı ş g ö r ü n m e k t e d i r l e r .

8

(11)

D a h a ö n c e o l u ş a n a y a n - y ö n e t i c i çelişkisi, y a b a n c ı s e r m a y e ile i ş b i r l i ğ i y a p a n y ö n e t i c i l e r ve a y a n ve çevresi h a l k ı ile b o r a k s k o n u s u n - d a b i r ç a t ı ş m a v e fiili d i r e n i ş ş e k l i n d e k e n d i n i g ö s t e r m e k t e d i r . N i t e k i m c i v a r k ö y l ü l e r v e on- l a r ı n ö n d e r i a y a n -Şayet P a d i ş a h ı m ı z b i z e b u m a d e n i v e r i n . . . d i y e f e r m a n e d e r s e o v a k i t b i r şey d e m e y e c e k l e r i n i » (17) i f a d e e d e r e k b i r a z ö n c e i f a d e e d i l m e y e ç a l ı ş ı l a n g ö r ü ş ü kanıtla- m ı ş o l m a k t a d ı r l a r .

S u s u r l u k n a h i y e s i n d e Y a ğ m u r k ö y d e n i l e n y e r d e n b o r a k s i t m a d e n i n i a l m a k istiyen Şirin-

y a n E f e n d i ' y e ç e v r e h a l k m b ü y ü k ö l ç ü d e d i r e n d i ğ i n i z a m a n ı n B a l ı k e s i r V i l â y e t i A l a y b e y i

( J a n d a r m a K o m u t a n ı ) H a l i l R ı z a 1 E k i m 1887 t a r i h l i y a z ı s ı ile İ s t a n b u l ' a b i l d i r m i ş t i r (18).

1887 Y ı l ı n d a t ü m d i r e n i ş l e r e r a ğ m e n Bo- r a k s i m t i y a z ı n ı İ n g i l i z l e r a l m ı ş t ı r (19). Susur- l u k ' t a k i b o r a k s m a d e n l e r i ü z e r i n d e 1887'de sağ- l a n a n İ n g i l i z - İ t a l y a n ( H a n s o n - C o v e ) i m t i y a z ı 7 K â n u n u e v v e l 1322 (1904) t a r i h l i f e r m a n l a 60 yıl m ü d d e t l e R e ş i t P a ş a ve İ n g i l i z u y r u ğ u n - d a n W i l l i a m V i t a l l e r ' e v e r i l m i ş t i r (20).

1914 Y ı l ı n d a M a d e n S e ö t ö r ü n d e Y a b a n c ı S e r m a y e Y a t ı r ı m l a r ı n ı n D a ğ ı l ı ş ı

F r a n s ı z S e r m a y e s i

. B a l y a - K a r a a y d ı n Ş.

K e s e n d e r e M a d e n l e r E r e ğ l i M a d e n Ş.

S e n i ç e r M a d e n i ( Y a n y a ) K a r a s u M a d e n i

i n g i l i z S e r m a y e s i B O R A K S Ş .

Peterson ve O r t a k l a n A l m a n S e r m a y e s i S a n c a O c a k l a n K r u p p , R o c h l i n g v.a.

i t a l y a n v e Y u n a n Ser.

K o z l u K ö m ü r ü M a d e n i R u s S e r m a y e s i

M a a d i n O s m a n l ı A Ş.

K u r u l u ş T a r i h i

1892 1393 1896 18U1 1900

1887 1883

1913 1911

1913

1910

M a d e n i n C i n s i

S i m l i K u r ş u n M a n g e n e z v.s.

M a d e n K ö m ü r ü Z i f t

K u r ş u n Ç i n k o

B o r a s i t K r o m

M a d e n K ö m ü r ü K r o m

M a d e n K ö m ü r ü

Hisse S e n e d i ve T a h v i l i S e r m a y e s i

( F r a n s ı z F r a n g ı ) 6.670.000

4.554.000 31.878.000 805.000 5.060.000

0 325.000

2.300.000

690.000

1.380 000

Y a t ı r ı m

11.316.00J 5.750.000 42.780.000 1.150.000 5.750.000

•.085.000 2 300.000

3.105.000 1.725.000 t . . i 1 380.000

020.00C i K a y n a k : V e d a t E l d e m : a . g e., s. 96. 22 O s m a n l ı Lirası = 500 F r a n s ı z

d e ğ i ş t i r m e l e r y a p ı l m ı ş t ı r !

F r a n g ı o l a r a k g e r e k l i

C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e , 1927 y ı l ı n d a 642'si y a b a n c ı o l a n i ş l e t m e l e r d e n b ü y ü k b i r k ı s m ı 1944'e k a d a r m i l l i l e ş t i r i l m i ş t i r . B u d ö n e m d e ya- b a n c ı s e r m a y e y e y e n i i m t i y a z l a r v e r i l m e m i ş vo eski i m t i y a z l a r i p t a l e d i l m i ş o l m a s ı n a r a ğ m e n İ n g i l i z l e r S u l t a n ç a y ı r ı n d a k i B o r a k s i m t i y a z ı m e l l e r i n d e t u t m u ş l a r d ı r . 1004'de R e ş i t P a ş a ve İ n g i l i z t e b a a s ı n d a n W i l l i a m Vitaller'<? v e r i l e n i m t i y a z - c i v a r d a m e v c u t 9 a d e t d i ğ e r bor t u z u s a h a s ı ile k a n u n i t e v h i d g ö s t e r e r e k 10 N i s a n 1927 t a r i h ve 4962 s a y ı l ı B a k a n l a r K u r u l u kara- ri ile 45 yıl m ü d d e t l e J o h n O v e d R i d u h d e s i n e i h a l e o l u n m u ş ve b i l â h a r e 7 A r a l ı k 1927'de L o r d M e v e n M e r v i l ' e g e ç e n b u s a h a l a r 11 M a r t 1933 d o D e s m o n d A b e l S m i t h ' e i n t i k a l e t m i ş t i r » (20).

27 E k i m 1950 v e 3/12002 s a y ı l ı k a r a r n a m e ile D . A . S m i t h ' i n i m t i y a z ı ü n l ü t r ö s t B o r a x Con- s o l i d a t e d Ltd.'e d e v r e d i l m i ş t i r . 25 K a s ı m 195S y ı l ı n d a . 6224 s a y ı l ı Y a b a n c ı S e r m a y e y i Teşvik K a n u n u ile 1309 s a y ı l ı M a d e n K a n u n u h ü k ü m -

l e r i n d e n y a r a r l a n m a k i ç i n Borax C o n s o l i d a t e d Ltd., T ü r k B o r a k s A Ş. a d ı n ı a l m ı ş ve » e r i l e n t a b l o d a d a g ö r ü l d ü ğ ü g i b i u l u s l a r a r a s ı tröst ni- t e l i ğ i n i b i r a z d a h a g e n i ş l e t m i ş t i r . T ü r k B o r a k s A Ş. s e r m a y e s i 100 b i n TL. o l u p b u n u n % 94'û B o r a x C o n s o l i d a t e d Ltd'e, % 2 si T ü r k hisse- d a r l a r a ve ve % 4'ü İ n g i l i z o r t a k l a r a a i t t i r . B u ş i r k e t . S u l t a n ç a y ı r ı i m t i y a z ı n ı 6.1.1956 y ı l ı n d a y e n i d e n tescil e t t i r m i ş t i r .

1950 Y ı l ı n d a S u l t a n ç a y ı r ı o c a k l a r ı n ı işlet- m e k t e o l a n p a r a v a n a ve sözde T ü r k o l a n in- g i l i z şirketi, T ü r k i y e ' d e k i r e z e r v l e r i n t ü k e n d i ğ i - n i b e l i r t e r e k o c a k l a n k a p a t m ı ş t ı . B u s ı r a l a r d a M T A v e E t i b a n k B i g a d i ç ve K ü t a h y a E m e t cl- v a n n d a y e n i b o r m i n e r a l i a l a n l a n b u l m u ş t u İ n g i l i z ş i r k e t i b u t ü r ç a l ı ş m a l a r ı n s o n u ç l a n n ı b e k l i y e r e k T ü r k i y e ' d e n a y n l m a m ı ş t ı .

1900'lerde t o p l a m d ü n y a ü r e t i m i 50 b i n t o n i k e n T ü r k i y e ' d e n ç ı k a r ı l a n b o r a k s b u r a k a m ı n

% 25'ini k a r ş ı l a r k e n 1950 y ı l ı n d a a n c a k % 1.5

(12)

£OtPX [HOLblNÛLE/Z) 1/û'jN W P/3!

W. soo lo Productora de Hora-» firtie a/tor yuimUos

S D ( İspanya)

Boroyumica Itcl (Arjantin)

Tfttadore SI. Justo (İngiltere)

US. Borax Chemical Corp

{/>. O d.)

«\ı «i

İ ?

|

V./oo

Sora* francais S.R.

(Fransa)

Cie Productive c/es Borates

S.R.

(Belçika)

f/ar dman and //o/de d i t d

(Ingıitere)

§ o

V

ftvus tur yat fi/S v£

bora x Peru'daki kol/arı

Consohdeied l i f t

Ud

1 1 1

ingiltere

l<* I

o

7ürk Sorax

Madencilik /f.$

Özet Türk.

Hissesi

t'O)

Deırtscha Borax grv 6 4 (A at/ a im an ya)

o, ı Metalgesellschuft W* m R.g.

$ l_* { (Bat/ A/manya)

»N>

H

Bora*

Morırji ttd-

(Hindistan )

* .

I 7 T ı ÖAaro/nsi ı

Mor ar j i Chemical Co.

Itd

( Hindistan)

r

₁

o

Berk S fi en cer ficids Ud.

(İngiltere) j

P"

ı

W

I i Beri

Ud.

(ingiltere) I

I

Sermayenin % 50'sı veya daha fa t/as* Atra*

holdingin o (an şirket/er.

Bora haid/ng'ıi) hissesinin öne/n/i o/duğu İ j şirket/er.

I 1

Sadece dirlikte sahi fi o/anan tâ/r firma/ar k.anahj/e Boraks 'a bağ/anan sirke t/er.

(13)

u n u k a r ş ı l a r o l m u ş t u r . D u r u m a y n ı k a d e r i p a y l a ş a n Şili. P e r u ve A r j a n t i n i ç i n d t aynı- d ı r (21) B u d u r u m , ü r e t i m i n A m e r i k a l e h i n e k ı s ı l m a s ı n d a n d o ğ m a k t a d ı r .

• E S İ R M A D E N L E R .

• Y u r d u m u z d a b o r m i n e r a l i n i n t a r i h ç e s i y a b a n c ı l a r ı n ( C a p t i v e M i n e s ) d e d i k l e r i esir m a d e n t ü r ü n e » y u k a r d a k i a ç ı k l a m a l a r d a n d a a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i ç o k b e n z e r l i k g ö s t e r m e k t e d i r . B o r a x C o n s o l i d a t e d Ltd., ü r e t i m i A . B . D . d e ar- t ı r a r a k « b i z i m m a d e n l e r i m i z i ise esir m a d e n l e r h a l i n d e m u h a f a z a e t m i ş t i r » (22).

Y A B A N C I S E R M A Y E N İ N O Y A L A M A P O L İ T İ K A S I V E O Y U N L A R I

B u k o n u d a k i i l g i n ç d u r u m u eski E n e r j i ve T a b i i K a y n a k l a r B a k a n ı S a y ı n 1. T o p a l o g l u şöy le a ç ı k l a m a k t a d ı r :

« Y a b a n c ı ş i r k e t ü r e t i m i n i d u r d u r d u k t a n s o n r a , M . T . A . E n s t i t ü s ü n ü n ve b a z ı madencile- r i n y e n i y a t a k l a r b u l m a s ı ü z e r i n e t e k r a r faali- yete g e ç m e k i h t i y a c ı n ı d u y m u ş v e 1956 y ı l ı n d a 8224 sayılı « Y a b a n c ı S e r m a y e y i Teşvik» K a n u - n u n d a n f a y d a l a n a r a k « T ü r k B o r a k s M a d e n c i - lik Ş i r k e t i n i - k u r m u ş t u r . B i r t a r a f t a n r u h s a t s a h a l a r ı d e v r a l ı r k e n , d i ğ e r t a r a f t a n E t i b a n k ' a o r t a k l ı k t e k l i f l e r i y a p m a k s u r e t i y l e o y a l a m a m ü z a k e r e l e r i n e g i r m i ş , b u m i l l i k u r u l u ş u m u - z u n b u a l a n d a k i g i r i ş i m l e r i n i ö n l e m e k , h i ç ol- m a z s a g e c i k t i r m e k i s t e m i ş t i r . A y n ı z a m a n d a b o r c e v h e r l e r i m i z i n k a l i t e ü s t ü n l ü ğ ü n e rağ- m e n , a k s i y ö n d e p r o p a g a n d a y a p m ı ş , r e z e r v l e r i m i z i n k ü ç ü k o l d u ğ u n u e t r a f a y a y a r a k , c ü z i m i k t a r d a k i s a t ı ş l a r ı m ı z ı d a h i ö n l e m e k i ç i n müş-

t e r i l e r i m i z i b i z d e n u z a k l a ş t ı r m a k i s t e m i ş t i r . Bazı ş a h ı s l a r d a n s a t ı n a l d ı ğ ı K ı r k a r u h s a t sa- h a l a r ı n d a b u l d u ğ u m i n e r a l l e r i n e n L . y m e t l i t ü r d e n s o d y u m b o r a t o l d u ğ u n u ve r e z e r v l e r i n g e n i ş l i ğ i n i i l g i l i l e r d e n s a k l a m a k i s t e m i ş t i r . An- c a k M a d e n D a i r e s i u z m a n l a r ı n ı n İsrarı ü z e r i n e d u r u m a n l a ş ı l m ı ş , M . T . A . E n s t i t ü s ü n e y a p t ı n l a n t e t k i k s o n u n d a y a b a n c ı ş i r k e t i n ö n c e ft, sonra 14 ve n i h a y e t 40 m i l y o n t o n o l a r a k b « y a n et tiği r e z e r v i n 400 m i l y o n t o n u b u l d u ğ u anlaşıl- m ı ş t ı r .

D e v r a l d ı ğ ı a l t ı r u h s a t s a h a s ı n ı n b e ş i n d e r a s t l a n a n f o r m a l i t e e k s i k l i k l e r i y ö n ü n d e n , h a k l a r ı n ı n d ü ş m e s i n e v e b u s a h a l a r ı n E t i b a n k ' a d e v r e d i l m e s i n e r a ğ m e n m e v c u t r e z e r v i n yarı- sı y i n e d e y a b a n c ı ş i r k e t i n e l i n d e k a l m ı ş t ı r » (22).

B i r i n c i Beş Y ı l l ı k K a l k ı n m a P l â n ı n d a 20.000 t o n k a p a s i t e l i b i r r a f i n e r i k u r u l m a s ı b i l e ö n I e n m e k i s t e n m i ş İ n g i l i z t r ö s t ü sadece 300 ton l ü k b i r k a p a s i t e y i k a b u l e t t i r m e y e ç a l ı ş m ı ş t ı r . İ n g i l i z ş i r k e t i h a z ı r l a d ı ğ ı b i r r a p o r d a « T ü r k i y e

b i r r a f i n e r i k u r a c a k o l u r s a k e n d i n d e n h e m c e v h e r a l a n m ü ş t e r i l e r i n e r a k i p d u r u m u n a dü- şecek ve b u k e r e h a m c e v h e r d e s a t a n l y a c a k - tır» i d d i a s ı ile o r t a y a ç ı k m ı ş t ı . A y n c a Türkiye'- n i n h a m c e v h e r i h r a c a t ı n ı n e n ç o k 45 000 t o n c i v a n n d a o l a c a ğ ı t a h m i n i iieri s ü r ü l ü y o r d u . Fa- k a t r a p o r u n v e r i l d i ğ i y ı l d a (1961) T ü r k i y e ' n i n k o l e m a n i t i h r a c a t ı 00.000 t o n u a ş ı y o r d u (23).

M Ü S A D E R E E D İ L E N B O R A K S

B u y ı l l a r d a Ç a n a k k a l e B o ğ a z ı n d a n ç ı k a n b i r g e m i T ü r k k a r a s u l a r ı n d a n a y r ı l ı r a y r ı l m a z A m e r i k a n h a r p g e m i l e r i t a r a f ı n d a n y o l u çev- riliyor ve g e m i d e k i m a l l a r m ü s a d e r e ediliyor- d u . G e m i , Y u n a n i s t a n ' a 4000 t o n b o r a k s götü- r ü y o r d u (24).

T a b i a t t a e n y ü k s e k e n e r j i y i veren yakı1, h i d r o j e n d i r . A n c a k sıvı h i d r o j e n i n b i r t a k ı n ı d e z a v a n t a j l a n v a r d ı . B u n e d e n l e « k a t ı y a k ı t » d a h a elverişli ve g ü v e n l i y d i . S o v y e t l e r i n fırlat- tığı S p u t n i k I'de k u l l a n ı l a n y a k ı t hidrojen-bor ( b o r a n ) b i l e ş i ğ i i d i ve b o r a k s a r t ı k stratejik b i r m a d d e o l m u ş t u .

A m e r i k a n d o n a n m a s ı b u s e b e p t e n T ü r k m a d e n c i s i n i n g ö n d e r d i ğ i b o r a k s c e v h e r i n e el k o y m u ş t u . G e r e k ç e İse ş u y d u : « Y u n a n i s t a n ' - d a b o r a k s c e v h e r i n i işliyecek tesisler y o k t u M a d e n i n sosyalist b l o k a g ö n d e r i l m e s i önlen- m e l i y d i » (25).

A m e r i k a u l u s l a r a r a s ı b a s k ı y l a «Boraks» ko- n u s u n u ç ö z ü m l e m e k t e n s e N A T O ' y u h a r e k e t e g e ç i r m e y i u y g u n g ö r d ü . N A T O istenileni yap- tı. « C O C O M » a d ı v e r i l e n t e d b i r l e r l e « S t r a t e j i k b a z ı c e v h e r l e r i n sosyalist b l o k a sevkedtlmesi- ni» b ö y l e c e ö n l e d i (1958-1960). 1961 Y ı l ı n d a n s o n r a b u y a s a k k a l d ı r ı l d ı y s a d a k ı s ı t l a m a y a d e v a m e d i l d i (25).

B i r i n c i Beş Y ı l l ı k P l â n d a b o r a k s rafineri- s i n i n k u r u l m a s ı g ö r e v i E t i b a n k ' a v e r i l m i ş t i . Teklif i s t e m l e r i n e y a l n ı z P o l o n y a ' d a n c e v a p g e l m i ş t i . A n c a k A m e r i k a ' n ı n b a s k ı s ı y l e ve d a h a iyi t e k l i f l e r g e t i r i l e c e ğ i b i l d i r i l e r e k 2 yıl oya- l a n ı l d ı . Bu a r a d a ü l k e m i z d e m a d e n c e v h e r l e r i s ö m ü r ü s ü n ü n a r a c ı l ı ğ ı n ı y a p a n P h i l i p Brothers a d ı n d a k i H o l l a n d a — A . B. D . k a r m a s ı bir y a h u d i f i r m a s ı t a r a f ı n d a n İ t a l y a ' d a k u r u l a c a k 100 b i n t o n k a p a s i t e l i b i r tesise h a m c e v h e r yolla- m a k s u r e t i y l e % 25 o r a n ı n d a o r t a k olabilece- ğ i m i z t e k l i f edildi. B u t e k l i f r e d d e d i l d i v e 2 yıl lık b i r g e c i k m e d e n s o n r a B a n d ı r m a B o r a k s fab- r i k a s ı n ı n y a p ı m ı P o l o n y a ' l ı l a r a v e r i l d i (28). B u d ö n e m d e k a r ş ı t a r a f ;

1— C e v h e r l e r i n k a l s i y u m l u ( k o l e m a n i t c i n s i n d e n ) o l d u ğ u n u , b u n u n m a l i y e t f i a t l a n m a r t ı r d ı ğ ı n ı ileri s ü r e r e k a l e y h t e p r o p a g a n d a yaparak-,

11

(14)

2— D i ğ e r y a n d a n T ü r k i y e ' d e 500'e y a k ı n s a h a y ı a r a m a l a r a k a p a t ı p z e n g i n kay- naklar üstünde egemenlik kurarak;

3— H o l l a n d a ' d a özel silolar k u r u p n a k l i y e g e m i l e r i y a p t ı r ı p T ü r k m a l ı n ı A v r u p a p a z a r ı n a s o k m a m a ç a b a l a r ı sarfederek k e n d i ö z ç ı k a r l a r ı n ı k o r u m a y o l u n a g i r m i ş t i r .

Y u k a r ı d a s a y ı l a n a m a ç l a r ı n a u l a ş a b i l m e k için T ü r k Boraks M a d e n c i l i k A. Ş.'nln sermayesini 2.5 m i l y o n d a n 25 m i l y o n a ç ı k a r m a k için devlete b a ş v u r m a k t a d ı r (26). B u n u n ü z e r i n e Y a b a n c ı S e r m a y e y i Teşvik K o m i t e s i ' n e u l u s a l ç ı k a r l a r ı m ı z ı k o r u m a k istiyen kişilerin a ş a ğ ı d a s u n u l a n 9 K a s ı m 1963 t a r i h l i r a p o r u B o r a k s S a v a ş ı n ı n t a r i h i gelişimi i ç i n d e ç o k i l g i n ç t i r :

» v

Maliye Bakanlığı'nın 9 Kasım 1963 Tarih Sermaye Hareketleri Şb. 5 9 3 5 4 5 / 4 4 1 9 9

Sayılı Yazısına Ek Rapor

1 - G İ R İ Ş :

1 — Ticaret B a k a n l ı ğ ı n ı n , 20 E y l ü l 1963 tarih ve 5022/11 - 90/16319-16321 sayılı y a z ı l a r ı y l a L o n d r a ' d a k â i n Borax C o n s o l i d a t e d Ltd. Şirke- ti'nin T ü r k i y e ' d e s a h i p o l d u ğ u T ü r k B o m k s Ma- d e n c i l i k A n o n i m Ş i r k e t i ' n i n 2.5 m i l y o n liralık s e r m a y e s i n i 22,5 T ü r k lirası a r t t ı r m a k suretiy- le 25 m i l y o n T ü r k l i r a s ı n a i b l â ğ ı ve b u n u n 62>4 sayılı Y a b a n c ı S e r m a y e y i Teşvik K a n u n u n d a n istifade ettirilmesi h a k k ı n d a k i talebi i'e ilgili o l a r a k , Y a b a n c ı S e r m a y e y i Teşvik Komitesi'niıı k a r a r ı ile «bahis k o n u s u t e ş e b b ü s ü n memleke- t i m i z i k t i s a d i y a t ı n a ve tediye m u v a z e n e m i z e y a p a c a ğ ı tesirler ile a y n ı k o n u d a ç a l ı ş a n yerli teşebbüslerin de d u r u m u n u n d i k k a t e u l ı n a r a k m e v z u u n b i r d e f a d a M a l i y e B a k a n l ı ğ ı , S a n a y i B a k a n l ı ğ ı , Devlet P l â n l a m a Teşkilâtı, T ü r k i y e O d a l a r Birliği'nce t e t k i k edilerek neticesinin b i r r a p o r l a bildirilmesi» n i n t a l e p e d i l m e s i ü z e r i n e , M a l i y e B a k a n l ı ğ ı ' n c a tertiplenen t o p l a n t ı y a , Devlet P l â n l a m a Teşkilâtı temsilcisi h a r i ç , y u k a r ı d a z i k r e d i l e n B a k a n l ı k ve t e ş e k k ü l ü n tem- silcileri ile b i r l i k t e Ticaret B a k a n l ı ğ ı ' n ı n y a b a n cı s e r m a y e ş u b e s i n d e n K â z ı m O k s a y d a k a t ı l mıştır. A n c a k , K â z ı m O k s a y , K o m i t e n i n Ticaret B a k a n l ı ğ ı n ı b u tetkikle v a z i f e l e n d i r m e d i ğ i n i b e y a n ile ç a l ı ş m a l a r a k a t ı l a m ı y a c a ğ ı n ı ' f a d e et- m i ş t i r B u itibarla, ç a l ı ş m a l a r ve t e t k i k a t a ş a ğ ı d a i m z a l a r ı b u l u n a n M a l i y e , S a n a y i B a k a n l ı k l a r ı ile, T ü r k i y e O d a l a r Birliği tomsilcisi ta- r a f ı n d a n y a p ı l m ı ş t ı r .

2 — T e t k i k a t ı n y a p ı l m a s ı n d a ve ••aporun h a z ı r l a n m a s ı n d a a ş a ğ ı d a k i k a y n a k l a r d a n fay- d a l a n ı l m ı ş t ı r :

a ) Ş i r k e t i n Ticaret B a k a n l ı ğ ı ' n d a «eşekkül e t t i r i l m i ş y a b a n c ı s e r m a y e dosyası,

b) Ş i r k e t i n M a l i y e B a k a n l ı ğ ı n e z d i n d e k i y a b a n c ı s e r m a y e dosyası,

c) S a n a y i B a k a n l ı ğ ı M a d e n Dairesi n d e k i vesika ve k a y ı t l a r ,

d) T ü r k i y e O d a l a r B i r l i ğ i ' n d e k i v o ı i k a ve bilgiler

e) Bu m e v z u d a k i d ü n y a neşriyatı

f) İstihsal ve i h r a c a t l a a l â k a l ı d ö k ü m a n .

g) Ş i r k e t i n z a m a n z a m a n v e r d i ğ i h u s u s i ve resmi r a p o r ve i l â n l a r .

3 — R a p o r d a , L o n d r a ' d a k i Borak,» C o n s o lidated Limited Ş i r k e t i ' n i n d ü n y a d a k i ve m e n i l e k e t i m i z d e k i faaliyeti, politikası, b o r mineral- l e r i n i n d ü n y a d a ve T ü r k i y e ' d e k i d u r u m u D ü n y a e k o n o m i s i ve s a n a y i i n d e k i yeri m e v z u u n d a k ı s a c a i z a h a t v e r i l d i k t e n sonra, tetkike m e v z u teşkil eden f i r m a n ı n d i ğ e r teşebbüsleri ve b u k o n u d a ç a b ş a n yeril teşebbüslerin d u r u m u ile o l a n i r t i b a t ı n a t e m a s e d i l m i ş ve m e m l e k e t ik tisadiyatı ve tediye m u v a z e n e s i y ö n ü n d e n bir t a h l i l y a p ı l m ı ş t ı r .

II — G e n e l a ç ı k l a m a l a r ve İncelemeler ve Neticeleri t

A — Boraks C o n s o l i d a t e d L i m i t e d (l o n d r a ' ş i r k e t i n i n d ü n y a d a vo T ü r k i y e ' d e k i d u r u m u :

Bu şirket bor m ı n a r e l l e r i , b u n l a r ı n r a f i n a j ı ve ticareti ile iştigal eder. T ü r k i y e ' d e k i faali- y e t i n i n süresi y ü z yıla y a k ı n d ı r .

D ü n y a d a bor m i n a r e l l e r i ve r a f i n a j ı mev- z u u n d a h a m cevherde % 90 r a f i n a j d a % 70 ci- v a r ı n d a hisse s a h i b i d i r .

1950 y ı l l a r ı n a k a d a r T ü r k i y e ' n i n tek istih- salcisi o l a n şirket, b u cevhere a i t T ü r k rezervleri ü z e r i n d e h i ç m e ş g u l o l m a m ı ş ve 1950 de rezervin t ü k e n d i ğ i n i b e y a n etmiştir. B u b e y a n h u s u s i ve r e s m i d o s y a l a r d a m e v c u t t u r .

12

(15)

A l d ı k l a r ı r u h s a t v e y a p t ı k l a r ı a r a m a l a r l a T ü r k m a d e n c i l e r i 1950'den s o n r a y u r d u m u z d a

150 m i l y o n t o n r e z e r v t e a b i t e t m i ş l e r d i r . B u m i k - t a r ı n s a t ı ş s a h a s ı n ı n i n k i ş a f ı h a l i n d e d a h a bü- y ü k r a k a m l a r a u l a ş a b i l e c e ğ i d e t e ş h i s e d i l m i ş t i r .

B u ş i r k e t , d o s y a l a r d a k i m e v c u t m u h t e l i f t a r i h l e r d e k i r a p o r v e b e y a n l a r ı ile, T ü r ü m i n a i d l e r i n i n e n d ü s t r i a l a n ı n d a r e k a b e t i m k â n ı n d a n m a h r u m b u l u n d u ğ u n u i l e r i s ü r e r e k T ü r k i y e ' n i n y a l n ı z h a m c e v h e r İ h r a c ı n d a n a n c a k k ü ç ü k b i r k a p a s i t e i l e İ s t i f a d e e d e b i l e c e ğ i n i t a v s i y e e t m i ş t i r .

B u g ö r ü ş l e r i n i T ü r k i l g i l i l e r i n e t a v s i y e l e r h a l i n d e a ç ı k l a y a n ş i r k e t

1 — T ü r k i y e ' d e d u r a k l a t m ı ş o l d u ğ u f a a l i y e t i n i 1955 y ı l ı n ı n Ş u b a t a y ı n d a i s t i h s a l e t t i ğ i

•4/4464 s a y ı l ı k a r a r n a m e i l e 6224 s a y ı l ı Y a b a n c ı S e r m a y e K a n u n u ç e r ç e v e s i n d e T ü r k B o r a k s M a d e n c i l i k A Ş . n i k u r m u ş v e s e r m a y e s i n i 1958 y ı l ı n d a 4/10954, 1959 y ı l ı n d a 4/12526 s a y ı l ı ka- r a r n a m e l e r l e g e l i ş t i r m e k k a r a r ı n ı a l m ı ş t ı r . Ş i m - d i , h a m c e v h e r i s t i h s a l i s a h a s ı n a 25 m i l y o n l u k b i r s e r m a y e i l e g i r m e k i s t e m e k t e d i r .

2 — T ü r k i y e ' d e y ü z y ı l d a n b e r i f a a l i y e t t e b u l u n d u ğ u v e c e v h e r l e r i m i z i n f l a t v e K a l i t e b a k ı l l ı l a r ı n d a n d i ğ e r c e v h e r l e r l e r e k a b a t i m k a n ı b u l u n m a d ı ğ ı y a k ı n z a m a n a k u d a r s a v u n d u ğ u h a l d e 15 m i l y o n l i r a s e r m a y e i l e r a f i n a j tesisi k u r m a k t a l e b i n d e b u l u n m a s ı ü z e r i n e 9.2.1963 t a r i h v e 6/1398 s a y ı l ı k a r a r n a m e ile f a a l i y e t i yal- n ı z r a f i n a j a m ü n h a s ı r k ı l m a k k a y ı t v e ş a r t ı ile y e r l i g r u p l a b i r l i k t e 15 m i l y o n l i r a s e r m a y e ile b i r A n o n i m O r t a k l ı k k u r m u s ı n a m ü s a a d e edil- m i ş t i r . A n c a k b u k a r a r a r a ğ m e n b u ş i r k e t i n ku- r u l m a d ı ğ ı v e b u f a y d a l ı t e ş e b b ü s ü n g e r ç e k l e ş t i r i l m e d e v r e s i n d e ş i m d i y e k a d a r m ü 3 b e t b i r y o l a g i r i l m e d i ğ i g ö r ü l m ü ş t ü r .

3 — B u ş i r k e t , B i r i n c i C i h a n H u r b i ' n d e n o n c e G ü n e y A m e r i k a ' d a , 250 m i l y o n t o n rezerv- le, i ş t i r a k y o l u y l a , i l g i l e n m i ş v e b u r a d a k ü ç ü k b i r r a f i n a j tesisi k u r m u ş o l m a s ı n a r a ğ m e n b u n u g e r ç e k l e ş t i r m i y e r e k 1927 y ı l ı n d a K u z e y A n ı e r i k a ' d a b u l u n d u ğ u r e z e r v l e r i i n k i ş a f e t t i r m e yo- l u n a t e v e c c ü h e d e r e k b u r a n ı n t ü m İ s t i h s a l i n i d ü n y a i s t i h l a k i n e a r z e t m e y o l u n u s e ç m i ş t i r . B u g ü n G ü n e y A m e r i k a ' d a k i i s t i h r a ç f a a l i y e t i ö n e m l i r e z e r v l e r i n e r a ğ m e n d ü n y a p i y a s a s ı n a A r z e d i l e m e m e k t e d i r .

4 — B o r a k s C o n s o l i d a t e d L i m i t e d , s o n du- r u m u i t i b a r i y l e :

a ) u.2.1U55 t a r i h v e 4/4464 s a y ı l ı Y a b a n - c ı S e r m a y e K a r a r n a m e s i ' n e m ü s t e n i d e n 25.11.1935 t a r i h l i sicil v e t i c a r e t g a z e t e s i n d e i l â n e d i l m e k s u r e t i y l e k u r d u ğ u ( T ü r k B o r a k s M a

d e n c i l i k A n o n i m Ş i r k e t i ' n i ) d e v a m e t t i r m e k t e v e b u k e r e b u ş i r k e t i n f a a l i y e t i n i a r t t ı r m a k m a k s a d ı ile Y a b a n c ı S e r m a y e y i T e ş v i k K o m i t e s i ' n d e h â l e n t e t k i k e m e v z u t e ş k i l e d e n v e 2.5 m i l y o n TL. s e r m a y e s i n i n 25 m i l y o n TL. y e ç ı k * ı ı l m a s ı i l e i l g i l i o l a r a k 24.6.1963 t a r i h i n d e m ü r a c a a t e t m i ş b u l u n m a k t a d ı r .

b ) B u n a m u k a b i l 9.2.1963 t a r i h l i 3/1398 s a y ı l ı Y a b a n c ı S e r m a y e K a r a r n a m e s i ' n e m ü s t e n i d e n k u r u l a r a k k a r a r n a m e d e k i m a k s a t dahi- l i n d e f a a l i y e t e g e ç i r i l m e s i g e r e k e n ( B o r a k s T ü r k R a f i n e s i A n o n i m O r t a k l ı ğ ı ' n ı n ) k u r u l m a sı v e r a f i n a j t e s i s i n i n g e r ç e k l e ş m e s i y o l u n d a c i d d i b i r f a a l i y e t i m ü ş a h a d e e d i l m e m e k t e d i r .

c ) D i ğ e r t a r a f t a n 1887 y ı l ı n d a T ü r k i y e ' d e u m u m i h ü k ü m l e r e g ö r e k u r a r a k d e v a m ettire- g e l d i ğ i ( B o r a k s C o n s o l i t e d L i m i t e d Ş i r k e t i ) n ı 30.9.1963 t a r i h i n d e n i t i b a r e n f a a l i y e t i n » s o n v e r m e k ü z e r e t a s f i y e e d e c e ğ i n i i l â n e t m i ş b u l u n m a k t a d ı r .

B) B o r m i n e r a l l e r i n i n d ü n y a d a k i v e T ü r k i y e ' d e k i d u r u m u v e S a n a y i d e k i i s t i h l â k i n k i ş a f l :

B o r m i n e r a l l e r i n i n s a n a y i d e k i k u l l a n ı l m a s a h a s ı d ü n y a d a ç o k g e n i ş l e m i ş t i r . B u g ü n y ı l d a 2 m i l y o n t o n u n ü z e r i n d e o l a n i s t i h s a l e t e k a b ü l e d e n i s t i h l â k h e r y ı l m u n t a z a m t e m p o l a r l a

% 10 c i v a r ı n d a a r t m a k t a d ı r . B . C . L t d . Ş i r k e t i e s a s f a a l i y e t i n i b u g ü n i ç i n , A m e r i k a ' d a s a h i p o l d u ğ u v e k o n t r o l ü a l t ı n d a b u l u n d u r d u ğ u cev- h e r y a t a k l a r ı n a i s t i n a d e t t i r m i ş b u l u n m a k t a d ı r . Ş i r k e t i n A m e r i k a ' n ı n b a t ı s ı n d a b u l u n a n v~

y a t a k l a r ı , A v r u p a ' y a v e A m e r i k a n ı n d o ğ u sa h i l l e r i n e ş e v k i y ü k s e k n a v l u n v e c e v h e r k a l i tesi f a r k ı s e b e b i y l e T ü r k c e v h e r l e r i y l e r e k a b e t y ü n ü n d e n z a y ı f k a l m a k t a d ı r . B u n a r a ğ m e n , b o r i h t i y a c ı m ı z ı n g e l i ş m e m e s i , A v r u p a ' d a b u f i r m a n ı n k o n t r o l ü d ı ş ı n d a k a l a n r a f i n a j tesis t e r i n i n m a h d u t o l u ş u v e f i r m a n ı n s a h i p o l d u ğ u b ü y ü k i m k â n l a r k a r ş ı s ı n d a r i s k i g ö z e a l a m a y ı ş - l a r ı n a a t f o l u n a b i l i r .

D ü n y a n ı n b i l i n e n b ü y ü k r e z e r v l e r i e h e m m i y e t s ı r a s ı y l a , K u z e y A m e r i k a , T ü r k i y e v e G ü n e y A m e r i k a ' d a b u l u n m a k t a d ı r . T ü r k i y e , i s t i h s a l i n i v e s a t ı ş ı n ı a r t t ı r a b i l d i ğ i t a k d i r d e bu- n a m u v a z i g e l i ş m e s i m u k a d d e r o l a n a r a m a l a r ı n y a r d ı m ı i l e b i r i n c i s ı r a y ı i ş g a l e t m e y i n a m z e t b u l u n m a k t a d ı r .

H a l e n m e m l e k e t i m i z i ç i n m a l i y e t l e r i 12-14

$ f o b . i h r a ç f i a t l a r ı ise $ 26 - 30 f o b . o l a n b u c e v h e r m a m u l l e r i n i n e n m ü h i m l e r i o l a n b o r a k s 110 S v e a s i t b o r i k ise S 210 c i v a r ı n d a t o p t a n sa t ı l m a k t a d ı r . A m e r i k a n c e v h e r i n i n s o d y u m ihti- v a e t m e s i d o l a y ı s i y l e h a i z b u l u n d u ğ u t i c a r i üs- t ü n l ü k b u g ü n k ü i ş l e t m e ş a r t l a n m u v a c e h e s i n d e ( e n k ö t ü ş a r t l a r a l t ı n d a ) c e v h e r l e r i m i z i sod-