BİRGİ DENEYİMİ
Protection of cultural heritage in historic towns The experience of Birgi
Doç. Dr. Koray ÖZCAN*
ÖZ
Bu araştırmanın amacı; Türkiye tarihsel kentlerinden Birgi yerleşmesinin kültürel ve doğal mi-ras değerlerinin birlikteliğinden oluşan mekânsal karakteristik ve işlevsel kimlik değerleri eşliğinde koruma deneyimlerinin irdelenmesidir. Bu irdelemelerin; Türkiye tarihsel kentlerinin geleceği üzerine üretilecek kültürel miras odaklı koruma politika ve stratejilere yol haritası olarak yöntem düzeyinde katkı koyacağı, diğer yönüyle, tarihsel kentlerde koruma sürecinde karşılaşılabilecek (olası) ortak so-runlara çözüm arayışları açısından yerel yönetimler düzeyinde bilgi aktarımı–paylaşımı yoluyla katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Dolayısıyla; Birgi koruma deneyiminin, ulusal–bölgesel düzeyde ku-rumsal örgütlenme–katılım ve finansman alternatiflerine yönelik kurumlar–arası işbirliği–ortaklıklar açısından yerel yönetimlere koruma yönetişimi düzeyinde önemli bir örnek oluşturacağı söylenebilir. Bu çerçevede, Birgi Belediyesi’nin ulusal–bölgesel ölçekte kurduğu ortaklıkların, Avrupa Birliği Eu-romed ve Eurocities ya da Citta Slow ve European Walled Towns gibi uluslararası kurum ya da ortak-lıklar/birlikler eşliğinde küresel düzleme taşınması, yerleşmenin küresel düzeyde markalaşma ve ta-nınırlık–bilinirlik süreçlerine önemli katkılar sağlayacaktır. Araştırma; Birgi yerleşmesini üç aşamalı bir değerlendirme sürecinde ele almaktadır: Birincisi, yazılı–sözel ve görsel kaynaklar kullanılarak yerleşmenin mekânsal karakteristik ve işlevsel kimlik değerlerinin tanımlanmasıdır. İkincisi; koru-ma odaklı planlakoru-ma ve uygulakoru-ma deneyimlerinin, tarihsel izlence eşliğinde ayrıntıda açıklankoru-masıdır. Üçüncüsü ise; Birgi Belediyesi tarafından gerçekleştirilen veya planlanan sosyal–kültürel, ekonomik ve mekânsal içerikli projelerin, kültürel miras değerlerinin korunması sürecindeki katkılarının irde-lenmesidir.
Anahtar Kelimeler
Birgi, tarihsel kent, tarihi çevre koruma, kültürel miras ABSTRACT
This study attempts to examine on the protection experience within the spatial characteristic and functional identity shaped by natural and cultural heritage values in case study of Birgi as one of the historical cities of Turkey. It is considered that these examinations, as a road map, contribute to protec-tion policies and strategies focused on the future of historical Turkish towns in methodological frame-work. Also, it provides to the transferring–sharing information about protection experiences between historical cities in local government level according to the alternative solution seeking for (probable) common problems in protection process. In this respect, it can be said that the experience of Birgi is a good case as protection managerial for local government according to inter–institutional collaboration and partnerships relating to the institutional organization and participation, and also financial alter-natives in national–regional level. In this framework, Municipality of Birgi should be developed insti-tutional corporations in international level by friendships/partnerships such as Eurocities/Euromed, Citta Slow and European Walled Towns, which provide major contributions to recognition or popularity and also branding process of Birgi in global level. The methodological framework of this study is based a process composed of three stages. Firstly, it is defined to the spatial and functional identities of Birgi by using written–oral and also visual resources. Secondly, the planning and implementation experiences focused on urban conservation in Birgi are explained in detailed. And finally, it is examined to include socio–cultural, economical and spatial projects prepared or completed by Birgi Municipality in order to determine the contributions to the protection processes of cultural heritage.
Key Words
Birgi, historic town, protection of historical environment, cultural heritage
* Selçuk Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehircilik Anabilim Dalı Öğretim Üyesi korayzcan@hotmail.com
1. Giriş
Yeni binyıl ya da kentsel binyıl olarak tanımlanan üçüncü binyılda kentsel planlama tartışmalarının ta-rihsel kentler üzerindeki yansıması, kültürel mirasa konu olan değerlerden oluşan mekânsal ve işlevsel kimlik değerlerinin sürdürülebilirlik ilkesi temelinde korunması–geliştirilmesi-ne yökorunması–geliştirilmesi-nelik politikalar üzerikorunması–geliştirilmesi-ne odak-lanmaktadır. Bu politikaların hedefi, tarihsel kentlerin mekânsal gelişim sürecinde korunan ya da kaybolan yazılı, sözel ve görsel belleğe ilişkin kültürel miras değerlerinin gündelik kent yaşamı ile ilişkilendirilerek ye-niden canlandırılması yoluyla gelecek kuşaklara tanıtılması ve sürdürülebi-lir kılınmasıdır. Bu çerçevede, tarihsel kentlerin yere özgü ya da yerel kimlik değerlerinin, özellikle kültürel turizm yatırımları eşliğinde ulusal–ulusla-rarası alanda tanıtılmasına yönelik pazarlama stratejileri önem kazan-maktadır. Bu stratejiler, akademik– bilimsel içerikli toplantı–sempozyum-lar düzenlenmesi yoluyla tanınırlığın arttırılmasından, fiziksel müdahaleler yoluyla teknik altyapı ve mekânsal yaşam kalitesinin yükseltilmesine, çevresel kaynak ve değerlerin sürdü-rülebilir kılınmasından, yerel ürün ya da zanaatların teşvik edilerek ekono-mik canlanma–kalkınma sağlanması-na, sosyal–kültürel yaşamın iyileşti-rilmesine yönelik sosyal restorasyon projeleri üretilmesinden, yerel bilincin örgütlenmesine dek uzanan sürdürü-lebilirlik ilkesini temel alan mekânsal/ fiziksel, ekolojik, sosyal–kültürel, eko-nomik ve yönetişim içerikli çok boyut-lu mekanizmalara dayanmaktadır.
Bu araştırmanın amacı; Türkiye tarihsel kentlerinden Birgi yerleşme-sinin kültürel ve doğal miras
değerle-rinin birlikteliğinden oluşan mekânsal ve işlevsel kimlik değerleri eşliğinde koruma deneyimlerinin irdelenmesi-dir. Başka bir ifadeyle, Birgi tarihsel kentinin çok boyutlu kültürel miras değerlerinin sürdürülebilir korunma-sına yönelik yerel yönetim düzeyinde üretilen politika ve stratejilerin, ta-rihsel gelişim sürecinde ortak sorun-lara çözüm arayışları açısından sor-gulanmasıdır. Bu sorgulamaların; bir yönüyle, Türkiye tarihsel kentlerinin geleceği üzerine üretilecek kültürel miras odaklı sürdürülebilir koruma politika ve stratejilerine yol haritası olarak yöntem düzeyinde katkı koya-cağı, diğer yönüyle, tarihsel kentlerde koruma sürecinde karşılaşılabilecek (olası) ortak sorunlara yönelik çözüm arayışlarına yerel yönetimler düzeyin-de bilgi aktarımı–paylaşımı yoluyla katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Araştırma; Birgi yerleşmesini üç aşamalı bir değerlendirme sürecinde ele almaktadır. Birincisi, yazılı–sözel ve görsel kaynaklar kullanılarak yer-leşmenin mekânsal ve işlevsel kimliği-nin tanımlanmasıdır. İkincisi, koruma odaklı planlama–uygulama deneyim-lerinin tarihsel izlence eşliğinde açık-lanmasıdır. Üçüncüsü ise, Birgi Be-lediyesi tarafından gerçekleştirilen/ planlanan sosyal–kültürel, ekonomik ve mekânsal içerikli projelerin, kültü-rel miras değerlerinin korunması sü-recindeki katkılarının irdelenmesidir.
2. Tarihsel Geçmiş: Mekânsal– İşlevsel Kimlik (ve Değişimi)
İzmir ili, Ödemiş ilçesine bağlı bel-de belediyesi statüsünbel-deki Birgi yer-leşmesi, Küçük Menderes Havzası’nın kuzeyinde Bozdağ eteklerinde ku-zey–güney yönünde uzanan vadiler zinciri üzerinde kurulmuştur. Birgi
yerleşmesi, Yunan–Roma dönemle-rinde Dioshieron, Bizans döneminde ise Pyrgion adı ile Küçük Menderes Havzası’nda önemli bir kült ve dinsel etkinlik merkezi (piskoposluk merke-zi) işlevini üstlenmiştir (Ramsay 1960: 481–482, Foss 1996: 311-313, Meriç 208–209, Wittek 1999: 114). Bu işlev-sel kimliğin gelişiminde, yerleşmenin bulunduğu yüksek tepeler arasında uzanan korunaklı vadiler ve ovaya ha-kim stratejik konumsal niteliğin etkili olduğu açıktır.
Bu çerçevede; Birgi yerleşmesinin Türk egemenlik dönemi öncesinde, mekânsal karakteristik açısından to-pografyanın sunduğu askerî–stratejik avantajlar kapsamında vadilerin çer-çevelediği yamaçlar üzerinde, surlarla tahkim edilmiş kale–kent niteliğinde organik bir yerleşme olduğunu söyle-mek mümkündür. Bu söyle-mekânsal kur-gu kapsamında; Birgi yerleşmesinin işlevsel kimliğini, sınırlı bir tarımsal art bölgeye dinsel ve yönetimsel hiz-metler sunmanın yanısıra dönemin askerî–stratejik koşulları kapsamında savunma–korunma olanakları da sağ-layan yerel ölçekte dinsel ve askerî bir merkez olarak tanımlamak mümkün-dür (Resim 1).
Resim 1. Birgi Yerleşmesi
Kaynak: Birgi Belediyesi Arşivi
Türk egemenlik döneminde ise, Memleket–i Birgi adıyla altmış şehir ve üç yüzden fazla kaleyi içine alan Aydın–Oğlu Beyliği’nin idare merke-zi işlevini üstlenen yerleşmenin, za-naat–ticaret faaliyetlerinde etkinlik kazandığı görülür (Akın 1968: 92–93, Darkot 1979: 632–633). Bu niteliği ile özellikle ipekçilik–dokumacılık mer-kezi olarak yakın çevresi için önemli bir ekonomik etkinlik merkezi oldu-ğunu söylemek mümkündür. Beylikler dönemine tarihlenen seyahat anlatıla-rında, ekonomik refah düzeyine/zen-ginliğine vurgu yapan kayıtlar, Birgi yerleşmesinin art bölgesi için ekono-mik etkinlik merkezi/pazar merkezi işlevini Osmanlı dönemi öncesinde ko-ruduğunu–sürdürdüğünü düşündür-mektedir (Ibn Battuta 1929:132–134). Bu açıdan, 1451–1477 döneminde 239 haneden 395 haneye ulaştığına ilişkin nüfus kayıtları, Birgi yerleşmesinin sosyal–ekonomik gelişme sürecinde olduğuna işaret sayılabilir (Telci 1999: 203–205).
Osmanlı döneminde Aydın San-cağına tabi Kaza merkezi işlevi üst-lenen Birgi, XVI. yüzyıl ortasında İmam–ı Birgivi olarak bilinen İslam âliminin yerleşmesi ile İslamî eğitim açısından Batı Anadolu’nun en önem-li bir kültürel etkinönem-lik merkezi niteönem-li- niteli-ği kazanmıştır. Nitekim 1564 yılında Sultan II. Selim’in hocası Ataullah Efendi tarafından yaptırıldığı anlaşı-lan İmam–ı Birgivi Darülhadisi, Birgi yerleşmesindeki İslamî eğitim odaklı kültürel gelişmenin mekânsal ürünü olarak görülmelidir (Uzunçarşılı 1929: 115, Demiralp 2001: 107–108, Düzen-li 2000: 233–234). Bu noktada, Birgi yerleşmesinin Roma dönemindeki kült
merkezi olma işlevi ile Osmanlı döne-minde üstlendiği İslamî merkez olma işlevi değerlendirilirse, yerleşmelerin işlevsel kimlik değerlerinin tarihsel ve kültürel gelişim sürecinde sürekliliği-ne ya da dönüşümüsürekliliği-ne vurgu yapması bakımından dikkat çekicidir.
Ancak, XVI. yüzyıl sonu ile XVII. yüzyılın ilk on yılına tarihlenen ve Osmanlı İmparatorluğu bütününde etkili olan Celali İsyanları ve Büyük Kaçgunluk (Büyük Göç) adı verilen sosyal ve siyasal karışıklık sürecinin, Birgi yerleşmesinin mekânsal ve iş-levsel gelişiminde önemli kırılmalara neden olduğu anlaşılmaktadır. Döne-me ilişkin vergi kayıtları, ekonomisi tarımsal üretim ve zanaat faaliyetle-rine dayanan Birgi yerleşmesinin, si-yasal karışıklık döneminde ekonomik açıdan gerileme sürecine girdiğine ve mekânsal açıdan tahrip edildiğine işa-ret etmektedir (Kiel 2001: 34–48). Bu gerileme sürecinin yüzyıl sonuna dek sürdüğünü söylemek mümkündür. Nitekim XVII. yüzyıl sonuna tarihle-nen seyahat anlatıları1, Birgi’nin an-cak XVII. yüzyıl sonlarından itibaren mekânsal ve ekonomik açıdan yeniden yapılanma/canlanma sürecine girdiği-ni düşündürmektedir (Evliya Çelebi 1935: 174–176).
Birgi yerleşmesinin XVII. yüzyıl sonunda başlayan ve XVIII. yüzyıl boyunca devam eden ekonomik topar-lanma sürecinin mekânsal yansıması olarak; cami, medrese (darülhadis), hamam ve han gibi kültürel ve ekono-mik hizmet odaklı yoğun anıtsal–ka-musal yapı faaliyetlerine konu olduğu görülmektedir. Bu yapı faaliyetleri arasında, Birgili tüccarlar tarafından finanse edilen cami–medrese–han
gru-bundan oluşan Derviş Ağa Külliyesi ile Karazade Hacı Mustafa Efendi kül-liyeleri gibi anıtsal–kamusal hizmet yapıları ile Çakır Ağa ve Sadık Emin Oğulu konakları sayılabilir (Kiel 2001: 47–49, Kuyulu 2001: 141–155, Ekinci 2005: 22–23). Bu yapı faaliyetlerinin varlığı Birgi yerleşmesinde yeni odak merkezlerinin oluştuğuna işaret etme-sinin ötesinde, özellikle zeytinyağı ve ipekçilik üretimi ağırlıklı kentsel eko-nomik düzene dayalı oluşan sermaye birikiminin, yerleşmenin mekânsal ve işlevsel gelişim süreci üzerindeki etkilerini de göstermesi bakımından önemlidir.
Ancak, yerleşmenin yeniden ka-zandığı ekonomik refah döneminin, özellikle XIX. yüzyıl sonunda ulusal– bölgesel ölçekli üretim ve dağıtım sis-tem ve teknolojilerindeki değişimler ile ticaretin yeniden örgütlenmesine dayalı olarak yerleşme sistemi ve ula-şım ağındaki değişimler ile uzun sür-mediği anlaşılmaktadır (Tekeli 1992: 125–141). Nitekim dönemin ekono-mik ilişkileri kapsamında yeniden örgütlenen yerleşme ve ulaşım ağı-nın dışında kalan Birgi yerleşmesinin mekânsal ve işlevsel açıdan gerileme sürecine girdiği görülür (Kiel 2001: 49–52, Gençsoylu 2009: 63–79). Bu etkinin ilk yansıması, Küçük Mende-res Havzası’nda nahiye ve köylerden oluşan art bölgenin yönetim–denetim ve ekonomik etkinlik merkezi olarak Kaza merkezi olma işlevinin, ova yer-leşmesi olarak gelişen Ödemiş köyüne aktarılması biçiminde olmuştur (Dar-kot 1979: 632–633, Gözenç 1977: 131– 133, Güneş 1999: 4–10, Yavuz 2005: 128–129).
1888 yılında İzmir–Ödemiş demiryolu hattının açılması ile Ödemiş köyünün artan ulaşılabilirliğine koşut olarak hılı bir gelişme göstererek, art bölge mal–ürün akımlarının düğüm merkezi işlevi kazanmasının etkili olduğu açık-tır. Nitekim XIX. yüzyıl nüfus verileri, 1831–1845 zaman aralığında Birgi’nin yaklaşık 6.100 nüfusa sahip olmasına karşılık, Ödemiş’in yaklaşık 7.900 nü-fusa ulaşarak, Güzelhisar (Aydın) yer-leşmesinden sonra Aydın Sancağı’nın en büyük ikinci yerleşmesi niteliği kazandığına işaret etmektedir (Telci 2006: 168–170). Bu gelişmeler sonu-cunda; belirli bir tarımsal art bölgeye sınırlı düzeyde hizmet sunan Nahiye merkezi statüsüne (kırsal art bölge merkezi) gerileyen Birgi yerleşmesi, ekonomisi tarımsal üretim faaliyetle-rine dayanan kırsal karakterli bir yer-leşmeye dönüşmüştür.
Osmanlı döneminde Birgi yerleş-mesinin mekânsal ve işlevsel yapısına ilişkin son kayıt, yerleşmenin tarih-sel çekirdeğini oluşturan gelenektarih-sel ticaret merkezi/çarşı bölgesinin ve çevresinin Yunan ordusunun çekilme sürecinde çıkarılan yangında tahrip edilmesidir. Bu yangında, yerleşmenin yaklaşık üçte ikisinin zarar gördüğü kaydedilmektedir (Uzunçarşılı 1929: 108, Mülazımoğlu 1976: 13). Nitekim Birgi yerleşmesindeki tarihsel değer-lerin tespit edilmesini konu edinen 1929 tarihli inceleme raporları, tarih-sel yerleşim dokusu üzerinde yangı-nın neden olduğu olumsuz etkiler ile varolan özellikle Aydın–Oğulu Beyliği dönemine ilişkin tarihsel değerlerin korunmasına yönelik acil tedbirlerin gerekliliğine vurgu yapmaktadır (Ri-efstahl 1941: 25–26, Ogan 1929: 120).
Ancak Cumhuriyet rejiminin, özellikle Yunan işgalinde zarar gören Batı Anadolu kentlerinin imarına ön-celik veren imar politikalarında temel önceliğin tarihsel ve kültürel değerle-rin korunmasından çok, halkın kısa sürede yeniden iskân edilmesi anla-yışı üzerine odaklandığı söylenebilir2. Sağlıklı Kent ya da Güzel Kent3 gibi dönemin popüler planlama yaklaşım-larını temel alan bu anlayışın Birgi yerleşmesindeki yansımaları, yangın nedeniyle tahrip olan ve Cumhuriyet rejimi ile işlevsiz kalan birtakım tarihî eserlerin yıkılması4 ve yerleşmenin özellikle yangın yerlerinin ızgara plan esasına dayalı olarak yeniden imar edilmesi biçiminde olmuştur. Bu duru-mun; tarihsel süreçte çevresel koşul-lar, sosyal–ekonomik yaşam biçimi ve kültürel değerlerin mekânsal birlikte-liği olarak örgütlenmiş organik formlu tarihsel kent dokuları ile ızgara plan esasına göre kurgulanmış yeni kentsel dokular arasında mekânsal ve işlevsel açıdan tezat oluşturan ikili bir kentsel görünüm–örüntü ortaya çıkardığını söylemek olanaklıdır.
Birgi’nin tarihsel birikim sürecin-de edindiği mekânsal karakteristik ve işlevsel kimlik değerlerini oluşturan kültürel miras kaynaklarının yok edil-me süreci, 1939 yılında edil-meydana gelen sel afeti sonucunda Derviş Ağa Külli-yesi odaklı cami, hamam ve hanlardan oluşan Osmanlı dönemi ticaret–çarşı bölgesinin tamamen yıkılması ile de-vam etmiştir (Kiel 2001: 52–54, Tanaç 2001: 318–319). Afet sonrasında ise, büyük oranda yıkılan çarşı bölgesi, ız-gara plan esasına dayalı olarak yeni-den kurgulanmıştır (Resim 2).
Resim 2. Sel Afeti Öncesi/Sonrası Birgi
Çar-şısı: Eski Çarşı ve Yeni Çarşı Kaynak: Birgi Belediyesi Arşivi
Günümüzde, Birgi yerleşmesinde-ki sosyal–kültürel altyapı hizmet do-nanımlarının kırsal yaşam düzeyinde olduğunu, gerek mekânsal örgütlenme düzeni gerekse sosyal–kültürel ilişki-ler ve ekonomik etkinlikilişki-ler açısından kırsal yaşam düzeninin devam ettiğini söylemek mümkündür. Nitekim Tür-kiye İstatistik Kurumu Adrese Daya-lı Nüfus kayıt Sistemi verilerine göre 2012 yılı itibarıyla 2.398 nüfus ile bel-de merkezi statüsünbel-dedir.
Bu noktada, şu iki araştırma bul-gusu mekânsal karakteristik ve işlev-sel kimlik değerleri açısından önemli-dir. Birinci araştırma, Birgi’nin sahip olduğu kültürel miras değerlerinin yo-kolması sürecinin sosyal ve fiziksel kö-kenlerini irdelemektedir. Araştırmada Birgi’nin mekânsal karakteristik de-ğerlerinin bozulması/yokolması süre-cinde, ekonomik yaşam biçimindeki değişimlere koşut olarak aile yapısın-daki değişimler ile göç olgusunun et-kili olduğuna vurgu yapmaktadır (Ta-naç 2001: 319–320). İkinci araştırma ise, Birgi yerleşmesinde sosyal yaşam ve değişimi üzerine odaklanmaktadır. Bu araştırmada, tarım sektöründeki gerilemeye koşut olarak yerel halkın turizm yönelimli gelişmelere yönelik beklenti–taleplerin varlığı, yerleşme-nin gelecekteki olası işlevsel kimlik
değerlerine dikkat çekmesi bakımın-dan önemlidir (Gümüşoğlu 2008: 141). 3. Kültürel Miras Koruma Sü-reci
Birgi yerleşmesinin planlama ve koruma boyutunda önemine vur-gu yapan ilk çalışma, 1945 tarihli Ödemiş İmar Planı Yarışması Sonuç Raporu’dur. Bu raporda, Birgi’nin sa-hip olduğu doğal ve tarihî değerleri-nin önemine dikkat çekilerek, Ödemiş şehrine yakın konumu ile bir banliyö olarak planlanmasının önerildiği gö-rülür. Bu açıdan, Birgi yerleşmesini Ödemiş ile birlikte ele alan planlama çalışmasının bir parçası olarak değer-lendirmek mümkündür (Anonim 1945: 10–20, Anonim 1945a: 54–55). Bura-da konu edilen banliyö kent önerisi, tarihî çevre koruma kararlarının et-kin olacağı düşük yoğunluklu ve bah-çeli konutlardan oluşan bir yerleşim düzeni olarak anlaşılmalıdır. Nitekim Birgi imar planı raporu incelenirse, 1939 tarihli sel afeti sonrasında tama-men yokolan Osmanlı dönemi ticaret/ çarşı bölgesinin yeniden yapılandı-rılması, sayfiye mahallesi biçiminde kurgulanacak yeni konut alanlarının tasarlanması ve ulaşım altyapısının iyileştirilmesi olmak üzere üç temel işlevsel gelişme kararına öncelik ve-rildiği görülür (Altınoluk, 2007: 181– 185). Bu açıdan bakılırsa, imar planı kararlarında gerek konut alanları ve çarşı bölgesinin tasarımında gerekse ulaşım sisteminin iyileştirilmesinde, tarihî çevre bütünlüğünün bozulma-ması adına tarihî dokular ile uyumlu tasarımlar yapılması gereğine vurgu yapılması dikkat çekicidir. Bu vurgu, koruma hukukunun kurumsallaşma-dığı ve koruma bilincinin yerleşmediği
bir dönemde, tarihsel/işlevsel kimlik ve mekânsal karakteristik değerlerin korunmasına yönelik birtakım kay-gıların varolduğunu göstermesi bakı-mından önemli görülmelidir.
Ancak, Birgi imar planı çalışma-ları kapsamında öncelikli olarak tek-nik altyapının iyileştirilmesinin he-deflendiği, kültürel miras değerlerinin korunmasına yönelik koruma odaklı planlama–tasarım ya da restorasyon– iyileştirme kararlarının alınmadığını söylemek mümkündür. Nitekim 1975 yılı gözlemlerini aktaran teknik gezi notlarında, Çakırağa ve Sandıkemi-noğulları konakları ile Ulu Caminin korunmasına yönelik tedbir ve önlem-lerin ivedilikle alınmasının gerekliliği-ne ilişkin tespitler; yaklaşık elli yıllık bir süreç geçmesine rağmen kültürel miras değerlerine yönelik koruma ça-lışmalarının gerçekleştirilmediğini ortaya koymaktadır (Başgelen 2006: 24–25).
Birgi yerleşmesinin mekânsal ve işlevsel karakteristiğini biçimlendiren tarihsel ve kültürel mirasa ilişkin de-ğerlerin, koruma mevzuatı eşliğinde saptanması–belgelenmesi üzerine ya-pılan koruma odaklı planlama dene-yimlerinin başlangıcı ise 1973–1977 yıllarına tarihlenmektedir. Bu çalış-malar kapsamında, Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Ku-rulu (GEEAYK)’nun 16.09.1973 ta-rih ve 7422 sayılı kararı ile Çakırağa Konağı koruma altına alınmıştır. Ta-kiben, GEEAYK’nun 12.01.1974 tarih ve 7658 sayılı karar ile yüz otuz altı sivil mimarlık eseri ile yirmi beş dinî yapı tespit–tescil işlemlerine konu edi-lerek, yerleşme bütününde Sit Alanı kararı getirilmiş ve koruma amaçlı
imar planı yapım kararı alınmıştır. Bu çerçevede, GEEAYK’nun 12.02.1977 tarih ve A–352 sayılı kararı ile yerleş-me bütünündeki Doğal, Arkeolojik ve Kentsel Sit Alanları olmak üzere üç farklı statüde sit alanı ile sit alanla-rına ilişkin yapılaşma koşullarının be-lirlendiği “imar planı ön tasarısı” ka-rara bağlanmıştır. Bu karar uyarınca, 1981 yılında Birgi İmar Planı hazırla-narak, yürürlüğe girmiştir.
1984 yılında, GEEAYK’nun 07.07.1988 tarih ve 432 sayılı kararı ile yerleşme bütününe yönelik olarak alınan Kentsel Sit kararı ile Birgi ko-ruma alanları, sadece Cami–i Kebir ve Kurtgazi mahallelerini kapsayacak biçimde küçültülürken, anıtsal–kamu-sal hizmet yapıları korunması gerekli kültür varlıkları olarak gruplandı-rılmıştır. Bu kapsamda, süreç içinde yıkılan, özgün karakteristik değer ya da niteliğini kaybeden yaklaşık kırk dokuz sivil mimarlık eseri ile sekiz anıtsal–kamusal yapı tescilden düşü-rülmüştür (Akın 1984: 185–190). Bu kararların alınmasında, yerel yöne-tim taleplerinin etkili olduğuna iliş-kin tespitler, gerek kurumsal gerekse toplumsal düzeyde koruma bilincinin henüz yerleşmemiş olmasının yanısıra koruma hukuku altyapısına yönelik mali ve teknik yetersizliklerin varlığı-na yorulabilir.
1980’li yıllardan itibaren Birgi yerleşmesinin akademik düzlemde bilimsel çalışmalara konu edildiği gö-rülmektedir. Bu gelişme tarihî kentin gerek yapı boyutunda anıtsal kamusal ve sivil mimarlık eserlerinin gerekse kentsel dokuların korunmasına en-vanter oluşturması açısından önemli-dir. Bir başka önemi ise, Birgi
yerleş-mesinin ulusal ve uluslararası alanda bilinirliğinin artmasında önemli bir etken olmasıdır. Bu bağlamda, Bir-gi yerleşmesine yönelik ilk akademik araştırma, 1983 yılında Batı Anadolu Osmanlı–Türk kent dokuları ve konut tipolojileri üzerine hazırlanan dokto-ra çalışması olmuştur. Bu çalışmada, Birgi yerleşmesindeki Çakırağa Ko-nağı ve yakın çevresi tipolojik açıdan irdelenerek, kentsel dokunun korun-masına yönelik sağlıklaştırma–resto-rasyon önerileri sunulmuştur (Tosun 1983: 123–130).
İkinci araştırma ise, Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi öğre-tim üyeleri tarafından gerçekleştirilen, özellikle kültürel miras değerlerinin koruma–kullanma sorunlarına ilişkin tespitleri içeren araştırmadır (Süel ve ark. 1984: 38–39). Birgi yerleşme-si bütününde gerçekleştirilen ilk alan çalışması niteliğindeki bu araştırma-da, yerel halkın düşük alım gücünün bir taraftan yeni inşaat ve eklentilerin yapılması yoluyla yapıların özgün ka-rakterlerinin bozulmasını engelledi-ğine, ancak diğer taraftan ekonomik olanaksızlıkların süreç içinde yapıla-rın tahribat sürecini hızlandırdığına ilişkin bulgular düşündürücüdür. Bu açıdan, yerel yönetimlere koruma ko-nusunda ek kaynaklar yaratılmasının koruma sürecindeki önem ve gereklili-ğine vurgu yapmaktadır.
1990’lı yıllardan itibaren ise Birgi yerleşmesinin sahip olduğu kültürel miras değerlerinin korunması–geliş-tirilmesine yönelik akademik–bilimsel çalışmaların yoğunlaştığı söylenebilir. Bu çalışmalar temelde yerleşme doku-su–karakteri ve mimari değeri olan yapıların tanıtılması ve restorasyon
projeleri üretilmesi gibi korunmasına yönelik öneriler üzerine odaklanmıştır (Hamamcıoğlu 1994, Ocaklı 1998, Gül 1995). Bu çalışmalar, Birgi yerleşmesi-nin ulusal–uluslararası düzeyde aka-demik–bilimsel farkındalık yaratılma-sı açıyaratılma-sından önemli olmayaratılma-sının ötesinde varolan kültür varlıklarının envante-rinin çıkarılması ve rölöve–restoras-yon projeleri eşliğinde korunması açı-sından da önemlidir. Diğer taraftan, Birgi yerleşmesi örneğinde koruma yöntem ve arayışları üzerine odakla-nan araştırmalarda temel sorunun, yerel halkın etkin katılımı eşliğinde yerel yönetim ve sivil toplum örgüt-lerinin eşgüdümü altında mekânsal boyut ile sosyal–ekonomik boyutları birlikte ele alan bir koruma yöntem ve stratejisinin üretilmesi olduğuna vurgu yapılmaktadır (Hamamcıoğlu ve Balcı 1995: 48–51, Eruzun 2000: 13–26, Kayın 2000: 66–71).
1991 yılında ise Cengiz Eruzun ve Erdal Küpeli tarafından Birgi ve yakın çevresini kapsayan ilk koruma amaçlı imar planı hazırlanmıştır. Bu plan ile mevcut kentsel sit alanının genişletilmesi, yerleşme alanı dışın-da yer alan Taşpazar Mahallesi’nin Kentsel Sit Alanı, Asar Tepe olarak bilinen höyük alanının ise Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edilmesi öneril-miştir (Eruzun ve Küpeli 1991). İzmir 1 No’lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, sit alanının genişle-tilmesi yönündeki plan önerisini kabul ederken, farklı statülü sit alanlarına ilişkin önerilerin hazırlanacak ilave imar planı eşliğinde değerlendirilme-sini karara bağlamıştır. Bu karar kap-samında, Kamutay Türkoğlu–Ahmet Uzel tarafından İlave Koruma Amaçlı
İmar Planı hazırlanarak, İzmir 2 No’lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 11.04.1996 tarih ve 5963 sayılı kararı ile onaylanmıştır (Tür-koğlu ve Uzel 1996).
1998–2001 yıllarında ise Mimar Sinan Üniversitesi–Çekül Vakfı–Birgi Belediyesi işbirliği ile Birgi Yaz Okulu Alan Çalışmaları düzenlenmiştir. Bu çerçevede, yerleşme bütününde kül-türel mirasa konu olan birtakım anıt-sal–kamusal hizmet yapıları ile sivil mimarlık eserlerinin röloveleri alın-mıştır5. Bu akademik destek amaçlı işbirliği süreci, Birgi’nin sahip oldu-ğu doğal ve kültürel miras değerleri-nin korunması–yaşatılması sürecinde özellikle yerel halkın bilinçlendiril-mesi ve yerel yönetim–halk işbirliği-nin kurulması açısından önemlidir6. Bu süreçte, Birgi tarihsel çekirdeğini oluşturan kentsel sit alanı bütününde, Kadı Sokak (bugün Beyzade Sokak) ve Yarbaşı Sokak ile Umurbey ve Fatih Mehmet Bey Caddeleri Sokak Sağ-lıklaştırma Projeleri tamamlanmış-tır7. Çakırağa Konağı ise Birgi Beledi-yesi öz kaynakları ve Kültür–Turizm Bakanlığı fonları kullanılarak yeni-lenmiş ve Müze–Ev olarak işlevlendi-rilmiştir (Resim 3, Resim 4, Resim 5, Resim 6 ve Resim 7).
Birgi yerleşmesine yönelik koru-ma odaklı planlakoru-ma çalışkoru-malarının, 2009 yılında, doğal, arkeolojik ve kent-sel sit alanları ile etkileme geçiş böl-gesinden oluşan yaklaşık 166 Hektar alan için geniş kapsamlı bir koruma amaçlı imar planının yürürlüğe gir-mesi ile koruma sürecinin fiziksel/ mekânsal boyutunun sonlandığı söy-lenebilir (Uyar ve ark. 2009). Nitekim koruma amaçlı imar planı sonrasında
koruma sürecinin mekânsal içerik-li müdahaleler niteiçerik-liğindeki resto-rasyon–canlandırma çalışmalarının yansıra yerleşmenin tanınırlık–bili-nirliğinin arttırılmasına yönelik sos-yal–kültürel ve ekonomik içerikli bir-takım projelerin varlığı görülür. Bu projelerden İzmir Kalkınma Ajansı işbirliği ile yürütülen Birgi Kültür Yolu Projesi, konferans, panel–se-miner ve sergi gibi bilimsel–sanatsal etkinliklerin yanısıra yemek günle-ri gibi geleneksel şenlikler, tagünle-rihsel ve sosyal–kültürel değerlere vurgu yapmanın, yanısıra ulusal–bölgesel düzeyde tanınırlık–bilinirliğin arttı-rılmasına da katkı koyan faaliyetler olarak önemlidir. Diğer taraftan, doğ-rudan koruma deneyimleri ile ilintili olmasa da, Ödemiş Sosyal Yardımlaş-ma ve DayanışYardımlaş-ma Vakfı– Birgi Bele-diyesi işbirliği ile yürütülen Sosyal Riski Azaltma Projesi kapsamında özellikle 18–60 yaş ve üzerindeki kim-sesiz, bakıma muhtaç ve ihtiyaç sahibi nüfusa barınma–sağlık hizmeti sunan Barınma Evi Projesi ile işsizliğin ön-lenmesi ve yerinde istihdam olanak-larına yaratılmasına yönelik olarak Türkiye İş Kurumu–Birgi Beledi-yesi işbirliğinde yürütülen Toplum Yararına Çalışma Programı Birgi Projesi, kentsel korumanın sosyal ve ekonomik boyutuna katkı açısından önemli projeler olarak görülmelidir. Bu projeler, tarihsel kentlerde kültü-rel miras varlıklarının korunmasında sosyal belediyecilik anlayışının rolü-nün yanısıra koruma olgusunun sos-yal ve ekonomik içerik ya da boyutla-rına vurgu yapılması bakımından da önemlidir.
Resim 3. Birgi Sokak Sağlıklaştırma Projesi;
Kadı Sokak
Kaynak: Koray ÖZCAN Arşivi
Resim 4. Birgi Sokak Sağlıklaştırma Projesi;
Kadı Sokak
Kaynak: Koray ÖZCAN Arşivi
Resim 5. Birgi Sokak Sağlıklaştırma Projesi;
Yarbaşı Sokak
Kaynak: Koray ÖZCAN Arşivi
Resim 6. Birgi Sokak Sağlıklaştırma Projesi;
Fatih Mehmet Bey Caddesi
Kaynak: Koray ÖZCAN Arşivi
Resim 7. Birgi Restorasyon Projeleri:
Çakıra-ğa Konağı–Kent Müzesi
Kaynak: Birgi Belediyesi Arşivi 4. Sonuç ve Öneriler
Türkiye tarihsel kentlerinden Birgi yerleşmesinin koruma deneyimi, kendine özgü doğal ve kültürel miras birikiminin oluşturduğu mekânsal ka-rakteristik ve işlevsel kimlik değerle-rinin gerek mekânsal ve teknik altya-pı gerekse sosyal–ekonomik yaşamın canlandırılması–iyileştirilmesi yoluy-la korunması–geliştirilmesine yönelik planlama–uygulama süreçlerinden oluşmaktadır. Bu süreçler, yerel yö-netim eşgüdümünde gerek akademik– bilimsel gerekse finansman destekleri açısından ulusal–bölgesel düzeyde
ku-rumsal işbirliği–ortaklıklara dayan-maktadır.
Birgi koruma deneyimi, kültürel miras değerlerinin korunması süre-cinde özellikle sosyal rehabilitasyon ve ekonomik canlandırma–kalkınma içerikli projelerin üretilmesinde ve uygulanmasında katılım–işbirliği dü-zeyinde rol alacak ya da etkin görev üstlenebilecek aktörler olarak yerel halk başta olmak üzere üniversiteler, vakıf–dernekler ve ilgili kamu kurum-larının, yerel yönetim eşgüdümünde birlikteliği ve işlevsel rol paylaşımına vurgu yapması bakımından önemlidir. Bu vurgu içinde, koruma çalışmala-rının kurumsal altyapısının, Türkiye İş Kurumu ve İzmir Kalkınma Ajansı gibi ulusal kurumlar ya da yerel–ulu-sal vakıf ve dernekler eşliğinde örgüt-lenmesi, bilimsel ve teknik altyapının ise Mimar Sinan ve Ege Üniversitesi gibi akademik kurumlardan destek alınarak kurgulanması, koruma süre-cinde geniş katılım ve işbirliğine daya-nan etkin bir yönetişim modeli olarak değerlendirilmelidir. Bu yönüyle, Bir-gi koruma deneyiminin, ulusal–böl-gesel düzeyde kurumsal örgütlenme– katılım ve finansman alternatiflerine yönelik kurumlar–arası işbirliği–or-taklıklar açısından yerel yönetimlere koruma yönetişimi düzeyinde önemli bir örnek oluşturacağı söylenebilir.
Son olarak, Birgi için şu üç öne-rinin vurgulanması yerinde olacaktır:
Birincisi, Birgi yerleşmesinin kültürel mirasa konu olan değerleri-nin korunması–yaşatılmasına yöne-lik planlama politikalarında turizm sektörünün amaç olarak değil, kültü-rel mirasın sürdürülebilir kılınarak
gelecek kuşaklara aktarılmasında yönelik araç olarak kullanılması ge-reğine dikkat çekilmelidir. Bu açıdan, turizm odaklı yatırımlara yönelik ka-rar alma–verme sürecinde özellikle konaklama sektörüne yönelik üretilen işlevsel değişim içerikli restorasyon projeleri yerine kullanıcı temelli asıl işlevinin sürdürülmesine yönelik pro-jelere öncelik verilmeli, mekânsal ve işlevsel değişimlerin kültürel miras değerleri üzerinde taşıma–ziyaretçi kapasitesi ve koruma riskleri açısın-dan (olası) etkileri akademik–bilimsel ve teknik destekler kapsamında irde-lenmesi yerinde olacaktır.
İkincisi ise, Birgi yerleşmesine yönelik koruma odaklı planlama po-litikaları, mekânsal–işlevsel sorunla-rın yanısıra sosyal–ekonomik sorun-ların çözümüne de katkı koyabilecek bütünleşik ve sürdürülebilir koruma politikalarına dayandırılmalıdır. Bu politikalar, koruma sürecine yerel hal-kın katılımının sağlanması ve koruma bilincinin yerleştirilmesi bakımından son derece önemlidir. Bu açıdan, Bir-gi Belediyesi özellikle yerleşmenin mekânsal altyapısının ya da görsel– estetik örüntüsünün iyileştirilmesine yönelik fiziki müdahale içeren projele-ri, sosyal–ekonomik içerikli restoras-yon politikaları ile eşgüdümlü yürüt-melidir. Başka bir ifadeyle, mekânsal içerikli koruma projelerini, sosyal– ekonomik içerikli canlanma–kalkınma sağlanmasına yönelik projeler ile ku-rumsal düzeyde eşgüdümlü olarak ele alacak ve sürdürülebilir kılacak çok yönlü ve bütünleşik politikalar üretil-melidir.
kültürel miras değerlerinin korunma-sı–yenilenmesinde yere özgü kimlik değerlerine vurgu yapan ulusal–bölge-sel düzlemde varolan kurumsal proje ortaklıklarını, Avrupa Birliği
Euro-med/Eurocities veya Citta Slow ve European Walled Towns ya da Global Heritage Fund gibi uluslararası
ku-rum–kuruluşlar ile ortaklık/paydaş-lıklar eşliğinde küresel düzleme taşı-yacak projelere öncelik vermelidir. Bu projeler, Birgi yerleşmesinin yere özgü kimlik değerlerinin küresel düzlemde tanıtılması ve farkındalık yaratılma-sının yanısıra koruma deneyimlerin-de karşılaşılan ortak/benzer ya da özgün sorun–çözümlere yönelik bilgi paylaşımları–aktarımları sağlanması ve kurumsal düzeyde planlama–proje ortaklıkları geliştirilmesi açısından da önemli görülmelidir.
NOTLAR
1 Evliya Çelebi Seyahatnamesinde; iki yüz
dükkân, iki han ile kırk yedi un değirmeni olduğuna ilişkin kayıtlar, tarımsal üretime dayanan ekonomik yaşamın yeniden canlan-dığına delil sayılabilir.
2 Arşiv Belgesi, Yunan istilasından kurtarılan
sancakların imar planlarını ve haritalarını yapmak üzere 8 fen heyeti kurulması, Arşiv Belgesi (12.11.1922 tarih ve 1985 sayılı bel-ge, Dosya No:137–20), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Ar-şivi Katalogu, Ankara, (1922).
3 Türkiye’nin erken Cumhuriyet dönemi
plan-lama yaklaşımları için bakınız: Tekeli 1980: 10–29.
4 Birgi’de Cumhuriyet döneminde işlevsiz
ka-larak, yıkılan kültürel miras değerleri ara-sında; Karaoğlu, Hacı Osman, Derviş Ağa ve Aydınoğlu Mehmet Bey Medreseleri sayıla-bilir.
5 Mimar Sinan Üniversitesi çalışmalarının
ge-nel bir değerlendirmesi için bakınız: Kayın 2000: 66–71.
6 Birgi Belediyesi–Mimar Sinan
Üniversite-si–Çekül Vakfı ortaklığında örgütlenen Birgi Yaz Okulu çalışmaları sonucunda üretilen
havza boyutunda katılımcı koruma modeli için bakınız: Eruzun 2000: 13–26.
7 Birgi Belediyesi faaliyet programı
kapsa-mında 2011 yılı itibarıyla Kurtgazi Mahalle-si bütününde Sokak Sağlıklaştırma Projeleri devam etmektedir.
KAYNAKLAR
Akın, H, 1968, Aydın Oğulları Hakkında Bir Araştırma, A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara. Akın, N, 1984, “Tescilli Kentsel Koruma
Alanla-rında Uygulama Sorunları”, Şehirciliğin Son 25 Yılı Semineri, İTÜ Yayınları, 185–190, İstanbul.
Altınoluk, Ü, 2007, Geleneksel Kent Dokusu:Birgi, Ege Yayınları, İstanbul. Anonim, 1945, “Ödemiş İmar Planı Müsabakası
Proje Raporu”, Arkitekt, 3–4, 50–55. Anonim, 1945a, “Ödemiş Şehri İmar Planı
(Pro-je Müsabakası Sonucu)”, Mimarlık, II(1), 10–20.
Başgelen, N, 2006, “Birgi”, Birgi’den Gevaş’a Anadolu Gezi Notları, 1–25, Arkeoloji ve Sa-nat Yayınları, İstanbul.
Darkot, B, 1979, “Birgi” maddesi, İslam Ansik-lopedisi, C.II, 632–634, Milli Eğitim Bakan-lığı Yayınları, İstanbul.
Demiralp, Y, 2001, “İmam Birgivi Darülhadi-si”, Birgi: Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, R.H. Ünal (ed.), 107–108, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Düzenli, Y, 2000, “Balıkesirli Bir Osmanlı
Ay-dını: İmam Birgivi”, Balıkesir Üniversite-si Sosyal Bilimler Enstitüsü DergiÜniversite-si, 3(4), 228–247.
Ekinci, Z, 2005, Anadolu Türk Evi Geleneğin-de Birgi Örneği ve Sandıkoğlu Konağı: Bir Konağın Kurgusu, YEM Yayınları, İstanbul. Eruzun, C ve Küpeli, E, 1991, Birgi Koruma
İmar Planı Açıklama Raporu, Genel Tasa-rım İnşaat–Planlama Anonim Şirketi, İstan-bul.
Eruzun, C, 2000, “Türkiye’de Katılımcı Koru-maya Bir Örnek: Birgi Yaz Okulu Modeli”, Tasarım ve Kuram Dergisi, 2, 13–26. Evliya Çelebi, 1935, Seyahatname:
Anado-lu–Suriye–Hicaz (1671–1672), IX, Maarif Vekâleti Yayınları, İstanbul.
Foss, C, 1996, “Late Byantine Fortifications in Lydia”, Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asia Minor, VI, 297–320, Vario-rum Press, London.
Gençsoylu, Z, 2009, XVII. ve XVIII. Yüzyıllar-da Birgi Kazası, Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-titüsü, İzmir.
Havzasın-da Arazi Kullanışının Tarihi Temelleri ve Hâlihazır Arazinin Değer Bakımından Sınıf-landırılması”, İ.Ü. Coğrafya Enstitüsü Dergi-si, 22, 127–141.
Gül, M. M, 1995, Birgi: Geleneksel Yerleşim Dokusunun Koruma İlkeleri Açısından De-ğerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Gümüşoğlu, F, 2008, Birgi’de Toplumsal Ya-şam ve Değişim, Bağlam Yayınları, İstanbul. Güneş, G, 1999, “Osmanlının Ortaçağ Kasaba-sından Cumhuriyet Türkiye’sinin Modern Kentine: Ödemiş”, Toplumsal Tarih, 70, 4–10.
Hamamcıoğlu, M ve Balcı, A. H, 1995, “Birgi’nin Korunması”, Ege Mimarlık, 17, 45–51.
Hamamcıoğlu, M, 1994, Restoration project for Dervişağa Medresesi in Birgi, Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Anka-ra.
Ibn Battuta, 1929, Ibn Battúta Travels in Asia and Africa; 1325–1354, H.A.R.Gibb (trans.), George Routledge and Sons Limited Press, London.
Kayın, E, 2000, “Çağımızın Entegre Koruma Çalışmalarına Olumlu Bir Örnek; Birgi Yaz Alan Çalışması”, Tasarım Dergisi, 99, 107–111.
Kiel, M, 2001, “Birgi: Batı Anadolu’da Eski Bir Türk Kültür Merkezi”, Birgi: Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, R.H. Ünal (ed.), 3–54, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Kuyulu, İ, 2001, “Konaklar: Çakırağa Konağı ve Sandıkeminoğulları Evi”, Birgi: Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, R.H. Ünal (ed.), 141–155, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Meriç, R, 1988, “Antik Dönemde Küçük Men-deres Havzasının Tarihsel Coğrafyasına Ba-kış”, Ege Coğrafya Dergisi, 4, 202–213. Mülazımoğlu, R, 1976, Birgi (Pyrgion), Sobe
Matbaası, İzmir.
Ocaklı, K. İ, 1998, Birgi: Kent ve Mimari Doku Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma-ları Enstitüsü, İstanbul.
Ogan, A. A, 1929, “Birgi Hakkında Rapor”, Ma-arif Vekâleti Dergisi, 17, 120–128.
Ramsay, W. M, 1960, Anadolu’nun Tarihi Coğ-rafyası, M. Pektaş (çev.), Milli Eğitim Ba-kanlığı Yayınları, İstanbul.
Riefstahl, R. M, 1941, Cenubi Garbi Anadolu’da Türk Mimarisi, İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul.
Suel, A, Aydar, E ve Taner, T, 1984, Birgi’de Bir Araştırma–Değerlendirme ve Koruma Çalışması, İzmir.
Tanaç, M, 2011, “Birgi’nin Yok Olma Nedenle-rinin Sosyal ve Fiziksel Boyutu”, Türkiye’de Risk Altındaki Doğal ve Kültürel Miras (TAÇ Vakfı’nın 25. Yılı Anı Kitabı), 317–326, TAÇ Vakfı Yayınları, İstanbul.
Tekeli, İ, 1980, “Türkiye’de Kent Planlamasının Tarihsel Kökleri,” Türkiye’de İmar Planla-ması, T. Gök (der.), ODTÜ Yayınları, Anka-ra, 8–112.
Tekeli, İ, 1992, “Ege Bölgesinde Yerleşme Siste-minin 19. Yüzyıldaki Dönüşümü”, Üç İzmir, 125–141, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Telci, C, 1999, “XVI. Yüzyıl Başlarına Ait
Bir-gi Kazası Evkaf Defteri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV (1), 203–260.
Telci, C, 2006, “Aydın Livası’nın Nüfusu Hak-kında H.1261/M.1845 Tarihli Bir Defter”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXI (1), 165–198. Tosun, Y, 1983, 17.–19. Yüzyıllarda Batı
Anadolu’da Osmanlı–Türk Şehir Dokuları, Bu Dokuları Oluşturan Evler ve Korunmala-rı, Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Türkoğlu, K ve Uzel, A, 1996, Birgi (Ödemiş) Koruma Amaçlı İmar Planı Araştırma Rapo-ru, A Şehircilik–Mimarlık Bürosu, Ankara. Uyar, N, Yeldiren, H ve Şahin, S, 2009,
Bir-gi Koruma Amaçlı İmar Planı Raporu, Ege Plan Limited Şirketi, Ankara.
Uzunçarşılı, İ. H, 1929, Afyon Karahisar, San-dıklı, Bolvadin, Çay, İsaklı, Manisa, Birgi, Muğla, Milas, Peçin, Denizli, Isparta, Ata-bey ve Eğridir’deki Kitabeler: Sahip, Saru-han, Aydın, Menteşe, İnanç, Hamit Oğulları Hakkında, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
Wittek, P, 1999, Menteşe Beyliği, O. Ş. Gökyay (çev.), TTK Yayınları, Ankara.
Yavuz, B. G, 2005, Birgi; Coğrafyası, Halk Bil-gisi, Tarihçesi, Tarihi Yerleri, Bilge Karınca Matbaacılık, İzmir.
