TEZİN TÜRÜ YÜKSEK LİSANS ANABİLİM DALI İLKÖĞRETİM ANA BİLİM DALI
TEZİ HAZIRLAYAN YASEMİN ATMACA
ADIYAMAN / 2015
T.C.
ADIYAMAN ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEZİN ADI ORTAOKUL 5, 6 VE 7. SINIF SOSYAL BİLGİLER DERSİNDE EKOLOJİ KONULARINA İLİŞKİN KAZANIMLARIN GERÇEKLEŞME DÜZEYİNİN ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ (KAHRAMANMARAŞ İLİ PAZARCIK İLÇESİ ÖRNEĞİ)
ORTAOKUL 5, 6 VE 7. SINIF SOSYAL BĠLGĠLER DERSĠNDE EKOLOJĠ KONULARINA ĠLĠġKĠN KAZANIMLARIN GERÇEKLEġME DÜZEYĠNĠN
ÇEġĠTLĠ DEĞĠġKENLER AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ (KAHRAMANMARAġ ĠLĠ PAZARCIK ĠLÇESĠ ÖRNEĞĠ)
Yasemin ATMACA
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Ġlköğretim Anabilim Dalı
DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Ġ. Hakan AKGÜN
Adıyaman
Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temmuz, 2015
iii
ÖZET
ORTAOKUL 5, 6 VE 7. SINIF SOSYAL BĠLGĠLER DERSĠNDE EKOLOJĠ KONULARINA ĠLĠġKĠN KAZANIMLARIN GERÇEKLEġME DÜZEYĠNĠN
ÇEġĠTLĠ DEĞĠġKENLER AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ (KAHRAMANMARAġ ĠLĠ PAZARCIK ĠLÇESĠ ÖRNEĞĠ)
Yasemin ATMACA Ġlköğretim Anabilim Dalı
Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temmuz 2015
DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Ġ. Hakan AKGÜN
Araştırmanın genel amacı ortaokul 5, 6 ve 7. sınıf sosyal bilgiler dersinde ekoloji konularına ilişkin kazanımların öğrenciler tarafından ne düzeyde öğrenildiğini çeşitli değişkenler açısından incelemektir.
Araştırmanın kuramsal çerçevesinde sosyal bilgiler, çevre ve çevreyle ilgili kavramlar, ekoloji ve ekolojinin gelişimi, Dünya’daki ve Türkiye’deki ekolojik gelişmeler, Anayasa’da çevreyle ilgili geçen maddeler ve sosyal bilgiler dersinde geçen ekoloji konuları, kazanımları ve öğretim etkinlikleri ele alınmaktadır. Araştırma, nicel araştırma yöntemlerinden tarama modeline göre yapılmıştır. Veri toplama aracı olarak hazırlanan akademik başarı testi, 2014-2015 eğitim-öğretim yılında, Kahramanmaraş ili Pazarcık ilçesinde bulunan ortaokulların 4 merkez okulundan 413 öğrenci ve 5 köy okulundan 169 öğrenci olmak üzere toplam 9 okuldan 582 sekizinci sınıf öğrencilerine uygulanmıştır. Araştırmanın sonucunda, öğrencilerin ekoloji konularıyla ilgili bilgi düzeylerinin genel olarak orta seviyede olduğu ve akademik bilgilerinin cinsiyete, anne ve baba eğitim durumuna, yerleşim yerine ve aile gelir düzeyine göre anlamlı fark olduğu istatistiksel olarak tespit edilmiştir.
iv
Araştırma sonucunda kız öğrencilerin erkek öğrencilere göre; annesi ve babası lise mezunu olan öğrencilerin diğer tüm gruplara göre; şehirde yaşayan öğrencilerin köyde yaşayan öğrencilere göre daha başarılı olduğu görülmüştür. Ayrıca, baba eğitim düzeyi ilkokul ve ortaokul olan öğrencilerin, babası yalnızca okur-yazar olan öğrencilere göre; aile gelir düzeyi 1501-2500 TL ve 2500 TL ve üstü olan öğrencilerin ile aile gelir düzeyi 0-950 TL olan öğrencilere göre anlamlı fark olduğu tespit edilmiştir.
v
ABSTRACT
INVESTIGATION OF THE LEVEL OF REALIZATION ACHIEVEMENTS ON ECOLOGY ISSUES IN TERMS OF VARIOUS VARIABLES IN THE GRADE OF 5TH , 6TH AND 7TH GRADES SOCIAL STUDIES COURSES IN
SECONDARY CLASSES (SAMPLE OF PAZARCIK DISTRICT OF KAHRAMANMARAŞ)
YASEMİN ATMACA
Department of Primary Education
Adiyaman University Institute of Social Sciences
July 2015
Advisor: Asst. Assoc. Dr. İ. Hakan AKGUN
The overall objective of the research is to examine what students learned or the level of achievements on ecology issues in terms of various variables in the 5th ,6th and 7th Grades Social Studies Course in secondary classes.
In the theorotical framework of the research social studies, the environment and environment-related concepts, ecology and development of ecology, ecological development in Turkey and around the World, environment-related substances mentioned in the Constitution, ecology issues, achievements and teaching activities are discussed. Research carried out by quantitative research method according to screening model. Academic achievement test prepared for data collection is applied to 8th grade 413 students in 4 secondary schools in Pazarcık district and 169 students at the schools of village of Kahramanmaras Pazarcık, in total 9 schools and 582 students at the grade of 8 in the academic year 2014-2015. The results of the surveys showed that students have an intermediate level of knowledge about the ecology and it is determined statistically that academic information of students can vary
vi
according to gender, status of parent education, place of residence and family income.
As a result of research, it is observed that girls are more successful than boys, students whose mother or father graduated from high school are more successful than the other students whose mother or father have lower graduation from schools and students living in the city centre are more successful than ones living in the village. Moreover, it is determined that there is a significant difference between students whose fathers graduated from primary or secondary school and students whose fathers are just literate, not graduated from any school. It is also determined that there is difference between students with family income is 1500-2500 TL or over 1500-2500 TL and students with family income is 0-950 TL.
vii
ÖN SÖZ
Toplumu oluşturan bireylerin huzur ve güven içinde yaşaması için birtakım bilgi, beceri, değer, davranış ve kültürel özelliklerle donanması gerekmektedir. Bu anlamda bireyin gerek ailede gerek okulda gerekse başka çevresel ortamlarda yetiştirilmesi vazgeçilmezdir. Eğitimin ailede başladığı yadsınamaz bir gerçektir. Ailenin yanı sıra bireyin eğitiminden sorumlu olan eğitim kurumları bireylere yaşamsal önemi olan bilgileri ve toplumda yer edinebilmelerini sağlayan kültürel ve evrensel özellikleri ve değerleri kazandırmaya çalışmaktadır.
Günümüzde dünya sorunları had safhaya ulaşmış boyuttadır. Bireyin yaşadığı çevreye ait bilgilerinin ve farkındalığının arttırılarak davranışa dönüştürülmesi, yani sosyal sorumluluğun ve duyarlılığın kazandırılması sadece aile eğitimi ile sağlanamayacağından, okullarda yapılan eğitimin de önem arz ettiği düşünülmektedir. Bu açıdan durumu inceleyecek olursak eğitim - okul - çevre üçgeni birbirinden ayrı düşünülemeyecek bir bütündür. Bu çalışma böyle bir fotoğrafın kavşak noktasında bulunmaktadır.
Bu çalışmanın ortaya çıkmasında emeği geçen tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. İ. Hakan AKGÜN Hocam’a ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Murat Gökhan DALYAN hocalarımıza teşekkür eder, saygılarımı sunarım.
Ayrıca bugünlere gelmemde emeği geçen aileme: kalkıştığım her işte arkamda olan babam ve annem Mehmet - Fatma ATMACA’ya, yüksek lisans yapmam için büyük ısrarlarda bulunan ve teşvik eden ablam Hamiyet ve Seher ATMACA’ya, maddi ve manevi destek veren kardeşim Hava ADIGÜZEL’e, yeğenlerim Yaren ADIGÜZEL, Kübra ATMACA ve Harun ŞOLA’ya, aile dostumuz Sayın Bekir GÜLER’e, müdür yardımcım Sayın Hasan GÖZLÜGÖL’e, mesai arkadaşlarım Nazan ATAYIK, Hasan ÇÖÇELLİ ve İngilizce çeviriyi yapan Sunay GÖVEN’e, hemşerim Ercan SÖYLEMEZ’e, çalışmayı uyguladığım Pazarcık’taki 8. sınıf öğrencilerine teşekkür ederim.
Çalışmamın bilim dünyamıza faydalı olması dileğimle…
viii
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
TEZ KABUL VE ONAY TUTANAĞI……….i
TEZ ETĠK VE BĠLDĠRĠM SAYFASI………..ii
ÖZET...……….………..iii ABSTRACT………..…v ÖN SÖZ……….………..vii TABLOLAR LĠSTESĠ.……….………..xii ġEKĠLLER LĠSTESĠ..……….………...xiv KISALTMALAR LĠSTESĠ..………...xv BİRİNCİ BÖLÜM 1. GiriĢ……..………..1 1.1. Problem Durumu……….2 1.2. AraĢtırmanın Amacı………....7 1.3. AraĢtırmanın Önemi………...7 1.4. AraĢtırmanın Sınırlılıkları………...8 1.5. Varsayımlar………...8 1.6. Tanımlar………..8 1.7. Kısaltmalar………..9 İKİNCİ BÖLÜM 2. Kavramsal Çerçeve ve Ġlgili AraĢtırmalar………..………..10
2.1. Kavramsal Çerçeve………...10
2.1.1. Sosyal bilgiler……….10
2.1.2. Çevre ve çevreyle ilgili kavramlar………..13
2.1.2.1. Çevre………...13 2.1.2.2. Çevre sorunları………...………….………13 2.1.2.3. Çevre kirliliği……..………...……….………15 2.1.2.4. Sürdürülebilirlik………..17 2.1.2.5. Çevre eğitimi………...………....18 2.1.2.6. Çevre bilgisi………21 2.1.2.7. Çevre tutumu………..……….22
2.1.2.8. Doğa yoksunluğu sendromu………...….22
2.1.2.9. Çevreye yararlı davranıĢlar……….23
2.1.2.10. Ekosistem………...………..……….23
2.1.2.11. Permakültür………...…………...……….24
2.1.2.12. Organik tarım………...……….24
2.1.3. Ekolojinin tanımı, tarihsel geliĢimi, diğer bilimlerle etkileĢimi…….25
2.1.3.1. Ekoloji……….25
2.1.3.2. Ekoloji biliminin tarihsel geliĢimi………...26
2.1.3.3. Ekoloji biliminin etkileĢim içinde bulunduğu bilim dalları………26
2.1.4. Dünya’daki ekolojik geliĢmeler………..27
2.1.5. Türkiye’deki ekolojik geliĢmeler………29
2.1.5.1. Türkiye’de organik tarım……….…...……....29
ix
2.1.5.3. Organik tarımda desteklemeler………...30
2.1.5.4. Türkiye’de organik hayvansal üretim……….30
2.1.6. Anayasa’da çevre ile ilgili geçen maddeler………31
2.1.6.1. VIII. Sağlık, çevre ve konut………...….31
2.1.6.2. IX. Gençlik ve spor…………..………...….……...31
2.1.7. Sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan ekoloji konuları………….31
2.1.7.1. BeĢinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabında yer alan ekoloji konuları………..………32
2.1.7.2. Altıncı sınıf sosyal bilgiler ders kitabında yer alan ekoloji konuları……….….35
2.1.7.3. Yedinci sınıf sosyal bilgiler ders kitabında yer alan ekoloji konuları ……….………....39
2.1.8. Sosyal bilgiler öğretim programlarında yer alan ekoloji konusu ile ilgili kazanımlar ve öğretim etkinlikleri………...42
2.1.8.1. BeĢinci sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında geçen ekoloji konusu ile ilgili kazanımlar ve öğretim etkinlikleri………..42
2.1.8.2. Altıncı sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında geçen ekoloji konusu ile ilgili kazanımlar ve öğretim etkinlikleri………..46
2.1.8.3. Yedinci sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında geçen ekoloji konusu ile ilgili kazanımlar ve öğretim etkinlikleri…...………...48 2.2. Ġlgili AraĢtırmalar...………...51 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. Yöntem……….76 3.1. AraĢtırmanın Modeli ………...76 3.2. Evren ve Örneklem………...76 3.2.1. ÇalıĢma grubu……….77 3.3. Verilerin Toplanması…..………..78
3.3.1. Veri toplama aracı………...78
3.3.2. Uygulama süreci……….83
3.4. Verilerin Analizi………...84
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. Bulgular ve Yorum………...85
4.1. Ortaokul 5, 6 ve 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Dersinde Ekoloji Konularına ĠliĢkin Kazanımların GerçekleĢme Düzeyine Yönelik Bulgular ve Yorumlar…..85
4.2. Ortaokul 5. Sınıfta 3. Ünitenin 4. Kazanımı Olan “Yaşadığı Bölgedeki İnsanların Doğal Ortamı Değiştirme ve Ondan Yararlanma Şekillerine Kanıtlar Gösterir” Kazanımının GerçekleĢme Düzeyi………..85
4.3. Ortaokul 5. Sınıfta 3. Ünitenin 7. Kazanımı Olan “Yaşadığı Bölgede Görülen Doğal Afetlerin Zararlarını Artıran İnsan Faaliyetlerini Fark Eder” Kazanımının GerçekleĢme Düzeyi ……….86
x
4.4. Ortaokul 5. Sınıfta 4. Ünitenin 7. Kazanımı Olan “İş Birliği Yaparak
Üretime Dayalı Yeni Fikirler Geliştirir” Kazanımının GerçekleĢme
Düzeyi………87 4.5. Ortaokul 6. Sınıfta 4. Ünitenin 4. Kazanımı Olan “Doğal Kaynakların
Bilinçsizce Tüketilmesinin İnsan Yaşamına Etkilerini Tartışır”
Kazanımının GerçekleĢme Düzeyi………...87 4.6. Ortaokul 6. Sınıfta 5. Ünitenin 4. Kazanımı Olan “Ülkemizin Diğer
Ülkelerle Doğal Afetlerde ve Çevre Sorunlarında Dayanışma ve İş Birliği İçinde Olmasının Önemini Fark Eder” Kazanımının GerçekleĢme
Düzeyi………....88 4.7. Ortaokul 6. Sınıfta 7. Ünitenin 2. Kazanımı Olan “Bilimsel ve Teknolojik
Gelişmelerin Gelecekteki Yaşam Üzerine Etkilerine İlişkin Yaratıcı Fikirler İleri Sürer” Kazanımının GerçekleĢme Düzeyi…….………...89
4.8. Ortaokul 7. Sınıfta 7. Ünitenin 2. Kazanımı Olan “Küresel Sorunlarla
Uluslararası Kuruluşların Kuruluş Amaçlarını İlişkilendirir” Kazanımının
GerçekleĢme Düzeyi………...…..89 4.9. Ortaokul 7. Sınıfta 7. Ünitenin 3. Kazanımı Olan “Küresel Sorunların
Çözümlerinin Yaşama Geçirilmesinde Kişisel Sorumluluğunu Fark Eder”
Kazanımının GerçekleĢme Düzeyi……….……....90 4.10. Ortaokul 7. Sınıfta 7. Ünitenin 4. Kazanımı Olan “Düşünce, Sanat ve
Edebiyat Ürünlerinin, Doğal Varlıkların ve Tarihi Çevrelerin Ortak Miras Öğesi Olarak Yaşatılmasında İnsanlığın Sorumluluğunun Farkına Varır”
Kazanımının GerçekleĢme Düzeyi……….………...…..………...91 4.11. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına ĠliĢkin
Kazanımların GerçekleĢme Düzeyine Yönelik Akademik BaĢarı Testi Puanlarının Cinsiyet Açısından KarĢılaĢtırılmasıyla Ġlgili Bulgular ve Yorumlar………....92 4.12. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına ĠliĢkin
Kazanımların GerçekleĢme Düzeyine Yönelik Akademik BaĢarı Testi Puanlarının Anne Eğitim Düzeyi Açısından KarĢılaĢtırılmasıyla Ġlgili Bulgular ve Yorumlar………...92 4.13. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına ĠliĢkin Kazanımların GerçekleĢme Düzeyine Yönelik Akademik BaĢarı Testi Puanlarının Baba Eğitim Düzeyi Açısından KarĢılaĢtırılmasıyla Ġlgili Bulgular ve Yorumlar…..………...93 4.14. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına ĠliĢkin Kazanımların GerçekleĢme Düzeyine Yönelik Akademik BaĢarı Testi Puanlarının YerleĢim Yeri Açısından KarĢılaĢtırılmasıyla Ġlgili Bulgular ve Yorumlar………..……..94 4.15. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına ĠliĢkin
Kazanımların GerçekleĢme Düzeyine Yönelik Akademik BaĢarı Testi Puanlarının Aile Gelir Düzeyi Açısından KarĢılaĢtırılmasıyla Ġlgili Bulgular ve Yorumlar………..………...95 4.16. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına ĠliĢkin Kazanımların GerçekleĢme Düzeyine Yönelik Akademik BaĢarı Testi Puanlarının Tamamıyla Ġlgili Bulgular ve Yorumlar………...95
xi
BEŞİNCİ BÖLÜM
5. Sonuç, TartıĢma ve Öneriler……….……….………...97
5.1. Sonuç ve TartıĢma…………..………..97
5.2. Öneriler………...104
KAYNAKÇA………106
EKLER………..………118
xii
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa No
Tablo 1. Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Yer Alan Ekoloji Konuları……….32 Tablo 2. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Demografik Özellikleri………..77 Tablo 3. Pilot Uygulamaya Göre Akademik Başarı Testinin Madde Analizi Sonucu Güçlük ve Ayırt Edicilik Değerleri………...80 Tablo 4. Nihai Testin Kazanımlarla İlgili Soru Sıraları ve Kullanılan Soruların
Madde Güçlük İndeksi ile Madde Ayırt Edicilik İndeksi Değerleri……….82 Tablo 5. Ortaokul 5, 6 ve 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Derslerinde Ekoloji Konularına İlişkin Kazanımların Gerçekleşme Düzeyine Yönelik Bulgular ve Yorumlar………...85 Tablo 6. Ortaokul 5. sınıfta 3. ünitenin 4. kazanımı olan “Yaşadığı bölgedeki
insanların doğal ortamı değiştirme ve ondan yararlanma şekillerine kanıtlar gösterir” kazanımının gerçekleşme düzeyi……….86
Tablo 7. Ortaokul 5. sınıfta 3. ünitenin 7. kazanımı olan “Yaşadığı bölgede görülen
doğal afetlerin zararlarını artıran insan faaliyetlerini fark eder”
kazanımının gerçekleşme düzeyi………..86 Tablo 8. Ortaokul 5. sınıfta 4. ünitenin 7. kazanımı olan “İş birliği yaparak üretime
dayalı yeni fikirler geliştirir” kazanımının gerçekleşme düzeyi…………..87
Tablo 9. Ortaokul 6. sınıfta 4. ünitenin 4. kazanımı olan “Doğal kaynakların
bilinçsizce tüketilmesinin insan yaşamına etkilerini tartışır” kazanımının
gerçekleşme düzeyi………...88 Tablo 10. Ortaokul 6. sınıfta 5. ünitenin 4. kazanımı olan “Ülkemizin diğer ülkelerle
doğal afetlerde ve çevre sorunlarında dayanışma ve iş birliği içinde olmasının önemini fark eder” kazanımının gerçekleşme düzeyi………...88
Tablo 11. Ortaokul 6. sınıfta 7. ünitenin 2. kazanımı olan “Bilimsel ve teknolojik
gelişmelerin gelecekteki yaşam üzerine etkilerine ilişkin yaratıcı fikirler ileri sürer” kazanımının gerçekleşme düzeyi………..89
Tablo 12. Ortaokul 7. sınıfta 7. ünitenin 2. kazanımı olan “Küresel sorunlarla
uluslararası kuruluşların kuruluş amaçlarını ilişkilendirir” kazanımının
gerçekleşme düzeyi………...90 Tablo 13. Ortaokul 7. sınıfta 7. ünitenin 3. kazanımı olan “Küresel sorunların
çözümlerinin yaşama geçirilmesinde kişisel sorumluluğunu fark eder”
kazanımının gerçekleşme düzeyi………..90 Tablo 14. Ortaokul 7. sınıfta 7. ünitenin 4. kazanımı olan “Düşünce, sanat ve
edebiyat ürünlerinin, doğal varlıkların ve tarihi çevrelerin ortak miras öğesi olarak yaşatılmasında insanlığın sorumluluğunun farkına varır”
kazanımının gerçekleşme düzeyi………..91 Tablo 15. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına İlişkin Kazanımların Gerçekleşme Düzeyine Yönelik Akademik Başarı Testi Puanlarının Cinsiyet Değişkenine Göre T-Testi Sonuçları………..92
xiii
Tablo 16. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına İlişkin Kazanımların Gerçekleşme Düzeyine Yönelik Akademik Başarı Testi Puanlarının Anne Eğitim Düzeyine Göre ANOVA Testi Sonuçları…..…..93 Tablo 17. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına İlişkin
Kazanımların Gerçekleşme Düzeyine Yönelik Akademik Başarı Testi Puanlarının Baba Eğitim Düzeyine Göre ANOVA Testi Sonuçları……...93 Tablo 18. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına İlişkin Kazanımların Gerçekleşme Düzeyine Yönelik Akademik Başarı Testi Puanlarının Yerleşim Yeri Değişkenine Göre T-testi Sonuçları…………..94 Tablo 19. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına İlişkin
Kazanımların Gerçekleşme Düzeyine Yönelik Akademik Başarı Testi Puanlarının Aile Gelir Düzeyine Göre ANOVA Testi Sonuçları………...95 Tablo 20. Ortaokul Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ekoloji Konularına İlişkin Kazanımların Gerçekleşme Düzeyine Yönelik Akademik Başarı Testi Puanlarının Toplam Sonuçları………..96
xiv
ŞEKİLLER LİSTESİ
Sayfa No Şekil 1. Sosyal Bilgilerin Yararlandığı Bilgi Kaynakları…….………..12 Şekil 2. İlköğretim Öğrencilerinin “Çevre Sorunu Algılamaları” nın Kategorilere
Göre Dağılışı.………..…..………...………...15
Şekil 3. Ekosistem Kavram Haritası……….…………..…………23 Şekil 4. Ekoloji Biliminin Diğer Bilim Dalları İle Bağlantısı…………..…………..27 Şekil 5. Başarı Testinin Geliştirilmesi Sürecindeki Aşamalar………78
xv
KISALTMALAR LİSTESİ
AB: Avrupa Birliği
ABD: Amerika Birleşik Devletleri
BM: Birleşmiş Milletler
CEE: Çevre Eğitimi Konseyi
ÇZE: Çoklu Zeka Envanteri
DEHB: Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu DPÖ: Devlet Planlama Örgütü
EBT: Ekoloji Başarı Testi EKT: Ekoloji Kavramları Testi FTÖ: Fen Tutum Ölçeği
IEEP: Uluslar arası Çevre Eğitim Programı
ISO: Uluslar arası Standartlar Organizasyonu ITEMAN: Item and Test Analysis Program IUCN: Uluslar arası Doğayı Koruma Birliği
MEB: Milli Eğitim Bakanlığı
M.Ö.: Milattan Önce
NCSS: Ulusal Sosyal Bilgiler Konseyi NEP: Yeni Ekolojik Paradigma Ölçeği SPSS: Statistical Package for Social Sciences
TDK: Türk Dil Kurumu
TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu UBDP: Uluslar arası Bakalorya Diploma Programı
UNDP: Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNEP: Birleşmiş Milletler Çevre Programı
UNESCO: Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü YEM: Yapısal Eşitlik Modeli
WEEB: The Wisconsin Environmental Education Board WWF: Dünya Doğal Hayatı Koruma Vakfı
BİRİNCİ BÖLÜM 1.Giriş
Toplumu oluşturan bireylerin sağlıklı, huzurlu ve güvenli bir çevrede yaşaması için birtakım bilgi, beceri, değer, davranış ve kültürel özelliklerle donanması gerekmektedir. Bu anlamda bireyin gerek ailede gerek okulda gerekse başka çevresel ortamlarda yetiştirilmesi vazgeçilmezdir. Eğitimin ailede başladığı yadsınamaz bir gerçektir. Ailenin yanı sıra bireyin eğitiminden sorumlu olan eğitim kurumları, bireylere yaşamsal önemi olan bilgileri ve toplumda yer edinebilmelerini sağlayan kültürel ve evrensel özellikleri ve değerleri kazandırmaya çalışmaktadır. Sözü edilen bilgiler okullarda matematik, Türkçe, fen ve teknoloji, sosyal bilgiler, İngilizce gibi ana dersler ile yeteneklerini ve yaratıcılıklarını ortaya çıkarmayı amaçlayan beden eğitimi, görsel sanatlar, müzik, bilişim teknolojileri, teknoloji tasarım gibi derslerle verilmektedir. Temel derslerden olan sosyal bilgiler, sosyal bilimlerden beslenmektedir. Sosyal bilimler çok disiplinli bir yapıya sahiptir. Bu disiplinlerin neler olduğuna bakılacak olursa bu konuda çeşitli tanımlar yapılmaktadır. “Türkiye’de en yaygın görüş; sosyoloji, tarih, coğrafya, psikoloji, siyaset bilimi, ekonomi, hukuk, antropoloji, eğitim, halk bilim (folklor), iletişim, etnoloji, sanat tarihi ve arkeolojinin sosyal bilimleri oluşturduğudur; UNESCO da sosyoloji, psikoloji, kültürel antropoloji, uluslar arası ilişkiler, siyasal bilimler, ekonomi, hukuk, suçbilim (kriminoloji) ve istatistiği sosyal bilim olarak kabul etmektedir” (Akkuş vd., 2013: 2).
Sosyal bilgilerin kültürel mirası aktarma misyonu ve sosyal değişimi sağlama vizyonu vardır. Bu misyon ve vizyonla hem bireylerin hem de toplumların evrensel değişimlere uyumu sağlanır. Evrensel değişimleri benimseyebilmek için halka halka önce birey sonra aile sonra yaşadığı çevre ve en son tüm dünyayı ilgilendiren gelişme ve sorunları anlayabilmesi, özümseyebilmesi gerekir. İşte bu noktada birey-eğitim-çevre üçgeninde yaşadığı zamanın ve birey-eğitim-çevrenin sorunlarına duyarsız kalmadan hatta sorunlara çözüm üretecek projeler hazırlamasını sağlamak adına birtakım farkındalıklar geliştirilmesi yerinde olacaktır. Sosyal bilgiler program kılavuzunda sosyal bilgiler ders programının genel amaçları öğrenci kazanımları dikkate alınarak bir maddesi de şu şekilde belirtilmiştir: “Yaşadığı çevrenin ve dünyanın coğrafi özelliklerini tanıyarak insanlar ile doğal çevre arasındaki etkileşimi açıklar” (Yazıcı
ve Koca, 2014: 21). Bireylerin bu amacı gerçekleştirebilmesi için yaşadığı çevre özelliklerini iyi tanıması, doğal çevreye duyarlı olması ve öğrendiği bilgi, kavram, tutum, değer ve becerileri hayatına transfer etmesi gerekmektedir. Bu da ilköğretim, ortaöğretim ve yüksek öğretimdeki öğrencilere çevre eğitimi verilerek gerçekleştirilebilir. “Gerek okul öncesi gerek ilköğretim ve gerekse lise eğitim programlarında çevre eğitimine yönelik bir ders olmamakla birlikte, çevre hakkında bilgilendirme, duyarlılık geliştirme konuları diğer derslerin programları içine dağıtılmaya çalışılmıştır. Ayrıca, son yıllarda MEB’e bağlı birkaç özel eğitim kurumu çocuklara çevre eğitimi vermeyi temel amaçlarından biri olarak ele almıştır ve eğitim uygulamalarında okul öncesinden üniversiteye kadar öğrencilere çevre koruma bilinci vermeye çalışmaktadırlar” (Meydan, Doğu ve Dinç, 2009). Uğurlu Baloğlu’na (2014: 250) göre “çevre konularındaki bilgilenme, kamu farkındalığının artması ve sorumlu vatandaşlar olarak etkili kararlar alabilme ve etkili becerileri kazanmak için gereklidir. Çevre eğitimi nesnel ve bilimsel bilgiye dayalıdır. Çevre eğitiminin hedeflerinde asla belirli bir bakış açısının savunuculuğu yoktur. Öğrencilere farklı bakış açıları sunularak eleştirel düşünme becerileri geliştirilir ve problem çözme ve karar verme becerileri artırılır”.
1.1.Problem durumu
Günümüzde dünya hızlı bir değişim ve gelişim içerisindedir. Bu hızlı değişim ve gelişim insanlığı ekonomiden siyasete; eğitimden tıp bilimlerine kadar hemen her alanda ciddi şekilde etkilemektedir. Devletler de dünyadaki gelişmelere paralel olarak bireyleri yetiştirmeye çalışmaktadır. Bu bağlamda her modern devlet bu gelişime uygun olarak eğitim sistemlerini ve eğitim programlarını zaman zaman reformize etmekte ve güncellemektedir.
Dünyada meydana gelen hızlı değişmeler birçok alanda önemli kolaylıklar ve yenilikler getirirken bazı konularda ise önemli problemlere sebep olmaktadır. Günümüz dünyasında bu önemli problemlerin başında gelenlerden birisi küresel ısınma, çeşitli hayvan ve bitki türleri gibi doğal varlıkların yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalması bir başka ifadeyle ekolojik dengenin bozulmasıdır. Karatekin’e (2011) göre “18. yüzyılda başlayan Sanayi Devrimi ile artık çevre kendini yenileyebilme sınırının üstüne çıkmış, giderek hızlanan fabrikalaşma süreci ile
başlayan kırdan kente göç nedeni ile kent nüfusları giderek artmıştır. Artan nüfus çevre üzerindeki etkisini göstermeye başlamış, dolayısıyla beslenme, yakacak elde etme ve konut yapımı için ağaç kesimi ve atıkların hiçbir işlemden geçirilmeden çevreye bırakılması beraberinde birçok çevre sorununun da ortaya çıkmasına neden olmuştur.”
Son on yıldır özellikle ekolojik dengenin bozulması dünyayı tehdit eder bir boyuta ulaşmış ve hem ulusal hem de uluslararası önlemler alınmasını gerekli kılmıştır. Buna bağlı çeşitli uluslararası protokoller imzalanmış ve birçok devlet bu protokole taraf olarak ekolojik dengenin sağlanması yolunda önemli sayılabilecek adımlar atmıştır. Tabi unutmamak gerekir ki dünyanın karşı karşıya kaldığı bu önemli problemin aşılabilmesi için bireylerin ekoloji konularında bilgilendirilmeleri kaçınılmazdır. Her modern devlet ilköğretimden üniversiteye ve hatta lisans üstü eğitim düzeyinde çevre ve ekoloji konularıyla ilgili ya bağımsız dersler müfredatlarına almakta ya da interdisipliner bir anlayışla çeşitli derslerin içerisinde bu konularla ilgili önemli bilgileri bireylere kazandırmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda Türkiye’de de çevre konularına yönelik birçok bilgi, eğitimin her kademesinde öğrencilere verilmeye çalışılmaktadır. Ekoloji, çevre, çevre kirlilikleri söz konusu olunca tüm insanlığın elini taşın altına koyması gerektiği düşünüldüğünden her türlü alanda sürdürülebilir kalkınma ve sürdürülebilir gelecek gibi kavramlar ortaya çıkmıştır. Dünyanın önemli problemlerinden olan ekolojik sorunlar öğretim müfredatının içerisinde farklı derslerde yerini almaktadır. Karatekin’e (2011) göre “ne yazık ki sosyal bilgiler dersinde, sosyal bilgiler programının genel amaçları ve sosyal bilgiler dersinin tanımı içinde yer alan çevre eğitimi ile ilgili unsurların bilgi, kavram, kazanım, değer ve beceri boyutunda yeterince ele alınmadığı görülmektedir.” Yapılan incelemede çevreyle ilgili konuların daha çok ortaokul fen ve teknoloji dersinde “Canlılar ve Hayat” öğrenme alanında 5. sınıfta “Çevre Sorunları” adlı yedinci ünitede; 6. sınıfta “Canlılarda Üreme, Büyüme ve Gelişme” adlı birinci ünitede; 7. sınıfta “İnsan ve Çevre” adlı altıncı ünitede; 8. sınıfta “Canlılar ve Enerji İlişkileri” adlı altıncı ünitede geçmektedir. Sosyal bilgiler dersi içeriği ve kazanımları incelendiğinde özellikle ortaokul 5, 6 ve 7. sınıfta ekoloji konularının önemli bir yer tuttuğu tespit edilmiştir.
Ekoloji konularıyla ilgili yapılan literatür taramasında arkeoloji, antropoloji, bilim ve teknoloji, biyokimya, biyoloji, botanik, coğrafya, çevre mühendisliği, deniz bilimleri, din bilimleri, ekonometri, ekonomi, endüstri mühendisliği, enerji, felsefe, gıda mühendisliği, güzel sanatlar, iç mimari ve dekorasyon, işletme, kamu yönetimi, mimarlık, ormancılık ve orman mühendisliği, peyzaj mimarlığı, psikoloji, siyasal bilimler, sosyoloji, su ürünleri, şehircilik ve bölge planlama, turizm, ziraat, zooloji gibi farklı alanlarda yapılan çalışmalara rastlanmaktadır.
Ulaşılabilen literatür kapsamında ekoloji konularıyla ilgili olarak eğitim-öğretim alanında yapılan araştırmalar incelendiğinde daha çok fen bilimleri özellikle de biyoloji alanında olduğu ve yüksek öğretim ile ortaöğretim odaklı olduğu tespit edilmiştir. Ekoloji, insan ve din (Feyzioğlu, 2011); uzaktan eğitime ekolojik bir yaklaşım: sürdürülebilir uzaktan bilgisayar mühendisliği eğitimi ekosistemi önerisi (Gündoğan, 2012); sürdürülebilir kalkınma ve iklim değişikliği: uygulanabilecek iktisadi araçların analizi (Karakaya ve Özçağ, 2004); ekolojik ekonomi yaklaşımı ile Türkiye’de çevresel etkinlik analizi (Ayyıldız, 2013); çevresel duyarlılık ve çevresel davranışın ekolojik ürün satın alma davranışına etkilerinin yapısal eşitlik modeliyle araştırılması (Yılmaz, Çelik ve Yağızer, 2009); sürdürülebilir yaşama yönelik çevre eğitimi aracı olarak ekolojik ayak izinin uygulanması ve değerlendirilmesi (Keleş, 2007); çevreci yönelim, çevre dostu davranış ve demografik özellikler: üniversite öğrencileri üzerinde bir araştırma (Alnıaçık, 2010); çevre mühendisliği öğrencilerinin çevre ile ilgili bilgilerini günlük yaşama uygulayabilme düzeyleri (Kalıpçı, Öztaş ve Özdemir, 2009); sürdürülebilir kalkınma ve çevre bilincinin oluşturulmasında ailenin rolü (Erkal, Şafak ve Yertutan, 2011); biyoçeşitlilik okuryazarlığı ölçeği: geliştirme, geçerlik ve güvenirliği (Gürbüz, Derman ve Çakmak, 2013); çevresel farkındalık (Tunç, Ömür ve Düren, 2012); Türkiye’de çevre eğitimi alanında yapılmış küresel ısınma ve sera etkisi konulu akademik araştırmaların sonuçlarının incelenmesi (Ünlü, Sever ve Akpınar, 2011); ekolojik ayak izinin kavramsal içeriği ve Akdeniz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nde bireysel ekolojik ayak izi hesaplaması (Akıllı, Kemahlı, Okudan ve Polat, 2008); ilköğretim öğretmenlerinin küresel ısınmaya ilişkin görüşleri (Temelli, Kurt ve Kurt, 2011); üniversite öğrencilerinin çevre bilinç düzeyi araştırması: Gaziosmanpaşa Üniversitesi örneği (Erdal, Erdal ve Yücel, 2013); üniversite öğrencilerinin çevre duyarlılıklarının
incelenmesi (Çabuk ve Karacaoğlu, 2003); yüksek öğretimde öğrenci merkezli çevre eğitimi dersine yönelik bir uygulama (Şahin, Cerrah, Saka ve Şahin, 2004); yüksek öğretimde çevre eğitimi alan ve almayan öğrencilerde çevre bilinci: Niğde Üniversitesi örneği (Kılıç ve İnal, 2010); farklı branşlardaki öğretmen adaylarının çevre sorunlarının nedenleri, eğitimi ve çözümlerine ilişkin görüşlerinin değerlendirilmesi üzerine bir araştırma (Maskan, Efe, Gönen ve Baran, 2006); öğretmen adaylarının çevre sorunlarına yönelik tutumlarının çeşitli değişkenler açısından incelenmesi (Kahyaoğlu ve Özgen, 2012); öğretmen adaylarının çevre sorunlarına yönelik tutumları: Türkiye örneği (Özgen, 2012); öğretmen adaylarının çevre sorunları konusundaki farkındalık ve duyarlılıkları (Meydan, Doğu ve Dinç, 2009); öğretmen adaylarının çevre sorunlarına karşı duyarlılıkları (Yıldırım, Bacanak ve Özsoy, 2012); sınıf öğretmenliği öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarının belirlenmesi (Genç ve Genç, 2013); ilköğretim öğretmen adaylarının çevreye yönelik tutumları (Kahyaoğlu, Daban ve Yangın, 2008); sınıf öğretmeni adaylarının çevre sorunları bağlamında öğrenim gördükleri programa ilişkin görüşleri (Yılmaz ve Gültekin, 2012); sınıf dışı deneyimsel öğretim: ekoloji uygulaması (Okur, 2012); lise öğrencilerinin çevreye karşı tutumlarının cinsiyet açısından incelenmesi (Kaya, Akıllı ve Sezek, 2009); ortaöğretim programlarının biyoloji ders kitaplarında ekoloji ünitelerinin karşılaştırmalı bir analizi (Ödün, 2013); ortaöğretim ekoloji konularının öğretimi için öğretmen rehber materyalleri geliştirilmesi (Atik, 2008); ortaöğretim kurumlarında çevre eğitimi ve öğretmenlerin çevre eğitim programları hakkındaki görüşleri (Uzun ve Sağlam, 2005); eleştirel düşünme becerilerini temel alan biyoloji dersinin ortaöğretim öğrencilerinin ekolojik etik yaklaşımlarına etkisi (Turan, 2009); 10. sınıf biyoloji dersinde populasyon ekolojisi konusunun öğretilmesinde sunuş yolu ve gezi-gözlem yönteminin kullanılarak öğrenmeye etkisi (Şen, 2011); ekoloji konusunda geliştirilen kavram karikatürlerinin kavramsal anlamaya etkisinin araştırılması (Altunkara, 2013); ekoloji ünitesinin öğrenilmesinde proje tabanlı öğrenme yönteminin öğrenci başarısına etkisi (İstanbul ili örneği) (Doğay, 2010); aktif öğrenme tekniklerinin lise 1. sınıf öğrencilerinin ekoloji ve çevre kirliliği konusunu öğrenme başarılarına ve çevreye yönelik tutumlarına etkisi (Akkurt, 2007); ortaöğretim 9. sınıf öğrencilerinin çevre sorunları hakkında bilişsel yapılarının tespiti (Polat ve Bahar, 2012); ortaöğretim 9. sınıf öğrencilerinin öğretim öncesi ve sonrası
çevre sorunu ve ekolojik ayak izi anahtar kavramları ile ilgili bilişsel yapılarının ortaya konması (Polat, 2012); kavram değiştirme öğretiminin ekoloji kavramlarını anlama üzerine etkisi (Çetin, 2003); sosyo-ekolojik uygulamanın kırsal alandaki öğrencilerin fiziksel aktivite bilgisi ve davranışlarına etkileri (Cengiz, 2011); ilköğretim ikinci kademe öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarının bazı değişkenler açısından incelenmesi (Karabük ili örneği) (Aydın ve Çepni, 2012); cinsiyetin ve mantıksal düşünme yeteneğinin öğrencilerin ekolojik kavramları anlama ve fen bilgisi dersine yönelik tutumlarına etkisi (Soylu, 2006); farklı fonksiyonel özelliğe sahip yerleşim ünitelerinde ikamet eden ilköğretim öğrencilerinin çevre sorunlarını algılama ve çözüm önerileri: fenomenografik bir araştırma (Özgen ve Kahyaoğlu, 2011); ilköğretim öğrencilerinin çevre sorunu ile ilişkili temel kavramları gerçekleştirme düzeyleri (Demirbaş ve Pektaş, 2009); ilköğretim öğrencilerine çevre bilincinin kazandırılmasında çevre eğitiminin rolü: ekoloji temelli yaz kampı projesi örneği (Karataş ve Aslan, 2012); ilköğretim 7. sınıflarda çevre eğitimi için ekolojik ayak izi kavramının kullanılması ve değerlendirilmesi (Öztürk, 2010); çoklu zeka temelli öğretimin ekoloji kavramlarını anlama üzerine etkisi (Ayaz, 2006); kavram karikatürlerinin öğrencilerin kavram yanılgılarının giderilmesi üzerindeki etkisi: sera etkisi ve küresel ısınma örneği (Erdoğan ve Özsevgeç, 2012); “çocuklar için çevresel tutum ölçeği” ile “yeni ekolojik paradigma ölçeği”nin geçerlik güvenirlik çalışması ve çevre eğitim programının etkisinin incelenmesi (Kalburan, 2009); çocukluk döneminde doğa sporlarının çevre eğitiminde kullanımı (Altın ve Oruç, 2008) gibi çalışmalara rastlanmıştır. Görüldüğü üzere araştırmalar genel olarak, ortaokul düzeyinde fen ve teknoloji dersine; ortaöğretim düzeyinde biyoloji dersine; yükseköğretim düzeyinde çevre eğitimi ve tutumuna yönelik yoğunlaşmıştır. Ancak çevre konularının sıkça yer aldığı sosyal bilgiler dersinde, ekoloji konularının ve kazanımlarının incelendiği çalışmalara rastlanmamıştır. Ortaokulda çevre bilgisi, tutumu, farkındalığı kazandırmak, geleceğimiz için kritik öneme sahip olduğundan bu çalışmanın alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Problem cümlesi: Kahramanmaraş ili Pazarcık ilçesinde bulunan ortaokul sekizinci
sınıf öğrencilerinin sosyal bilgiler dersine yönelik ekoloji konularıyla ilgili kazanımları gerçekleştirme düzeyi nedir?
1.2. Araştırmanın amacı
Araştırmanın genel amacı ortaokul 5, 6 ve 7. sınıf sosyal bilgiler dersinde ekoloji konularına ilişkin kazanımların öğrenciler tarafından ne düzeyde öğrenildiğini çeşitli değişkenler açısından incelemektir. Bu genel amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır:
1. Ortaokul 5, 6 ve 7. sınıf sosyal bilgiler dersinde ekoloji konularına ilişkin kazanımların gerçekleşme düzeyi nedir?
2. Ortaokul 5. sınıfta ekoloji konularına ilişkin toplam 3 kazanımının gerçekleşme düzeyi nedir?
3. Ortaokul 6. sınıfta ekoloji konularına ilişkin toplam 3 kazanımının gerçekleşme düzeyi nedir?
4. Ortaokul 7. sınıfta ekoloji konularına ilişkin toplam 3 kazanımının gerçekleşme düzeyi nedir?
5. Ortaokul sekizinci sınıf öğrencileri arasında ekoloji kazanımlarını kazanma düzeyi cinsiyete göre değişmekte midir?
6. Ortaokul sekizinci sınıf öğrencileri arasında ekoloji kazanımlarını kazanma düzeyi anne eğitim durumuna göre değişmekte midir?
7. Ortaokul sekizinci sınıf öğrencileri arasında ekoloji kazanımlarını kazanma düzeyi baba eğitim durumuna göre değişmekte midir?
8. Ortaokul sekizinci sınıf öğrencileri arasında ekoloji kazanımlarını kazanma düzeyi yaşadıkları yere göre değişmekte midir?
9. Ortaokul sekizinci sınıf öğrencileri arasında ekoloji kazanımlarını kazanma düzeyi ailenin gelir durumuna göre değişmekte midir?
1.3. Araştırmanın önemi
Değişen dünya koşullarına bireylerin uyum sağlayabilmesi için değişime ve gelişime açık bireylerin yetiştirilmesi sağlanmalıdır. Sanayi İnkılabı’nın tüm dünya ülkelerine bulaştırdığı bir virüs diye tanımladığım çevre sorunlarını minimal düzeye indirmek her bireyin görevi olmuştur. Yapılan araştırmalar Dünya’daki mevcut çevre kirliliğinin % 50’sinin son 35 yılda meydana geldiğini ortaya koymaktadır. Bu açıdan bakıldığında sorumluluk, duyarlılık, farkındalık kazanımlarının bireylere
küçük yaşta kazandırılması gerektiği düşünülmektedir. Öğrencilerin sadece tüketen değil yukarda sayılan kazanımları kazandırarak aynı zamanda yaşanabilir bir gelecek inşa edebilmeleri için, hem sorunlara çözüm üreten hem de çevreye zarar vermeyen proje üreten mühendisler şeklinde yetiştirilmesi önem arz etmektedir. Ulaşılabilen literatür kapsamında ortaokul düzeyinde özellikle sosyal bilgiler dersinde sıkça yer alan ekoloji konuları ve kazanımlarının araştırıldığı çalışmalara rastlanmamıştır. Bu bağlamda, bu çalışmanın alana önemli katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
1.4.Araştırmanın sınırlılıkları
Araştırma ortaokul 5, 6 ve 7. sınıf sosyal bilgiler dersindeki ekoloji konuları ve bu konulara yönelik belirlenen kazanımlarla,
2013-2014 eğitim öğretim yılında MEB’in ders kitabı olarak önerdiği ders kitaplarında geçen ekoloji konularıyla,
Kahramanmaraş ili Pazarcık ilçe merkezinde bulunan örnekleme dahil okullarla,
Örnekleme giren sekizinci sınıf öğrencilerinin veri toplama aracındaki teste verdikleri cevaplarla,
2014-2015 tim öğretim yılı ile sınırlıdır.
1.5.Varsayımlar
Öğrencilerin 5, 6 ve 7. sınıfta ekoloji konuları ile ilgili öğrenme alanlarına ait kazanımları, programın amaçlarına göre işledikleri varsayılmaktadır.
Bu araştırma için seçilen örneklem evreni temsil etmektedir. Örnekleme alınan sekizinci sınıf öğrencilerinin, veri toplama aracındaki testi samimi cevapladıkları düşünülmektedir.
Veri toplama aracının, araştırmanın amacına ve konusuna uygun olarak hazırlandığı varsayılmaktadır. Araştırmaya dâhil edilen değişkenlerin normal dağıldığı varsayılmaktadır.
1.6.Tanımlar
Sosyal bilgiler: “Sosyal ve beşeri bilimleri vatandaşlık yeterliklerini geliştirmek
amacıyla kaynaştıran bir çalışma alanıdır. Okul programı içinde sosyal bilgiler, antropoloji, arkeoloji, ekonomi, coğrafya, tarih, hukuk, felsefe, siyaset bilimi, psikoloji, din ve sosyolojinin yanı sıra beşeri bilimler, matematik ve doğa
bilimlerinden kendine mal ettiği içerik üzerinde sistematik ve eşgüdümlü bir çalışma sağlar” (NCSS,1994).
Ekoloji: Çevre bilimi. “Canlıların hem kendi aralarındaki hem de çevreleriyle
olan ilişkilerini tek tek veya birlikte inceleyen bilim dalıdır” (www.tdk.gov.tr). “İnsanlar, bitkiler ve hayvanlar ile bunların yaşadıkları çevreyle olan ilişkilerini inceleyen bilim dalıdır” (Özey, 2005: 1).
Kazanım: “Kazanma işi” (www.tdk.gov.tr). “Öğrenme süreci içerisinde,
planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılar sayesinde öğrencide görülmesi beklenen bilgi, beceri ve tutumlardır” (MEB, 2005).
Çevre Sorunları: “İnsanlar tarafından meydana getirilen yapay çevrenin
doğal çevre üzerindeki olumsuz etkileri, yapay çevrenin sağlık şartlarına uygun olmayışı, doğal kaynakların aşırı ve yanlış kullanımı ve çevrenin bu şekilde tahribi sonucunda meydana gelen sorunlardır” (Özer, 1993).
1.7.Kısaltmalar AB: Avrupa Birliği BM: Birleşmiş Milletler
DEHB: Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu EBT: Ekoloji Başarı Testi
MEB: Milli Eğitim Bakanlığı TDK: Türk Dil Kurumu
İKİNCİ BÖLÜM 2. Kavramsal Çerçeve ve İlgili Araştırmalar
Bu bölümde araştırma problemi ile ilgili, ulaşılabilen literatür kapsamında kavramsal çerçeve ve daha önce yapılmış konuyla ilgili araştırmalar yer almaktadır.
2.1. Kavramsal Çerçeve
Bu başlık altında sosyal bilgiler; çevre ve çevreyle ilgili alt kavramlar; ekolojinin tanımı, tarihsel gelişimi ve diğer bilimlerle etkileşimi; Dünya‟daki ekolojik gelişmeler; Türkiye‟deki ekolojik gelişmeler; Anayasa‟da çevre ile ilgili geçen maddeler; sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan ekoloji ile ilgili konular; sosyal bilgiler öğretim programında yer alan ekoloji konusu ile ilgili kazanımlar ve öğretim etkinliklerine yer verilmektedir.
2.1.1. Sosyal bilgiler
Sosyal bilimlerden beslenip bir ders olarak eğitim sistemimizde yer alan sosyal bilgiler literatürde farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Doğanay (2002: 17) “sosyal ve insanla ilgili diğer bilimlerin içerik ve yöntemlerinden yararlanarak, insanın fiziksel ve sosyal çevresiyle etkileşimini zaman boyutu içinde disiplinler arası bir yaklaşımla ele alan ve küreselleşen bir dünyada yaşamla ilgili temel demokratik değerlerle donatılmış, düşünen, becerili, demokratik vatandaşlar yetiştirmeyi amaçlayan bir çalışma alanı” olarak tanımlarken; Erden (t.y. 8) “ilköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı” biçiminde ifade etmektedir. Doğan (2008), sosyal bilgilerin öğrencileri en iyi şekilde topluma hazırlamayı hedeflediğinden ve bu hedefe ulaşmak amacıyla bilgi ve beceriyi donatmakla sorumlu olduğundan bahsederken; Koçyiğit (2012) ise çocuğa geçmişi, bugünü ve geleceği yakından tanıtacağı için toplumsal hayatla ilgili olduğundan söz etmektedir. Öztürk (2009: 4) sosyal bilgileri “hemen her bakımdan değişen ülke ve dünya koşullarında, bilgiye dayalı karar alıp problem çözebilen etkin vatandaşlar yetiştirmek amacıyla sosyal ve beşeri bilimlerden aldığı bilgi ve yöntemleri kaynaştırarak kullanan bir öğretim programı” seklinde tanımlarken; Sönmez (2005: 455) “toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonunda
elde edilen dirik bilgiler” biçiminde tanımlamaktadır. Moffatt‟a (1957: 18) göre ise “Mevzu doğrudan doğruya insan cemiyetinin teşkilatına ve tekamülüne ve bu içtimai birliklerin bir uzvu olması dolayısıyla insana dair olan bilgilerdir”
Dünyadaki hızlı değişimlere bağlı olarak Milli Eğitim Bakanlığı programda değişikliğe gitmiştir. Milli Eğitim‟in genel amaçları doğrultusunda sosyal bilgiler programının vizyonuna baktığımızda 21. yüzyılın çağdaş, Atatürk İlkeleri ve İnkılâpları‟nı benimsemiş, Türk tarihini ve kültürünü kavramış, temel demokratik değerlerle donanmış ve insan haklarına saygılı, yaşadığı çevreye duyarlı, bilgiyi deneyimlerine göre yorumlayıp sosyal ve kültürel bağlam içinde oluşturan, kullanan ve düzenleyen (eleştirel düşünen, yaratıcı olan, doğru karar veren), sosyal katılım becerileri gelişmiş, sosyal bilimcilerin bilimsel bilgiyi üretirken kullandıkları yöntemleri kazanmış, sosyal yaşamda etkin, üretken, haklarını ve sorumluluklarını bilen, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını yetiştirmek olduğunu görürüz. Sosyal bilgiler dersi, demokratik değerleri benimsemiş vatandaşlar olarak öğrencilerin içinde yaşadığı topluma uyum sağlamalarını ve öğrencilere bu bilgi birikimini yaşama geçirilebilecek donanımlar kazandırmayı amaçlamaktadır (MEB, 2005). Akdağ (2009: 6) ülkemizde sosyal bilgiler programının öncelikle aktif ve üretken vatandaşlar yetiştirmeyi amaçladığını; bu programa uygun olarak ilköğretimde 1, 2 ve 3. sınıflarda hayat bilgisi; 4, 5, 6 ve 7. sınıflarda sosyal bilgiler; 8. sınıfta da Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük adı altında öğrencilere okutulduğunu ifade ederken; Tahiroğlu (2006) insan ve toplumla ilgili tüm bilimlerin içerik ve yöntemlerinden yararlanarak, insanın fiziksel ve sosyal çevresiyle etkileşimini zaman boyutu içinde disiplinler arası bir yaklaşımla ele aldığını ve küreselleşen bir dünyada yaşamla ilgili temel demokratik değerlerle donatılmış, düşünen ve becerikli, demokratik vatandaşlar yetiştirmeyi amaçlayan bir çalışma alanı olduğunu belirtmektedir. Bu disiplinlerin neler olduğuna bakacak olursak literatürde kabul gören tanımı NCSS (1994: 3) ve MEB (2004) şu şekilde yapmaktadır:
Sosyal bilgiler, sosyal ve beşeri bilimleri vatandaşlık yeterliklerini geliştirmek amacıyla kaynaştıran bir çalışma alanıdır. Okul programı içinde sosyal bilgiler, antropoloji, arkeoloji, ekonomi, coğrafya, tarih, hukuk, felsefe, siyaset bilimi, psikoloji, din ve sosyolojinin yanı sıra beşeri bilimler, matematik ve doğa bilimlerinden kendine mal ettiği içerik üzerinde sistematik ve eşgüdümlü bir çalışma sağlar. Sosyal bilgilerin öncelikli amacı karşılıklı olarak birbirine bağlı bir dünyada, kültürel farklılıkları olan demokratik bir toplumda, genç insanlara bilgiye dayalı ve mantıklı karar alabilme yeteneklerini geliştirmekte yardımcı olmaktır (NCSS, 1994: 3).
Bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir (MEB, 2004).
Aşağıdaki şekilde sosyal bilgilerin yararlandığı bilgi kaynakları gösterilmiştir:
Şekil 2.1. Sosyal Bilgilerin Yararlandığı Bilgi Kaynakları (Martorella, 1998‟den uyarlanmıştır; akt. Kısa, 2007).
Sönmez (2005: 456-457) sosyal bilgilerin disiplinler arası ve çok disiplinli yapıya sahip olmasını, olguların bir bütün halinde verilmesi gerektiğine bağlamaktadır. Çünkü insanın her türlü olguyu parça parça değil de bir bütün içinde görebileceğini ve daha kolay öğrenip anlayabileceğini ifade etmektedir. Bu nedenle çocuk toplumsallaşırken, her bilim dalıyla ilgili ilke ve genellemeler ayrı bir ders olarak değil, onların ortak noktaları bulunup birleştirilerek sunulmalıdır. Gerçek parça parça değil, aksine bir bütündür. Bütünü görüp anlamak ona uygun yaşamak daha kolaydır. Somut işlemler döneminde çocuk yaşamı bir bütün olarak algılar. Günlük yaşamdaki olgular bir bütünlük gösterir. İlköğretim döneminde çocuk, günlük yaşamda karşılaştığı sorunları bir bütünlük içinde çözmeye çalışır. Değişik olguların, olayların sorun üzerindeki etkilerini görür ve çok boyutlu düşünmeye başlar. Toplumsal olguların bu dönemde bir bütün olarak verilmesinin bir başka faydası ise öğrencilere kazandırmak istediğimiz bilgi, beceri ve değerlerin yeni
durumlara kolayca transfer edilebilmesidir. Sosyal bilgiler öğretiminin yapısı ile ilgili klasik olarak benimsenmiş üç yaklaşımın olduğu görülür:
- Kültürün temel değer ve inanışlarını genç nesillere aktarmayı amaçlayan, vatandaşlık bilgisi aktarımı olarak sosyal bilgiler,
- Öğrencilerin sosyal bilimlerin temel ilke ve içeriğini anlamaları için onlara yardımcı olacak ve sosyal bilimcilerin bilimsel bilgiye ulaşırken kullandıkları yöntemi öğrencilere kazandıracak bir sosyal bilim olarak sosyal bilgiler,
- Öğrencilere kendilerini etkileyen sorunlar ve durumlar hakkında karar vermeyi öğrenmelerine yardımcı olacak, yansıtıcı inceleme olarak sosyal bilgiler (Barr, Barth ve Shermis, 2013).
Öztürk‟ün aktardığına göre NCSS 1970 yılında yayımladığı öğretim kılavuzunda sosyal bilgiler öğretimi için şu dört amacı önermiştir:
- İnsanın geçmiş, bugün ve gelecekteki durumu hakkında bilgi edinme becerisini geliştirme;
- Bilgiyi işleme için gerekli becerileri kazandırma; - İnanç ve değerleri yorumlama becerisini geliştirme;
- Vatandaş olarak aktif sosyal katılım için bilgiyi uyarlama (Barth, 1991).
2.1.2. Çevre ve çevreyle ilgili kavramlar
Bu başlık altında çevre; çevre sorunları; çevre kirliliği; sürdürülebilirlik; çevre eğitimi; çevre bilgisi; çevre tutumu; doğa yoksunluğu sendromu; çevreye yararlı davranışlar; ekosistem; permakültür ve organik tarım kavramları yer almaktadır.
2.1.2.1. Çevre
İnsanın veya herhangi bir canlının yaşadığı ortam. “Bir şeyin yakını, dolayı, etrafı, muhiti. Bir kimse ile ilişkisi bulunanlar, aynı konu ile ilgili bulunan kimselerin tümü, kişinin içinde bulunduğu toplumu oluşturan ortam, hayatın gelişmesinde etki yapan doğal, toplumsal ve kültürel dış faktörlerin bütünlüğü” (Özey, 2005: 3). Erten (2005), çevreyi bir canlı veya canlı topluluğunu yaşamları boyunca etkileyen, canlı ve cansız faktörlerin tümü olarak tanımlarken; Akkurt (2007) ise canlıların içinde bulunduğu ve hayatsal faaliyetlerini sürdürdüğü ortam olarak ifade etmiştir.
2.1.2.2. Çevre sorunları
“İnsanlar tarafından meydana getirilen yapay çevrenin doğal çevre üzerindeki olumsuz etkileri, yapay çevrenin sağlık şartlarına uygun olmayışı, doğal kaynakların aşırı ve yanlış kullanımı ve çevrenin bu şekilde tahribi sonucunda meydana gelen sorunlardır” (Özer, 1993). Kahyaoğlu, Daban ve Yangın (2008) insanoğlunun var olduğu günden bu yana, hem çevresinden etkilendiğini hem de çeşitli faaliyetleriyle çevresini etkilediğini ifade etmektedir. Son 200 yılda endüstri, tarım ve tıp
alanlarındaki gelişmelerin insanın doğadaki rolünü ön plana çıkardığını; bu durumun beraberinde büyük nüfus artışı ve buna paralel olarak çeşitli çevre problemlerini gündeme getirdiğini vurgulamaktadır. 1950‟lerde kimse asit yağmurlarından, ozon tabakasındaki delikten ya da küresel ısınmadan söz etmezken (Louv, 2012: 2); “günümüzde çok çeşitli çevre sorunlarıyla karşılaşılmaktadır. Gelecekte daha büyük sorunların olabileceği endişesi bugünkü durumdan hareketle gün geçtikçe artmaktadır. Küresel ısınma ve iklim değişikliği, su kaynaklarının kirletilmesi, kuraklık, sera gazları, erozyon, toprak kirliliği, biyolojik çeşitlilikte yaşanan değişimler, nükleer atık sorunu, katı atık ve geri dönüşüm gibi sorunlar bugün karşı karşıya kaldığımız en önemli ve belirgin sorunlardan bazılarıdır” (Yılmaz ve Gültekin, 2012). Temelli, Kurt ve Kurt‟a (2011) göre: “Küresel ısınma, uzun yıllar ortalamalarına göre dünyamızın ısısının eskiye göre artması şeklinde açıklanmaktadır. Bu da yeryüzünde yağışların etkilenmesine, hava olaylarının bitki örtüsüne, deniz seviyesinin yükselmesine, yaban hayvanlarının ve insanların yaşamlarına ciddi etkisi olacağı anlamına gelmektedir.” “Küresel ısınma günlük, aylık ve yıllık maksimum sıcaklıklardaki artıştan ziyade minimum sıcaklıklardaki artışı ifade etmektedir. Günümüzde küresel ısınma ve insanların doğal kaynakları daha yoğun olarak kullanmaları sonucunda çevre sorunları büyük ölçüde artmıştır. İnsan ile doğa arasındaki ilişkiler giderek bozulmaya başlamış ve çevre sorunlarının tartışılması gündeme gelmiştir” (Sungurtekin, 2001). Yılmaz ve Gültekin (2012) günümüzde çevre sorunlarının yerellikten çıktığını, evrensel bir boyut kazandığını ifade etmektedir. Hava, su ve canlı hareketleri ile çevre sorunlarının etkilerinin; ülke sınırlarını aştığını, ülkelerin gerek olumlu gerek olumsuz çevresel etkilerinin, diğer ülkelerin çevre ortamını etkilediğini düşünmektedir. Louv‟a (2012) göre “doğa gün geçtikçe seyredilecek, tüketilecek, giyinilecek, hatta görmezden gelinecek bir şeye dönüşmektedir. Genç kuşaklarla doğal yaşam arasındaki bağların kopmakta olduğu şu zamanda giderek yaygınlaşan bazı araştırmalar zihinsel, fiziksel ve ruhsal sağlımız ile doğayla ilişkilerimiz arasında doğrudan bir bağ kurmaktadır.” Özgen ve Kahyaoğlu‟na (2011) göre:
Çevre sorunları, bilimler arası (multidisipliner) bir kavramdır. Dolaysıyla, „çevre sorunu‟ kavramı, farklı disiplinlerin, bakış açılarına göre ve çeşitli biçimlerde tanımlanabilmektedir. Her bilim dalının kendi bilimsel yaklaşımı çerçevesinde, çevreyle ilgili sorunları analiz etmeye ve çözmeye çalışması, farklı tanım ve kategorilerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Örneğin klimatologlar; „çevre sorunu‟ olarak; küresel ısınma ve atmosfere salınan zehirli gazların olumsuz etkilerinin önemini vurgularken,
ziraat ve toprak bilimciler toprağın kirlenmesi ile ortaya çıkan besin ve organik bozulmaları / kirlenmeleri, su bilimciler (hidrologlar) akarsu, göl ve denizlerdeki kirlenme ve etkilerini, biyologlar organizmaların çevre ile olan ilişkilerindeki etkileşimlerden ve besin zinciri ile sağlığa olan etkilerini, kent bilimciler bozuk kentsel doku ve nüfusun olumsuzluklarından, sosyologlar toplum - mekan ve kültür açısından ve coğrafyacılar ise tüm bu bileşenleri bir araya getirerek insan - mekan arasındaki etkileşimlerde, insanın çevreye uyguladığı yaptırımlar, başka bir deyişle; yaşadığı çevrenin doğasına hükmetmek, yok etmek veya bozulmasına neden olan faktörlerin, neden - sonuç ve etkilerini açıklamaktadır. Bu durum aynı zamanda, insanın paylaştığı doğal ortamın / çevrenin sürdürülebilirliğini kesintiye uğratmak gibi genel bir söylemi de dillendirmektedir.
Özgen ve Kahyaoğlu‟nun çalışma sonrası ulaştığı bulgulardan hareketle oluşturduğu diyagram aşağıda gösterilmiştir:
Şekil 2.2. İlköğretim Öğrencilerinin „Çevre Sorunu Algılamaları‟ nın Kategorilere Göre Dağılışı.
2.1.2.3. Çevre kirliliği
“Ekosistemlerde doğal dengeyi bozan ve insanlardan kaynaklanan ekolojik zararlardır” (Çepel 2003; akt. Özgen ve Kahyaoğlu, 2011). Özgen ve Kahyaoğlu (2011), doğanın temelinde fiziksel unsur olarak hava, su ve toprak üzerinde olumsuz etkilerin oluşması ile ortaya çıkan ve canlı öğelerin hayati aktivitelerini olumsuz yönde etkileyen; cansız çevre öğeleri üzerinde yapısal zararlar meydana getiren ve
niteliklerini bozan yabancı maddelerin hava, su ve toprağa yoğun bir şekilde karışması biçiminde tanımlarken; Akkurt (2007) insanoğlunun var olduğu günden bu yana hem çevresindeki olaylardan etkilenen hem de çeşitli faaliyetlerle çevresini etkileyen, tahrip eden, kirlenmesine neden olan varlık olduğunu belirtmiştir. Önceleri durumun farkına varamayan insanların, kaynakların azalması, ihtiyaçların karşılanamaması ve çevreye verilen zararın çevre kirliliği olarak geri dönmesi sonucu çevre hakkında duyarlılaşmasına sebep olduğunu ifade etmiştir. Çevreye gereken özenin gösterilmesi zorunluluğunu, insanların kendi yaşam ortamını düşünmesi ve insanoğlunun doğaya olan borcu olarak açıklamaktadır. Ayyıldız‟a (2013) göre ekonomik gelişme paralelinde oluşan kirleticilerin artmasına bağlı olarak artan küresel ısınma, atmosferde serbest kalan karbondioksit miktarının giderek ısınma trendini etkilemesiyle bir kısır döngü yaratmakta ve çevresel kirliliğe dönüşmektedir. Özey (2005)‟in de belirttiği gibi teknoloji kullanımının artması, insanın çevre üzerindeki tahribatını giderek artırmaktadır. Dolayısıyla, teknoloji geliştikçe insan, çevre üzerinde daha büyük değişimler meydana getirebilmekte ve hâkimiyet alanını sürekli genişletebilmektedir (Güney, 2002). Özey‟in (2005) araştırmasına göre “Amerikan Bilim Geliştirme Derneği tarafından yayınlanan „Nüfus ve Çevre Atlası‟ eserinde insanlığın çevreye etkisi üç faktörle açıklanmaktadır: „Nüfus, tüketim ve teknoloji.‟ Bu faktörlerin tamamı bir araya gelerek, doğal kaynakların kurumasına ve kirlilik üretimine sebep olmaktadır.”
2.1.2.3.1. Çevre kirliliğinin sınıflandırılması
Çevre kirliliği fiziksel, kimyasal ve biyolojik kirlenme olarak sınıflandırılmaktadır. Fiziksel Kirlenme: Toprak, su, hava gibi çevreyi meydana getiren bileşenlerin fiziksel
özelliklerinin tamamının veya bir kısmının insan, hayvan ve bitki sağlığını tehdit ederek olumsuz yönde etkilemesi olayıdır. Fabrikaların üretim yaparken atıklarını akarsu ve göllere boşaltması, doğal erozyon ile toprakların göl ve denizlere taşınması, suyun renklerini değiştirmesine neden olmaktadır. Bu duruma suların fiziksel kirlenmesi denmektedir.
Kimyasal Kirlenme: Toprak, su ve havanın kimyasal özelliklerinin canlıların
aktivitelerini ve hayati faaliyetlerini olumsuz yönde etkileyecek biçimde bozmasıdır. Fabrikaların katı ve sıvı atıklarını verimli tarım arazilerine veya akarsu ve göllere boşaltması, tarım topraklarının, akarsu ve göllerin zararlı ağır metallerle kirlenmesine neden olmaktadır. Bu durum kimyasal kirlenme olarak adlandırılmaktadır.
Biyolojik Kirlenme: Toprak, hava ve su gibi doğal bileşenlerin mikroorganizmalarla
kirlenmesi ve dolayısıyla mikrobiyolojik yapısının bozulması mikrobiyal kirlenme; aynı ortamların mikroorganizmalarla kirlenmesi ise biyolojik kirlenme olarak adlandırılmaktadır. Kanalizasyon sularının akarsu, göl ve denizlere boşaltılması ya da tarım alanlarının kanalizasyon sularıyla sulanması bu sularda bulunan hastalık yapıcı mikroorganizmaların toprağa, suya ve atmosfere geçerek mikrobiyolojik kirlenmesine neden olmaktadır (www.cevreonline.com).
Çevre kirliliği çeşitleri: “Hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, gürültü (ses) kirliliği, görüntü kirliliği, ışık kirliliği, radyoaktif kirlilik, ambalaj atıkları vb.” (www.cevreonline.com). Aşağıdaki fotoğraf çevre kirliliği çeşitlerini çarpıcı bir şekilde göstermektedir (www.sertermuhendislik.com):
2.1.2.4. Sürdürülebilirlik
“Belirli bir ekosistemin ya da sürekliliği olan herhangi bir sistemin, kesintisiz, bozulmadan, aşırı kullanımla tüketmeden ve ana kaynaklara aşırı yüklenmeden sürdürülebilmesi yetkinliğidir. Sürdürülebilirlik, hem günümüzün hem de gelecek nesillerin gereksinimlerini karşılarken, çevre ve kaynakların kuşaklar arası adaletli kullanımının sağlandığı, geleceğe yönelik yaklaşımlardır” (Koçhan, 2002). Öztürk‟ün (2010) aktardığına göre:
Çevre ile dengeli bir ilişki „sürdürülebilir yaşam‟ kavramının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Böyle bir yaşam için bireysel olarak yapılanların dışında kitlesel bir bilincin oluşması gerekmektedir. Nitekim; çevre bilincini ortak bir anlayış olarak kabullenen dünya ülkeleri „sürdürülebilir kalkınma‟ kavramını tüm bu yaşanan çevre sorunlarının çözümü için ortaya koymuştur. Bu kavram, Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Programınca (UNDP) 1987‟de hazırlanıp yayınlanan „Ortak Geleceğimiz‟ adlı raporda; „gelecek kuşakların gereksinimlerini karşılamalarını engellemeden bugünün kuşağının gereksinimlerini karşılayabilmeleri‟ şeklinde tanımlanmıştır (Çorakçı, 1989).
“Özellikle de yeşil tasarımın giderek popülerleştiği İskandinavya‟da bir şehrin içinde doğayı barındıran bir yer olması gerektiği yönünde bir anlayış var” (Louv, 2012: 31). Ozaner‟in (2004) ifadesine göre bunların tamamı düşünüldüğünde ülkemizde sürdürülebilir kalkınmanın temelinin sağlam olması için bu temele dayalı bir eğitimin olması gereklidir. Türkiye‟de ilköğretim, lise ve yetişkinlerin eğitimi için ekoloji temelli çevre eğitimi mevcut olmadığından ülkemizin çevre ile etkileşimi kesilmiş durumdadır. Bu durumu değiştirmenin yolunun Batı‟dakilere benzer okul ve okul dışı eğitimin birlikte uygulandığı ekoloji temelli çevre eğitiminden geçtiğini düşünmektedir.
2.1.2.5. Çevre eğitimi
“İnsanın ve tüm canlıların içinde yaşadıkları çevreyi daha iyi tanımaları, korumaları ve daha sağlıklı yaşayabilmeleri için gayret ve etkinliklerin tümüdür” (Türkiye Çevre Vakfı, 1993). Uğurlu Baloğlu‟nun (2014: 250) aktardığına göre “çevre ve insanlar arasında ilişki için yaratıcı, problem çözme becerisine sahip, bilimsel ve okuryazar, etik duyarlılık ve farkındalık taşıyan vatandaşların bireysel ve ortak faaliyetlerde yer almasını sağlayacak bilgi ve içeriğe göre düzenlenmiş yaşam boyu öğrenme sürecidir” (The Wisconsin Environmental Education Board (WEEB). Özgen (2012) çevreyi analiz etmede, tabiatın ve gezegenimizin bütünlüğünü algılamada çevresel duyarlılık ve bilinç kazanmada, çevre eğitiminin tartışılmaz önemi olduğunu; çevre sorunlarının nihai çözümü için geçerli olan en etkili yöntemin eğitim olduğunu ifade etmektedir. Bireylerin, çevre sorunlarına yönelik yeterli bilgi ve deneyime sahip olmalarının sağlanması için „çevre‟ ve „çevre sorunları‟ kavramlarının kapsamlı bir şekilde algılanması ve olumlu tutum - davranışlarla bütünleşmesi gerektiğini açıklamaktadır. Bunun için de eğitimin baş aktörleri olan öğretmenlere önemli roller düştüğünü savunmaktadır. Lang (1999/2000)‟ın belirttiği gibi; “çevre eğitimi ile ilgilenen öğretmenlere yönelik hizmet içi profesyonel yetiştirme kursları geliştirilmesi yoluyla çevre eğitiminin niteliği artırılabilir” (Özgen ve Kahyaoğlu, 2011). Altın ve Oruç‟a (2008) göre, çevre eğitiminin amacı:
Çevre ve çevre sorunlarının farkında olan, bunları çözebilmek için gerekli bilgi ve beceri ile donanmış ve çözümde etkin rol almaya gönüllü bireyler yetiştirmektir. Etkili bir çevre eğitiminin yollarından birisi sınıf duvarları dışına çıkmaktan geçmektedir. Mümkün olabilecek her fırsatta doğaya çıkılması ve bunun için fırsatlar yaratılması, çocuklarımızın doğayı tanımasını ve sevmesini sağlayacaktır. Bunun için sınıf dışı eğitim etkinliklerine öğretme-öğrenme süreci içerisinde yer verilmesi gereklidir.
