Doğu Anadolu'da Ofiyolit Yerleşimi Üzerine

Doğu Anadolu'da Ofiyolit Yerleşimi Üzerin©

M ÀmMéÂ, ©4ÔI*4¥Âïf Maden ItetWüfc ve Âşmm, Eostitügü, Antaım

Lı©vha tektoniği, Doğu Anadolu'daki ofiyolit yerleşmesine yamt vermekten uzaktır. Ay-rıca kuramsal ve yapay ayıranlar da sorunları açmaza uğratmaktadır. Öyleyse ofiyolit aoru* nuna yeni bîr bakış açısı gerekmektedir.

ABSTRACT: Plate teetonic models is far from anwering questions arising from emplacement of ophiolites. Theoretical and artifical differentiating and grouping of rocks causes further difficulties, A new point of view is essential for the ophiolite emplacement problem*

13

ofiyolitler ve yerleşme mekanizması gü-nümüzde tümüyle levha tektoniği kuramı ile açıklanmasına karşın, bazı soranlara yanıt ver-mekten umkto. Ayrıca dağ oluşumlarım, kendi içerisinde tutarlı, ancak levha tektoniği örnek-lerine taban tabana zıt ilkelerle açıklamak olası-dır. Bir eleştiri yazısı olmadığı yönle ayrıntılara girilmeksizin, Doğu Anadoludaki ofîyolit yerle-şimini, aşağıdaki yaklaşımlarla genel anlamda irdeliyebüiım

öfiyoîit yerleşme sorunu incelenirken, bu yerleşmenin ;

1, Jeosenklinal sökelimi,

2, Dağ oluşumu ve bölgesel metamorfiz-ma,

8, Mağmatik intrüzyonlarla ilişkili ve igiçe olduğu görülür. Dağ oluşum olanağı bulunan beş ana konum ve bunlara bağlı oluşum kuşak-ları (Smith, 1076) ise;

1. Dönüşüm (sıcaklık ve basınca bağımlı) kuşağında,

% a t a i§i çukurlarda dağ oluşum,

3, Çarpışma dağ oluşumları,

4, Yitim kuşağında sıkışan levha kenarla-rındaki dağ oluşumu,

5, Kıta kenarı tortullarında sıkı§ma üe o« luşan dağ oluşumları ağısından incelemek gere-kir,

Doğu Anadolu'da Menen ofiyolitler ve bun-ların yerleşimi ile Bitlis metamorfit kuşağı üze-rine yapılan gahşmaiarda esasta M farklı yaş-ta ofiyolitin varlığı varsayılarak, yerleşme me-kanizması üzerin© yorum getirilmeye çalışılmış« tır, (Şengör ve Kidd, 1079), Mesoıoyik ve Ter-siyer ofiyoliti olarak yaşa bağımlı yapılan bu ku-ramsal-yapay ayırım, dağ oluşum aşaması ile birlikte bölgenin jeolojisini tam bir açmaza uğ» mtmıştır, Okyanus açılıp kapanmasına ilişkin düşünüler ise güçlü verilerden uzaktır. Kanımız-ca, bölgede okyanuslapaap belgeleyen derîn deniz çekellerinden çok, sığ platform çökeleri ge-lişkindir. Ofîyoîit olarak varsayılanlar ise vot kano^edimanter özellikte spült ve yastık lavlar-dan oluşmaktadır.

Melanj adı altında incelenen ofîyoîit ve iliş-kin kayaların yerleşmesini sedünanter (Baştuğ, 1976 Rîgo de Righi ve Cortesini 1984) ve tek-tonik (Hail, 1976) olarak iki ayrı kökende ince-lemek yerinde olacaktır. Sedimanter melanj kav-ramında Ön güç, yer çekim olarak görülür. Yer

çekimi kayması yaJnnea kaynak alanmın

sekçe olabileceğini gösterir ve bu yapılar çoğun temel kayalarını kapsamazlar.

Durulmuş kıta içi dağ oluşumu kökenini olasılıkla kıtasal çarpışmaya borçludur. Tek-tonik melanjm kökensel kuvveti ve öncelikli di-namiği olarak alınabilecek çarpışmalar levhala-rın dalamayacak durumda olmaları ve karşılıklı seyirdimleri sonucu gelişir. Kayma kugağıznn en Önündeki biçim bozulmasın kıta yükseltisini ve biçim bozulmasız kıta kenarının yamaç tortulla-rını etkilemeye başlar. Bu ise bölgesel (alansal) daralmaya neden olacak güçtedir ve kîremitsi bir yapı oluşumunu sağlar. Böylelikle birimlerin düşey yönde yinelenmesi kazanılmış olur, Böl-gesel başkalaşım ve mağmatik etkinliğin olma-yışı çarpışmanın salt mekaıükse! olan etkilerine yorulabilir,

Doğu Anadolu'da genelde, kuzeyden geldiği ileri sürülen melanj ve olistolitlerin kök ve/veya çıkış bölgeleri ise henüz tartışmaya açılacak ka-dar belirgin depdir. Bitlis metamorfik kuşağı kuzeyinde Senomaniyenden Üst Ibsen va hatta üzerlerinde açısal farkla oturan Miyosene kadar devamlı bîr istiflenmenin varlığı bu düşünceyi terslemektedir. Ayrıca ofiyolitlerin Bitlis me-tamorfik kuşağı ile Arap plakası arasında yük-selmiş olduğunu gösteren hiç bir veri yoktur, Bitlis kuşağı güneyi ve kuzeyindeki ofiyolitlerin aynılığı ve ayrılığı tartışma götürmesine karşın îran sınırına doğru birleşmektedir.

Ayrıca jeolojik olayların gelişiminde, dör-düncü boyut, İ2AMAN boyutu çoğun gözardre-dümektedir.

îran (Ricou, 1971) ve Azerbaycan (Atlas, 1963) dolaylarında Jura-Kretase yaslı volkano-sedimanterlerm varlığı» dalmaya Üişkm olmadı-ğı yönle, bölgesel jeolojik gözüm aßismdan dü-şündürücüdür. Doğu Anadolu'da ise neritik or-tam canMan igeren» kireçtaşı katkılı, spüit ve yastık lavlar izlenmiştir. gatoıams-Îopgudeğir-menindeki (Van) bu volkanosedimenter birim Jura-Alt Kretase yaşım vermektedir (A, Fikret Torun södü bilgi). Yine Özalp (Van) dolayla-rında» kumtap, çaMtaşı ve kırmızı kîregtaşı ile girik spilitier Üst Kretase yaşlıdır. O halde, Üst Kretas© malanjı tartışüaMir bir kuram mıdır? Ofiyolitler daha ya§h olup zaman ve yere ba-ğımli olarak gÖ§ mü etmektedirler?

Bazı sırt ve hendek çarpı§malannın, olası-lıkla bitişik oldukları levhaları da zorunlu ola-rak ve göreli devinimlere yol agabileceğî

düşünü-u

yük-ßüyle Arap-Af rika levhasının saat aksi yönün-deki devinimi sonucu (Kanasewieh ve diğerleri, 1978) Doğu Aaıadöludaki sıkışma kabuk kalın-laşmasına yol ağmakta mıdır?

İsrail'de yapüaıı sondaj çalışmalım ve de-»eştirme, Ölü deniz fayının doğusunda, Üst Kretaseden beri 105, Miyosenden beri ise yakla-şık 70 km.lik sıkışmayı belgelemektedir* (Fre-und ve diğerleri, 1970). Bu sıkışmayı etki-yen kuvvet, Doğu Anadolu'da alansal daralmayı sağüyaoak güçte, virgasyona bağımlı, itilme ve sıkıştırmayı oluşturacak düzeydemidir? Bu sı-kıpna bölgedeki of iyolit göçünün nedeni olabilir mi?

Bitlis metamorfitleri kuzeyinde, Tersiyerki istiflenmede kesiklik, eksiklik ve biçim de-ğiştirme görülmemektedir. Güneyde ise Paleozo« yik'ten, Tersiyere kadar uzanan biçim bozulma-SU5 bir istif yer almaktadır (Hazro antiklinali).

DEĞİNİLEN BEUGLER

Azarbayean C.C.P, Atlası

Baştuf, C.f Î076» Bitlis napımn stratigrafisi ve Güneydo-ğu Anadolu sütur zonumm evrimi, Yeryuvarı ve îngan, ıys, 55-61,

Freund, R.f GarfunkeL Z.f Zak I., Goldberg M., Weiss-brod T., and Derin B., 1970» The shear along- the Dead Sea rift, Phil Trans. Roy, Soe. Lrond. A, 267, 107«130.

HaU R.» 1976, Ophiolite emplacement and the evolution of the Taurus suture zome, South eastern Turkey, Geol. Soc, of. Am, Bulletin, 87/7» 1078-1088, (Ali DÎNÇBIi çevirisi),

Kanaaewich Z,R„ Havskov J„ and Evans M.E., 1978, Plate teetonics in the phanero&oic. Can, J. Earth sol. 15, 919-9Ö5,

Öyle ise, bölgede görülen ofiyoUüerin varlığı nasıl agıklanabilir? Yerleşmesi nasıldır? Nem-den gelmiştir?

Özellikle metamorfitler üzerinde Menen, genç sökellerin devamları ite düşey kot farkı-nın, 100 metreye ulaştığı geng yükselimin olu-şumu neye bağlanabilir? Öf iyolit yerleşmesi so-rununa bir katkısı olabilir mi?

Yukandaki soruların ışığı altında, araştırı-cılar kuramlar ve kabullenimlerin etkisi altında kalmaksızın yapacakları çalışmalarla sorunlara daha somut çözümler getireceklerdir.

KATKI İİE1 İKTIVÎE

Yazar, Doğu Anadolu'daki ofiyolitlerin olu-şumu ve yerleşimi konusunda tartışarak kendi-sine yardımcı olan, sayın Metin gengün'e teşek-kürü borg bilir*

Yayma veriliş tarihi: 5 Temmuz 1079

Ricou Lr,E4f 1971, Le croissant ophiolitîque peri-arabe uneceinture de nappe mises en place au crétacé-supericus. Rev# Geogr. Phys, GeoL D3m. Vol. DOn/4, 327-840*

Rigo Be Rifhi M# ve Oortesini. A,, 1964. Gravity tec-tonics tatine foothills sutructure belt of southeait Turkey, Am. Assoc, Petr, Geologist Bull. 48 1911

1987.

Smith A#G„ 1976* Plateteetonics and orogeny: A review. Tectonophy, 33, 215-285 (Yılmaz Katı gevirisi). Şengör A.M.C, ve Kıdd W.S.F., 1979, Post-colMsİonal tectonics of the Turkish4ranian plateau and acomparsion with tibet Tectonophyşlcs, 55^314, 861-377,