O z a n -A ş ığ M ektepleri Haggında
Gaydler
Prof. Dr. Sednik Paşayev PİRSULTANLI
Yayma H azırlayan: Şahin KÖKTÜRK
S ednik Helil oğlu Paşeyev-Pirsul- tanlı, filologiya elm leri doktoru, Gen c'e A şığlar Birliyi’n in Sedri, H. Zerdabî ad ın a Gence D evlet Pedagopi instütü- n ü n znuellimi.
Men, Em ek faaliyetine ju m a list kim i başlam ışam . Gençlik illerinde
«Daşkesen», «Mübariz», (Gasım îbra- him ov), «Yenilik» (Kelbecer) rayon g azetelerinin re d ak tö rü vazifesinde ça- lışm ışam .
1969 yılında aşığ poeziyasm dan ve m usikisinden nam izedlik işi m üdafie edip, filologiya elm leri nam izedi adını alm ışam .
1990 yılında «Azerbaycan H alg Ef saneleri ve onun tedgigi problem leri» m ezvusunda doktorlug işi m üdafie et- m işem 17 kitab ın müellifiyem . Bundan d ö rd ü m onografiyadır.
H azırda iki ciddi eser üzerinde iş- leyirem .•
1. Ozan - aşığ m ektepleri
2. A zerbaycan folklorunun coğrafi atlası.
Şimdiye k a d a r ozan - aşığ m ektep
leri h ag g ın d a b ir kitabım , 20’den ar- tıg m akalem çap olunm uşdur.
Türkdilli halgların ozan yaradıcı- ı
lığı m erhelesinde elageleri d ah a güçlü olm uşdur. Tahm inen XII. asırdan XVI. a sra k a d a r m ü şterek faaliy etleri sanat- da ğ zü n ü g a b a n g şekilde hissettirm ek tedir. XIV. asırd a n T ürkdili halgların san atın d a yeni gollar ay rılm ağ a başla- m ışdır. M eselen G azaglarda jıra y la r (hazırda jırçı adlanır), T ürkm enlerde, U ygurlarda, Ö zbeklerde bahşı, Gırgız- la rd a dastançı, onlarda h üsusi «m anas ç ı » ^ d a (M anas eposundan p a rç a la r söyleyenler) vardır. Çolı m a rag lıd ır ki, o zan lar ozanı Dede G o rg u d ’u n gopu- zunun adı D ağıstan h a lg la n arasın d a da galır.
M eselen, Gum ug ve Nogay halg- la rı b u sim li çalgı aletine «ağaç ho- muz», A v a rla r ve D arg in ler «Komuz» deyirler. M araglıdır ki, G azaglar da G orgud A ta’y a «Horhut Ata» deyirler. T ürkdilli halg olan G um ug ve Nogay- la r ozan - aşıg şiir ve d a sta n ın a «yır», G azaglar ise «jır» deyirler. B urada sa
dece olarag G azaglarda telaffuza göre
«yır» «cır»a çevrilm iştir. Bele ki, gazah-
la r yazıcıya da «jazıçı» deyirler. Ga-
z a h dilinde önde gelen sözlerde «y» sesi «j» ile evezlenir. XVIII-XIX. a s ır la rd a n so n ra Türkdilli ha-lglarda sazm,
dutar’ın y an m a ney-balaban gelmiş- dir. Bazı Türkdilli h a lg la rd a ise sazın, d u ta n n , dom bra’n ın y a n m a kam an ça gelm işdir. K am ança’ya T ürkm enler «gı- jag» G azah lar ise «komuz» deyirler. Sim li çalgı aletine A zerbaycanlIlar
«Saz», G azahlar «Dombra», Özbek, Türkm en, U ygur «dutar», G ırgızlar ise «komuz» deyirler.
Yer, tay fa ve şiir adı kim i T ürk dilli h a lg la rın folklorunda «Varsag»,
«varsağı» ifadeleri de işlenm ektedir. T ürkm enler zarafaty an a şiiri ve musi- giye «varsağı» deyirler. A zerbaycan’ın G a ra b a ğ m ahalm da celd o y n an an ve çalm an ra k s h avasına «gaygatı-varsa-
ğı» h âvası deyirler. G adim devirlerde
A zerb ay can aşığı ozan, varsağ', yan- şag a d la n ile yaşayıp yaratm ıştır. Hâ- zırk i dövre k a d a r A zerbaycan’d a 150’ d en a rtıg h alg dastanı, 100 saz havası, (60 v a ry a n tı ile birlikte) toplanıp ted- g ig a ta celb edilmiştir. M enim nam ized- lik işim in b ir fesli bele a d la n ır: «Aşıg poeziyasınm sazla elageli inkişaf yo lu». B urada saz hav aların ın h a n sı şiir fo rm a la n ile bağlı, h an sı aşıg m ekte b in d e n e zam an ve kim ta ra fın d a n bes- telendiyi, yaradıldığı araşdırılır.
Tebriz aşıg m ektebi öz kökü üste, a n ’an elerin e bağlı şekilde leng olarak öz y o lu n u davam ettirir. Gazah, T ürk m en, Özbek, Uygur, Nogay ozan-aşıg, bah şı-ak m m ektepleri, ark a ik form ala rı ciddi şekilde m u h afaza edip yaşa- d ırlar. Lâkin bir hissesi A vrupa’y a y a k ın o lan T ürkiye’de saz ve onun h a v a la rı h ay li m u asırlaştm lm ıştır (mo dernleştirilm iştir). B ununla bele, T ürk sazı öz inkişafına göre, b aşk a Türkdilli h a lg la n n simli çalgı aletine göre, h a y li inkişal etm iş ve «meydan sazı» seviy- yesine kalkabilm iştir.
îs te r dom bra’da, isterse de gopuz’ d a çalıp okum ayanlara, solo çalan lara
«Küyçü» deyirler. Öz yaradıcılıg ve ifacılık faaliyetine göre d a stan çılara jı- ra y la r (jırçılar) d ey ilir ki, G azah des tan la rın ın y aran m ası ve söylenmesi o n la n n a d la rı ile bağlıdır. G azah folk loru ted g ig atçılarm m tâb irin d e ozan jıraunun, jıray ise m u asır ak ın ın a ta sıdır.
T ürkm en’in T am auz b ah şıları esa sen dastançıdırlar Göytepe’de aydım- lar, ohumalar, avazlar, A şg ab ad ’da M ari’de ise dutar ifacılıgı üstü n lü k teşkil eder. H âzırd a G azak istan ’da dört ak ın m ektebi m evcuddur. Bamlar dan 1. Alma-Ata, 2. Canbul, 3. Çimkend, 4. G ızlar’d a aşıg m ekteblerinın adını
çekm ek olar. Jıraunun v arisi kimi
akın d astançılığı da, küyçü ve enşe (m uğam a y ak ın ifacılığı) ifacılığını da m enim seyerek ap arıcı rol oynayır. M en bu g ohum ve gonşu h a lg la rın se- n etin d en o n a göre danışıram ki, onları bazı d a sta n ve saz h a v a la n m üşterek y aranm ış ve şerikdirler.
«Köroğlu» d astan ı A zerbaycan hal- g ın a m ahsus olsa da, Bu d a sta n m O r t a A sya v a ry a n tı yok, versiyası m ev cuttur. A zerbaycan’d a 14 «Köroğlu» saz h avası olduğu gibi, G azahlarda, Özbek ve T ürkm enlerde «Köroğlu kü- yü», «Köroğlunun a t oynadışı», «Yıldız- dağ Köroğlu» kim i benzersiz, orijinal
dombra ve dutar h av aları v ard ır.
«Aşığ G arib ve Şahsenem» Özbek lerle, T ü rkm enlerde m üşterek dastanı- m ızdır. «Emrah» Türklerde, «Arzu ile Gamber» B ağdad K erkükleri
tere k d astan lard ır. «Vanağzı, D ü rah a nı, O sm anlı Divanisi» T ürkler^ .mahj- suz h av alard ır. Aynı zşıpansflâ A zer b aycan’d a işlek h a v a l ^ B ^ ,'.^ r % larm d an Ğ aracaoğlan'ın,, A şıg ', Şenlık'- in, Ö m er’in, H aşta ^ ^ m ^ n ^ lş ftrle ri, «Yaralı M a h m u d e . .«Nig^r., vs Mah- mud» kim i ,orijinalr , . ^ ü ^ . ^ a s t j i n l a y A zerbaycan’d a geniş ,yşyüm ışdır,“ ... 7r,
A zerbaycanlIlar ,T ürkm en aşıg ' şa irlerinden ^^.^aj^dü^gulu’hii,' M o lla ' .. kim i öz, sanatkârları^ k a d a r, seyir,. Ç-jiyır. ’.pa^ış.tanljı Yetim.'Emih’in. vcTKof Receb’in şiirleri de h a lg a ra sın d a aynı
derecede yayılm ışdır. A dını çekdiyim h a lg la r ise A zerbaycan’ı sa n at m abedi k im i tanıyır, onun aşığına, sazına ve d a sta m n a d a h a yak ın d an beleddirler. B ir sözle, b u n ların özleri de san atları d a k ö k lü ve n eh en k b ir çınarın b irb i rin e a rk a ve köm ek olan, zam anın tu fa n la rın d a n öz kökünü g oruyan eyil- mez b u d a k la n d ır.
A zerb ay can ’d a O zan - Aşığ M ektepleri A şıg san atı seyyar sanatdır. Y ur d u m u zu n m uhtelif köşelerinde b u sa nat, yükselen ve inen h a t üzere inki şaf etm iştir. XII - XVI. a s ra k a d a r ozan aşıg san atı kadim G ence’de güç lü olm uştur. XVI. asırd a bu m ektep Dede Y ediyar’m adı ile şöhret tap ın ış tır. ik in ci d e fa b u sanat, T ebriz’de y ü k selm iştir ve Dirili G urbanî’nin (XVI. asırda) adı ile tanınm ıştır. XVII. a s ırd a Ş irv an ’a keçmiş, Şirvanlı Dos tu m e y d an a gelm iştir. XIX. asrın ev vellerinde Şem kir’de Aşıg Hüseyin, or ta la rın d a Göyçe’de Aşıg Elesger, asrın sonu n d a B orçalı’d a Dereçiçekli Alı, XX. a srın evvelinde Şirvanlı Bilal m a h sus o ld u k la n aşıg m ekteplerini ta n ıt m ışlar.
H â zırd a A zerbaycan’a m ahsus aşa ğıda aşıg m ektepleri v a r d ır : 1. Gence aşıg m ektebi, 2. Tebriz aşıg m ektebi, 3. G a ra b a ğ aşıg mektebi, 4. Şirvan-Mu- ğ a n aşıg m ektebi, 5. Şem kir-G azah aşıg m ektebi, 6. Göyce aşıg m ektebi, 7. B orçalı aşıg mektebi.
Gence, Tebriz, Şemkir, Göyçe aşıg m ekteplerinde aşıgların okum a ta rz la rı ay n ıd ır. L âkin Gence, Ş em kir aşıg- la rı te k balabansız, ohuyurlar. Borçalı aşığı balabansız, hem de benzersiz ta rz d a ohuyurlar. B unlarda saz ifacı- lığı yüksekdir.
Şirvan-M uğan aşığı sazın y an m a neyle beraber, n a ğ a ra ve goşa n a ğ a ra d a getirm işdir. A şıglar zengülesiz ve ay d ın ohuyurlar.
B ütün aşıg m ekteplerinde saz «se gah» ü ste köklendiyi halda, Ş irvan - M uğan aşığının sazı «şur» üste kök- lenm işdir. Ş irvan - M uğan aşığının
sazı m uğam a d a h a çok bağlıdır. Bu ise ta rih e n Ş irvanşahlar sarayında t a r - m ü ğ am a ü stü n lü k verilmesi, bu regionda m uğam a m arağ ı artırm ıştır. G alan regionlarda zahm etle, goyun- çulugla m eşgul olan ahali saza, neye ü stü n lü k vermiş, sazı ile gözel yaylag h a v a la n yaratm ışdır.
1. «Keremi» saz havaları, «Esli - Kerem» dastanı, Gence Aşıg m ektebi n e m ahsusdur.
2. «Göyçe gülü», «Göyçe şerilisi», «Nahcivanî», «Necefi», «Göyçe gülü» saz havaları, «Aşıg A li’n in T ürkiye S e feri» dastanı Göyçe aşıg m ektebine m ahsusdur.
3. «Şeşengi h av alan » , «Şirvan şi kestesi», «Gobustanı», «Pişrov» saz h a vaları, «Ordubadlı Kerim», «Göyçek Rıza», «Yetim Aydın» d a s ta n la n Ş ir v an . M uğan aşıg m ektebine m ah su s tur.
4. «Mirzacanı», «G arabağ şerlisi» saz havaları, «Aşıg V aleh ve Zerni- gâr» d astan ı G arabağ aşıg m ektebine m ahsustur.
5. «Sultanı», «Behmenî», «Mensu ru», «Çukur oba gözellemesi» saz h a vaları, «Telli Hesen» dastan ı Borçalı aşıg m ektebine m ahsustur.
6. «Mina geraylısı», «Iran Kere- misi», «Efe havası», «Müheyyi», «Yurd yeri» saz h a v alan , «Gurbanî», «Ab- bas ve Gülgez», «Heste Gasım» d a sta n la n Tebriz aşıg m ektebine m ahsusdur. 7. «Aran güzellemesi», «Şemkir sarayısı», «Aşıg Hüseyin», Dilgemi» saz h a v alan ; «Aşıg H üseyin ve Reyhan H a nım® dastan ı Şem kir-G azah aşıg m ek tebine m ahsustur.
H âzırda Borçalı aşıg m ektebi özü n ü n yüksek tekabül dövrünü yaşayır, b a şg a çalgı aletlerini özüne goşm adan; sazı, sözü ve d astan ı öz gadim köküne bağlı şekilde inkişaf edir.
A zerbaycan H alg D a sta n la n : 1. G ehram anlıg, 2. M ehebbet ve aile mei- şet d a stan larm a bölünür.
1. «Köroğlu» sırf g ehram anlıg dastanıdır.
2. «Esli ve Kerem» m ehebbet das- tanıdır.
3. «Alıhan ve Perihanım » aile - m eişet dastanıdır.
D a sta n la r ik i yolda y a ra n ır: 1. R eal ta rih î zeminde, yeri, y u r du, şahsiyyeti m alu m «Abbas ve Gül- gez» kim i.
2. H ayalî - ro m an tik ta rz d a «Dil- suz v e Hazangül» kimi.
Y üz saz h av a sın d a n 30 k a h ra m a n lık, 30 gam , göz yaşıdı, 40 şadlıgdır. H algım ız ö m rü n ü n yüz g ü n ünden otuz g ü n ü n ü yadelli ile döyüşüp, 30 gün ölenini, yaralısını ağlayıp, 40 gününde de v a h t tapıp şad yaşayıp. El sa n a t k arları, halgım ız düşm enle döyüşende sazm da gehram an lıg m ah n ıları çalıp,
halgı m übarizeye ruhiandırıp, ağlayan da sazı sözü ile h alg la b e ra b e r ağlayıp, şad gününde ise şadlıg m ah n ıları ça- lıpdır.
1. G ahram anlık h a v a la n . «Köroğ lu» h a v a la n (14), «Misrî», «Memmed Hüseyni» gah ram an lıg h av a la n d ır.
2. «Keremi» saz h a v a la n (12), «Za- nncı», «Mensuru», «Sultanı», «Şirvan şikestesi» gam lı h av alard ır.
3. «îravan Çukuru», «O rta Celili», «Müheyi», El havası» şadlıg h av a la rıdır.
Bu d a sta n ve saz h a v a la rı A zer baycan halgının, elece de o d astan ve saz h a v a la n n ı y a ra d a n s a n a tk a n n b e diî tercüm e-i halidir.
