M LLÎ MÜCÂDELE DÖNEM NDE KIR EH R’DE E KIYALIK
OLAYLARI (1921)
Ahmet GÜNDÜZ
Gazi Üniversitesi, Kır ehir E itim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Ö retmenli i Bölümü Kır ehir / Türkiye
Geli Tarihi: 21.03.2006 Yayına Kabul Tarihi: 06.12.2006
ÖZET
Bu makalede, Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Sava ı’nın sona ermesinden sonra imzaladı ı Mondros Ate kes Antla masından itibaren ülke genelinde oldu u gibi, Kır ehir’de devlet otoritesinin zayıflamasından istifade ederek ortaya çıkan akiler ve bunların faaliyetleri hakkında bilgi verilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, I. Dünya Sava ı, Mondros Ate kes Antla ması, otorite bo lu u,
akiler ve Kır ehir.
BANDITRY EVENTS IN KIRSEHIR IN THE PERIOD OF
NATIONAL FIGHT (1921)
ABSTRACT
In this study, the information is given about the brigands who took advantage of the lack of state authority in Kır ehir, ofter the signature of Mondros Armistace agreement by the Ottoman State and their activities.
Key Words: Ottoman State, 1st World War, Mondros Armistice Agreement, lack of authority, brigands and Kır ehir
1. G R
30 Ekim 1918’de Osmanlı Devleti’nin
Mondros Ate kes Antla masını
imzalamasından sonra, Anadolu sınırları içerisinde herhangi bir devlet otoritesi kalmamı , Anadolu yer yer bir takım isyan hareketleriyle çalkalanmaya ba lamı tır. Bu isyanlara katılanlar, içinde bulunulan zamanın birlik ve beraberli e en fazla
ihtiyaç duyulan günler oldu unu
dü ünememi lerdir.
E kıyalık olayları, ekonomik
bunalımın, ahlakî çöküntünün yaygınla tı ı ve devlet otoritesinin zayıfladı ı dönemlerde yaygın olarak ortaya çıkmı tır.
Kır ehir, XIX. yüzyılın sonları ve XX. yüzyılın ba larında, Keskin ve Mecidiye (Çiçekda ı) kazalarına sahip bir sancaktır. Millî Mücâdele yıllarında Mecidiye adıyla anılan yerle im yeri, Keskin, Kır ehir ve Yozgat arasında fakat Kır ehir Sanca ı içerisinde, Ankara vilayetine ba lı bir kazadır1. Burada millî hareketin ba langıcında dinamik millî bir faaliyet ve gayretin görüldü ü söylenemez. Bunda zamanın artlarının etkili oldu u söylenebilir2.
Ancak 30 Ekim 1918'de imzalanan
Mondros Ate kes Antla ması hükümleri
1 emsettin Sami; Kâmûsu’l-A’lam, C.VI, stanbul,1900,s.4172.
2 Bayram Sakallı; Ankara ve Çevresindeki Millî Faaliyetler ve Te kilatlanma, Ankara,
1998, s.22.
gere ince terhis edilen asker ve subaylar yörelerine dönmü ler, fakat yine de mücadeleyi bırakmayarak i gal bölgele-
rinde ba layan Kuvâ-yı Millîye
hareketlerine katılmı lardır. Kır ehir gibi henüz i galin söz konusu olmadı ı yerlerde ya ayan gençler, içlerinde var olan millî egemenlik ve ba ımsızlık duygularının etkisiyle sosyal ve siyasal çalı malar yapmak istemi lerdir. Ordunun da ıtılması neticesinde terhis edilerek memleketlerine dönen Kır ehirli gençler, 1918 yılı ubat ayında on ki ilik bir heyetle "Kır ehir Gençler Mahfili”3 adıyla bir dernek kurarak çalı malarına ba lamı lardır. Birinci Dünya Harbi sonrasında Kır ehir'de böyle bir derne in kurularak birtakım faaliyetlerde bulunmasından dolayı son derece memnun olan Mustafa Kemal Pa a, Kır ehir'e geli lerinde4, dernek binasını ziyaretleri esnasında dernek mensuplarını övgüye de er gördüklerini belirttikleri gibi, hatta Gençler Derne i’nin tüzü ünü inceledikten sonra da “sevgili gençler, sizin
gösterdi iniz heyecanlı tavır ve hareketlerinizden çok mutlu olduk. Esaret tehlikesine dü en hürriyet ve istiklalini elde etme hususundaki davamızın ruhuna
3 Dernek çalı maları ile ilgili daha fazla bilgi için bkz. Erol Seyfeli; Milli Mücadele Döneminde ve Mustafa Kemal Pa a’nın Geldi i Yıllarda Kır ehir; Kır ehir,1998 (Özel
Basım),s.19-24.
4Ali Sarıkoyuncu; Atatürk, Din ve Din Adamları, Ankara, 2002,s.142-143.; E.
inanmı oldu unuza kanaat getirerek, tüzü ünüzün çizdi i esaslar cidden takdir edilir ekildedir. lerde hepinizin erefli ba arılar yolcusu oldu unuzu görmekle iftihar ederiz”5 eklinde dernek yöneticile- rini duygulandıran ve mutlu eden sözler söylemi tir. Mustafa Kemal Pa a ve arkada ları, bu takdirlerini, dernek hatıra defterini kendi el yazılarıyla imzalayarak belgelemi lerdir (24 Aralık 1919)6. Kır ehir gençli i ve Kır ehir halkı için bir övünç belgesi olan bu belgedeki sözler u ekildedir. Kır ehir gençlerinin ülkemiz
gençli inin de erli bir örne i olduklarını kanıtlayarak ve do ru görü lerle donatılmı oldukları kanaati ile imzalarız.
Hakkı Behiç, Alfred Rüstem, Mazhar Müfit, Hüseyin Rauf, Mustafa Kemal
24 Aralık 19197
1.1. Bölgede Huzuru Bozan syanlar :
stiklâl Harbi, Türk Milleti’nin bir ölüm kalım sava ıdır. Bu sava ta büyük önem ta ıyan topyekün sava mayı ba langıçta
5 Sırrı Karde ; Heyet’i Temsiliye ve Mustafa Kemal Kır ehir’de, Ankara,1950.,s.38-39. E.
Seyfeli; a.g.e., s.39.
6 Mazhar Müfit Kansu; Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C.II,
Ankara,1988, s.496.; Ali Sarıkoyuncu; a.g.e
s.142.; Ali Sarıkoyuncu; Milli Mücadele’de Din Adamları, C.I., Ankara, 1999,s.33. S.
Karde ;a.g.e.,s.22-39. Mustafa Onar; Atatürk’ün Kurtulu Sava ı Yazı maları, C.I,
Ankara,1995, s. 336.;E. Seyfeli; a.g.e., s.34-42.
Bu vesikanın aslı Kır ehir Gençler Derne i’ndedir. Bkz E. Seyfeli; a.g.e., s.19. 7 M. Onar; a.g.e., C.I., s.336.; E.Seyfeli; a.g.e., s.40.
görmek öyle dursun, her tepesini bir kale kabul ederek vatanı kurtarmaya çalı anların kar ısına dikilmeleri ve hatta geriden vuranları görmek mümkündür8.
15 Mayıs–27 A ustos 1920 tarihleri
arasında cereyan eden I. Yozgat
ayaklanması sonucunda 14 Haziran 1920 günü Yozgat asilerin eline geçmi tir. Yozgat’a giren asilerin eleba ıları Çapano lu Celâl, Edip, Halit, Hakkı, Salih, ekip, Mahmut, hsan, Muhlis, Hayri, Hüsnü, Pa ao lu Osman ve Emekli Yarbay Hakkı idi. Yozgat’ın dü mesinden sonra etrafındaki ilçe ve bucaklar, endi elerini telgraflarla yukarı makamlara bildirmeye ba lamı lardır. Asilerin etrafa saçtıkları deh et arasında bazı çeteler de türeme e
ba lamı tı. Özellikle Çiçekda ı
(Mecidiye’ye ba lı) civarı ile Sarayköy buca ında 600 kadar asi bölgeyi tehdit ederken, yeni türeyen çeteler de fırsattan yararlanarak soygunlar yapıyorlardı9. Her ne kadar bu bölgede bir takım çeteler faaliyetlerde bulunmu iseler de eldeki bulgulara göre Yozgat merkezli Çapano lu isyanına Kır ehir halkının katılmadı ı anla ılmaktadır.
I. Yozgat ayaklanması 27 A ustos 1920 tarihinde Yozgat’ın millî kuvvetler tarafından kontrol altına alınmasıyla bastırılmı ; buna ra men 5 Eylül–30 Aralık
8Genelkurmay Yayını; Türk stiklâl Harbi ( stiklal Harbinde Ayaklanmalar), C.VI,
(1919–1921), Ankara, 1974, s.25. 9Türk stiklâl Harbi, s.149.
1920 tarihleri arasında 2. defa isyan çıkmı tır. Bu isyan esnasında ortay çıkan olaylar unlardır: 8 Eylül 1920 Çengelhan Olayı, 9 Eylül 1920 Zile Ortaköy’ün asiler tarafından basılması.
Yozgat isyanını bastırmak üzere, Yozgat milletvekili10 komutasında bir
Kır ehir Millî Müfrezesi kurulmu tur. Bu
müfrezeden çe itli nedenlerle kaçarak Kır ehir’in Nogaykızıközü köyünde
saklanan ve orada sayıları ço alan kaçaklar gün geçtikçe kuvvetlenmi lerdir. Bunları ve di er asileri da ıtmak için bir jandarma müfrezesi bölgeye gönderilmi tir. Bu jandarma müfrezesi asilerle çarpı tı ı esnada ba ka bir asi gurubunun müfrezeye arkadan saldırması neticesinde, müfreze komutanı jandarma subayı Kemal ve bir kısım erler Nogaykızıközü’nde ehit
edilmi lerdir.
Kır ehir’e kom u olan yerle im yerlerinde meydana gelen isyanların akilere cesaret verdi i söylenebilir. Örne in; 25 Mayıs 21 Haziran 1920 tarihleri arasında meydana gelen Zile ayaklanması -Aynacıo ullarının isyanıdır ki- Aynacıo ullarının etkin oldukları bölgeler genellikle Yozgat, Amasya, Çorum, Delice, Kır ehir, Maden, Alaca,
Karama ara, Mecitözü, Haymana,
Çiçekda ı, Sungurlu, Sorgun, Yıldızeli,
10 Adı geçen milletvekilinin kim oldu una dair yapmı oldu umuz ara tırmada bilgi bulunama- mı tır.
Akda Madeni, Çamlıbel, Tokat ve Artova’yı kapsayan geni bir yurt parçasıdır. Aynacıo ulları, Yenihan ve Zile olaylarını yapanlardan idiler. Bunlar ve bunlarla i birli i yapan Çakır Hasan Çetesi, Kavlako ulları (Kavlano lu) çetesi ve benzeri e kıyalar gürûhu uzun süre ele geçirilememi lerdir11.
23 A ustos -13 Eylül 1921 tarihleri arasında 22 gün ve 22 gece sürecek olan Sakarya Muharebesi’ne kadar da larda e kıyalı a devam eden Aynacıo ulları’nın etkinlik alanı, bu tarihten sonra genellikle Kızılırmak’ın kuzey bölgesi olmu tur. Bu tarihlerde bu bölgenin en belli ba lı ve amansız akisi Katil lyas çetesi’dir. Çiçekda ı’nın kuzeyi, Mecidiye ilçesinin
batısındaki Sıtma buca ı ve civarı lyas çetesinin yata ı durumunda oldu u gibi
Mecidiye ilçesinde bulunan Çerkez Yahya
adındaki ahıs da lyas’ın adamıdır12.
1.2. Kır ehir ve Çevresinde syan Hareketlerine Katılanlar:
Bu dönemde ortaya çıkan, Kır ehir ve
çevresinde e kıyalık yapanların
isimlerini ve köylerini u ekilde
belirtebiliriz. Katil lyas ve yakın çevresinden olan Mecidiye (Çiçekda ı)’nin
Sıtma köyünden Yahya Bey ile yakınları
olan Kamil ve Said; Avano lu köyünden
Çakır Hüseyin, Mecidiye’nin Ödemi li köyünden Monla Hasan, Bo azlıyan’dan
11Türk stiklâl Harbi; s.158–168. 12Türk stiklâl Harbî; s.170.
Kırkbacaklı smail ve Hüseyin, Abarın Cihanbey köyünden Hasan Hüseyin, Selmanlı nahiyesinden Kavlan Ali, Yozgat’tan kurumlu Molla Hasan,
amcazadesi Halid, Kalehisarlı ükrü,
Saili? köyünden Seferin smail,
Kalehisarlı Mahir, Süleyman köyünden
Hacı Çavu , Yetim Ahmet, ükrü ve Bekir,
Avcı köyünden Çakıcı ve Deli Sadık, Timur eyhli Tayyareci smail, Katil lyas’ın ye eni Mahmut, Kır ehir’de mevkuf bulunanlardan Kadılı lyas, pederi
Molla Salih, dayısı Memi , Bo azlıyan’ın Arpacı köyünden Arabacı Hasan13 ve bu e kıyalara ek olarak Avano lu köyünden
Molla Mustafa ve Ömeru a ı köyünden mektepli adıyla tanınmı olan Ali Rıza14
Kır ehir, Haymana ve Koçhisar civarında
e kiyalık yapan Kör Hasan15 ve Hamitlerli Karaca16 adındaki e kıyaları saymak mümkündür.
Yukarıda saydıklarımızın dı ında çevre illerde de bu gibi akilik hareketlerine katılanlar bulunmaktadır. Örne in; 1921 yılında Çorum, Yozgat ve Zile taraflarında e kıyalık yaparak çevresini tehdit eden
Yolsuz adındaki aki ve grubu millî
kuvvetlerle çarpı mı , adı geçen aki ölü
13 Cumhuriyet Ar ivi; Fon Kodu: 4.40.3// 4.12.1921.
14 Cumhuriyet Ar ivi; Fon Kodu: 2.37.15/ 28.2.1921;Cumhuriyet Ar ivi: Fon Kodu:
18.19.12. 1921.
15 BOA;DH.EUM. 5. b, 1334., Dosya no 29/ Vesika no 17 B.
16 BOA;DH.EUM. 5. b, 1335., Dosya no 31/ Vesika no 16.
olarak, di erlerinin de bir kısmı yaralı bir kısmı sa ele geçirilmi lerdir17. Yine 1921 yılında Kır ehir’in Hacıbekta ahalisinden
ehir akisi Mükerrem o lu Osman aman
dileyerek18 millî kuvvetlere teslim olmu tur. akilerden Katil lyas’ın faali- yetlerine baktı ımızda, ba langıçta sessiz kalan Katil lyas özellikle Eski ehir’in Yunanlılar
tarafından i galinden sonra etkinli ini artırmı tır. Bu aki, Yunanlılardan aldı ı talimatlar çerçevesinde hareketini düzenlemi tir. Yunanlılarla ili kisi o kadar ileri gitmi tir ki, yaptıkları plan gere ince, Yunan kuvvetleri Anadolu içlerine do ru ilerlemede ba arılı oldukları takdirde, bunlar da Yozgat’ı basıp i gal edecekler, cezaevini bo altarak tutukluları silahlan- dıracak ve Türk ordusunu arkadan vuracaklardır. Yunanlıların ba arısızlı a u radıkları takdirde ise; Çiçekda ı yöresinden Konya bölgesine geçecekler, Türk cephesinin zayıf buldukları kısmını yararak Yunanlılara katılacaklardır.
Katil lyas çetesiyle Aynacıo ulları çetesinin, gerek soygunlarda gerekse millî kuvvetleri arkadan vurmada i birli i yaptıkları görülmektedir. Zaman zaman birbirilerine kar ı dü manca davranı lar sergileseler de genelde anla tıkları görülmektedir. 23 Eylül 1921’de 30’u Rum, geri kalanı Çerkes ve Kürt olmak
17 BOA;DH.EUM.AY , 1336, Dosya no 9/ Vesika 56, ,s.23.
18 BOA;DH.EUM.AY , 1337,Dosya no 13/ Vesika 45, ,s.24.
üzere 150 ki ilik Katil lyas çetesi,
Bo azlıyan’dan Yozgat stiklâl
Mahkemesi’ne 13 Laz ve 5 Rus’u götüren koruma birli inin üzerine saldırmı lar; muhafızların silah, cephane ve atlarını aldıkları gibi suçluları da salıvermi lerdir. Ayrıca Lazlara da silah vererek kendilerine katılmalarını sa lamı lardır. Bunlara ilave olarak ba ka bir olay da u ekildedir. Yozgat’tan Kayseri’ye sevk edilmekte olan 1326 do umlu erleri serbest bırakmı lar, muhafızlardan iki ki iyi ve bastıkları köylerden bazı insanları da öldürmü lerdir.
24 Eylül 1921 günü Aynacıo ulları çetesi ile birle en Katil lyas çetesi
Koyunculu ve Sarıkaya bucaklarında hükümet kuvvetlerine 250–300 ki ilik bir kuvvetle saldırmı lardır. Aynı yerlere 25 Eylül 1921’de tekrar tüfek, makineli tüfek ve bombalarla baskın eklinde saldırarak, millî kuvvetlerden 25 eri ehit etmi ler, 15– 20 eri de yaralamı lardır. Kazandıkları bu ba arılar ile iyice ımaran e kıyalar, subay ve erlerin silahlarını almı lar, esir ettikleri askerleri don-gömlek soyarak, halkın önünde hakaretler ederek sokaklarda gezdirmi ler; subay, er ve sivil halktan birçok kimseyi yaralamı lardır.
E kıyanın bu ba arıları ve bölgede üstünlük sa laması üzerine civar halkın millî hükümete kar ı güveni sarsılmı tır. Maden (Keskin) ilçesinin kuzeyinde bulunan Kürt ve Rum köyleri de bundan
faydalanarak i i iyice azıtmı lardır.
Aynacıo ulları, Katil lyas ve Molla Hasan (Çakır Hasan) çeteleri ile birle erek
200 ki iyi geçen bir kuvvetle Yazıçayırı ve Mandıra bucaklarını basarak halkı soymu lardır. Kendilerine direnen Haymana ilçesinin Altılar buca ı halkı ile de çarpı arak zorla buca a girmi ler, halkın 15 kadar hayvanını ve silahlarını alıp, burayı ya ma ettikten sonra Kulu taraflarına gitmi lerdir. 17 Ekim 1921 günü gecesi 20 atlı ile Kulu karakolunu basarak resmî evrakı yakmı lar ve karakolda bulunan 5 jandarma erinin kollarını ba layıp silahlarını almı lardır. Olayların geli mesinden ve akı ından; bunların yapmı oldukları hareketlerin adî bir e kıyalık sınırını a tı ı ve millî hükümet aleyhinde haince amaçlar ta ıdı ı anla ıldı ı gibi bu olayların perde arkasında birtakım tertipçilerinin bulundu u, etkinliklerinin siyasî e kıyalık halini aldı ı ve hükümete kar ı meydan okudukları gün ı ı ına çıkmı tır19.
Kır ehir ve çevresinde faaliyet gösteren e kıyaların i i iyice azıtmaları üzerine ordu tarafından genel bir önlem alınmaya
ba lanmı tır. Askerî güçlerin
görevlendirilmesi ile sıkı tırılan Aynacıo ulları çetesi 18, katil lyas çetesi de 6 atlıya kadar inmi tir. Hatta e kıyalar- dan biri olan Aynacı Hasan, Mustafa Kemal Pa a’ya do rudan do ruya yazdı ı mektupla teslim olaca ını bildirmi tir.
Mustafa Kemal Pa a ise bunların
ürkütülmeden teslim olmalarının
sa lanmasını emretmi lerdir (24 Ekim 1921)20. E kıyalara, teslim olma isteklerinin kayıtsız ve artsız olarak hükümetçe kabul edildi i, teslim olduktan sonra ordu emrinde kullanılmalarının planlandı ı ve Batı Cephesi komutanlı ı emrinde görev
alacakları bildirilmi tir. Bu haber e kıya tarafından duyularak 20 Kasım 1921 tarihini takip eden günlerde Aynacıo lu Hasan ve beraberindekiler teslim olmu lar ve sonuçta Aynacıo ulları konusu kapanmı tır21.
Kır ehir’deki e kıyalardan Avano lu köyünden Çakır Hüseyin, Molla Mustafa, Ömeru a ı köyünden Mektepli adıyla anılan Ali Rıza hakkında ise “…nam
e hasın emsali misillü kabul-ü
istimanlarıyla haklarındaki takibat-ı adliyenin tecili lüzûmu dahiliye vekaletinin 12.2.37 tarihli ve 442/13931 numrolu tezkiresinde bildirilmi ve merkuminin at ve silahlarının alınması ve … mevzi-i terk ve ahz-ı asker ubelerine teslimi artıyla haklarındaki takibat-ı adliyenin tecili…”22 eklinde cra Vekilleri Heyetinin 28.2.37 (1921) tarihindeki toplantısında karar alınmı tır. Katil lyas ve beraberindekiler, “hukuk-ı
20Türk stiklâl Harbi; s.173–176. 21Türk stiklâl Harbi; s.173–176.
22 Cumhuriyet Ar ivi; Fon Kodu:
18.19.12.1921–1,2,3,; Cumhuriyet Ar ivi Fon
Kodu: 2.37.15./ 28.2.1921.
ahsiye”leri bakiye kalmak artıyla 3
Kanun-ı Evvel 337 tarihinde bir kanun layihası çıkarılarak affedilmi lerdir23. akilerden bazıları ise Örne in; Kır ehir, Haymana ve Koçhisar taraflarında faaliyet gösterenlerden Kör Hasan yakalanmı 24, Hamitlerli aki Karaca ise ölü ele geçirilmi tir25. Kır ehir ve çevresinde faaliyet gösteren e kiyalarla mücadele ederek ba arılar kazanan ve bunlardan ikisini ölü, üçünü ise sa olarak yakalayan Ankara vilayeti yaveri akir Bey’in taltif edildi ini görmekteyiz26.
1.3. Kır ehir ve Çevresinde Faaliyet Gösteren E kiyalara Yardım Edenler:
Katil lyas ve Di ikilitli gibi e kıyaları el altından idare edenler, Kızılırmak
boyunda Rebid Bey ile ye eni Hasan, Avano lu köyünden Hacı Baba ve Da ıstan Bey, Bâlâ dolaylarında Hacı
Beyzâde Mehmet Bey ile eski
kaymakamlardan Esat Bey’dir. Bunlar,
dikkat çekmeden zararlı propaganda yapmakta, e kıyaya silah, cephane tedarik etmekte idiler. Özellikle Esat Bey
denilen hainin bir taraftan Yunanlılar di er
23Cumhuriyet Ar ivi; Fon Kodu: 4.40.3/ 4.12.1921. 24 BOA;DH.EUM. 5. b, 1334., Dosya no 29/ Vesika no 17 B. 25 BOA;DH.EUM. 5. b, 1335., Dosya no 31/ Vesika no 16. 26 BOA;DH.EUM. 5. b, 1335., Dosya no 30/ Vesika no 32.
taraftan e kiya ile i birli i yaptı ı
bilinmektedir27.
Sosyal bir yara olarak kar ımıza çıkan e kıyalık ve e kıyalar üzerine, bugüne kadar çe itli ara tırmacı ve yazarlar tarafından de i ik görü ler ortaya atılmı tır. E kıyalık kanun dı ı kalmaktır. Yani mevcut düzenin me ru kanunlarının tersine davranı larda bulunmaktır. Kanun dı ına çıkmanın pek çok sebepleri vardır. Hakim olan görü e göre ekonomik zorluklardan dolayı geçim sıkıntısına dü en veya haksızlı a u rayan bir ki i da a çıkmakta ve e kıya olmaktadır. Oysa bu açıklamalarda her nedense meselenin ahlakî yönünün ya ihmal edildi i veya unutuldu u görülmektedir. Gerçekte ise e kıyalık hadisesinin bir ahlakî ve psikolojik yönü de vardır. nsan her devirde aynı özeliklere, aynı endi e ve korkulara yahut ihtiraslara sahiptir. Daha kolay kazanmak, kısa zamanda ve zahmetsiz bir ekilde zengin olmak, me hur olmak.... vb. her insanın benli inde bulunan duygulardır. Öyleyse e kıyalı ın sebeplerini sadece ekonomik bunalımlarda aramamak gerekir. Bunun yanında ahlakî de erlerin yitimi de söz konusudur. Ahlakî de erleri zayıf olan ki ilerin, her devirde uygun zemin buldukça kanun dı ı hareketlere ba vurdukları görülmektedir28.
27Türk stiklâl Harbi; s.170.
28 Mustafa Öztürk; “XVII. Yüzyılda Antakya ve Çevresinde E kıyalık Olayları”, Belleten,
C.LIV, Aralık, 1990,s.985.
nceledi imiz dönemde Kır ehir ve çevresinde meydana gelen e kıyalık hareketlerinin etnik veya siyasî amaçlara yönelik hareketler olmadı ını görmekteyiz. Her ne kadar adı geçen çetelerin Yunanlılarla i birli i yapmı olmaları, karakol basarak çevreye zararlar vermeleri veya gayri müslim unsurlarla ili ki içerisine girdikleri bilinmekteyse de bu durum, e kiyaların bu bölgede siyasî faaliyetlerde bulunduklarını gösterme- mektedir. Çünkü burada e kiyaların asıl amaçlarının sadece kendi çıkarlarına yönelik destek aradıkları ve bunu da sa ladıkları söylenebilir. Bazı ahısların giri imi ile olu turulmu çeteler, siyasî otorite bo lu undan faydalanarak isyan etmi ler, ancak devlet otoritesinin etkinle mesi kar ısında ise, kayıtsız artsız askerlik ubelerine teslim olmu lardır. Örne in; askerlik ve hapishane kaçkını olan Konyalı Kör Mehmet, smail, Berber Ahmet ve Kır ehirli Ahmet hırsızlık ve
e kiyalık yapmakta iken yakalanarak Divan-ı Harbe teslim edilmi lerdir29. Kır ehir’in Çiçekda ı (Mecidiye) ilçesinin Yozgat ile sınır olması, Yozgat’ın isyancılar tarafından ele geçirilmesi sonucunda ortaya çıkan otorite bo lu undan Kır ehir ve yöresinin de etkilendi i görülmektedir. Bundan faydalanan yukarıda adları geçen ahıslar ve kurdukları çeteler ile e kıyalık yoluna sapmı lardır. Yine yukarıda belirtildi i üzere bunları yönlendiren ve her
29 BOA; DH.EUM.5. b., 1334., Dosya no,22/ Vesika no 21.
türlü deste i veren ki iler de bulunmaktadır. Çünkü bir e kıya grubu ne kadar kuvvetli olursa olsun, belirli bir yerden destek almadı ı sürece, devlet otoritesi zayıf olsa
bile, kısa zamanda ortadan
kaldırılabilmektedir.
2. SONUÇ
Sonuç olarak, Millî kuvvetler Batı cephesinde dü manla çarpı ırken, Yenihan, Zile, Devecida ı, Artova, Sulusaray, Akda Madeni, Mecitözü, Alaca, Sungurlu, Bo azlıyan, skilip, Keskin, Bâlâ ve Tosya ilçelerinin bulundu u bölge, Katil lyas çetesi, Aynacıo ulları, Kavlan Ali, Deli Ömer çetelerinin yata ı olmu , ba langıçta hükümet kuvvetlerinden daha etkili olması sebebiyle bölge halkının hemen hemen tamamı (korkudan) bunların yardımcıları olmu lardır. Bu bölgedeki mevcutları zaman zaman 400–600 atlıya çıkan asiler, bazen toplu, bazen de gruplar halinde ehirlere, kasabalara, köylere ve hükümet binalarına, karakollara baskınlar yapmı lar; her fırsatta hükümet kuvvetlerini arkadan vurmu lar, soymu - lar; silahlarını, mühimmatlarını, hayvan- larını, paralarını, yiyeceklerini almı lardır. Soygun ve çapulları, insan öldürmeleri ve kaçırmaları ile bölgelerindeki halkı bıktırmı ve yıldırmı lardır. Bu kadarla da kalmayarak Türk ordusunu arkadan vurmak, suçsuz halkı soymak, faaliyetlerini daha rahat yapabilmek amacıyla Rumlar ve di er bazı karı ıklık taraftarı gruplarla i birli i
yapmak gibi alçaklıklarını da
gösterebilmi lerdir. Bu sebeple hükümete kar ı güveni sarsılan bu geni bölge halkının, stiklâl Harbindeki mücâdeleye yardımları ilk ba larda baltalanmı tır30.
Fakat Mondros Ate kes
Antla ması'ndan sonra ülkenin bütününde görüldü ü gibi Kır ehir’de ya ayan halkın da genel bir karamsarlı a dü tü ü görülmekteydi. Böylesine a ır artlar ta ıyan antla manın gelecekte daha büyük tehlikeleri beraberinde getirece i endi esi a ır basmaktaydı. Bu nedenle gittikçe yakla an kötü günleri gö üsleyebilmek için bir takım çareler ve çıkı yollarının arandı ı görülmektedir. Bu ba lamda Kır ehir halkı, Millî Mücâdeleyi destekleyen dernek ve cemiyetler kurarak iç ve dı dü manlarla mücâdele konusunda hazırlık çalı malarına ba lamı tır. Kır ehir halkı, böylesine karı ık ve sıkıntılı bir ortamda bile stanbul Hükümeti'ne kar ı direnmi ve çevresinde ortaya çıkan isyancılara kar ı gereken tepkiyi de göstermeyi bilmi tir.
3. B BLOGRAFYA
BOA; DH.EUM.5. b. 1334., Dosya no,22/ Vesika no 21.
BOA;DH.EUM. 5. b, 1334., Dosya no 29/ Vesika no 17 B.
BOA;DH.EUM. 5. b, 1335, Dosya no30/ Vesika no 32
30Türk stiklâl Harbi; s.168,170
BOA;DH.EUM. 5. b, 1335., Dosya no 31/Vesika no 16.
BOA;DH.EUM.AY , Dosya no 13/Vesika 45, 1337.
BOA;DH.EUM.AY , Dosya no 9/Vesika 56, 1336.
Cumhuriyet Ar ivi; Fon Kodu:
18.19.12.1921–1,2,3.
Cumhuriyet Ar ivi; Fon Kodu: 2.37.15// 28.2.1921.
Cumhuriyet Ar ivi; Fon Kodu: 4.40.3// 4.12.1921.
Genelkurmay Yayını. (1974). Türk stiklâl
Harbi ( stiklal Harbinde
Ayaklanmalar), C.VI, (1919–1921), Ankara.
Kansu, Mazhar Müfit. (1988). Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C.II, Ankara.
Karde , Sırrı. (1950). Heyet’i Temsiliye ve
Mustafa Kemal Kır ehir’de,
Ankara.
Onar, Mustafa. (1995). Atatürk’ün Kurtulu
Sava ı Yazı maları, C.I, Ankara.
Öztürk, Mustafa. (1990). XVII. Yüzyılda Antakya ve Çevresinde E kıyalık Olayları, Belleten, C.LIV, Aralık. Sakallı, Bayram. (1998). Ankara ve
Çevresindeki Millî Faaliyetler ve Te kilatlanma, Ankara.
Sarıkoyuncu, Ali. (2002). Atatürk Din ve Din Adamları, Ankara.
Sarıkoyuncu, Ali. (1999). Milli
Mücadele’de Din Adamları, C.I., Ankara.
Seyfeli, Erol. (1998). Milli Mücadele Döneminde ve Mustafa Kemal Pa a’nın Geldi i Yıllarda Kır ehir; Kır ehir, (Özel Basım).
emsettin Sami. (1900). Kâmûsu’l-A’lam, C.VI, stanbul,s.4172.
4. BELGELER
Cumhuriyet Ar ivi: Fon Kodu: 18.19.12;1921–1
Cumhuriyet Ar ivi: Fon Kodu: 18.19.12;1921–2
Cumhuriyet Ar ivi: Fon Kodu: 18.19.12;1921–3
Cumhuriyet Ar ivi: Fon Kodu: 4.40.3., 4.12.1921
(E kıyadan lyas ve arkada larının aman dilemeleri üzerine ahsî hukuk dı ındaki suçlarını affedilmesi)
Cumhuriyet Ar ivi: Fon Kodu: 4.40.3., 4.12.1921
(Keskin ilçesinde hükümete teslim olan Çakır Hüseyin, Molla Mustafa ve Ali Rıza haklarında
BOA;DH.EUM.AY ., Dosya no 13/Gömlek 45, 1337 N.24 (Hacı Bekta ’ta Osman adlı aki hakkında)
BOA;DH.EUM.AY . 1337. .23 Dosya no 9/Gömlek 56. (Yolsuz adlı e kıya hakkında)
