tamya ve Çevresinde Güçlü Aile Yönetimlerinin Devlet Çark~na Dönü~mesi.
(Çev. Z. Zühre ~lkgelen) Arkeoloji ve Sanat Yay~nlar~, ~stanbul 2002. 326
sayfa metin, 10 harita, 32 mimari plan çizimi, 15 çanak çömlek çizimi, 7
küçük buluntu çizimi, 1 kar~~la~t~rma tablosu, 1 canland~rma çizimi ve 19
siyah-beyaz foto~raf.
Kitapta: Giri~, I. Antropolojinin Bak~~~ Aç~s~ndan Devletin Kökenleri Sorunu, II. Do~al Çevre Ortam~na Bak~~, III. Neolitik Olu~um, IV. Kültürel Bölgenin S~n~rlar~n~~ Geni~letmeye Ba~-lamas~, V. Ubeyd Kültürünün Yay~lmas~~ ve Basra Körfezi'nden F~rat'~n Anadolu Kesimine Kadar Büyük Mezopotamya'n~n Varolu~u, VI. Son Kalkolitik Ça~da Seçkinler Gücünün Peki~mesi. Toplumda Katmanlar Olu~umunun Ba~lamas~, VII. Büyük Dönü~üm: Merkezile~mi~~ Politik Top-lumlar~n Do~u~u, VIII. Yak~ndo~u'da Arkeolojik Kan~tlar ve Devletin Kökenleri, Notlar ve Kay-nakça bölümleri bulunmaktad~r. Ayr~ca kitab~n ba~~nda Mario Liverani taraf~ndan kaleme al~n-m~~~ olan Onsöz ile arka kapa~~nda Prof. Dr. Mehmet Özdo~an taraf~ndan yaz~lal~n-m~~~ bulunan bir arka kapak yaz~s~~ yer almaktad~r.
Yazar "Giri~" ba~l~kl~~ ilk bölümde, konu edindi~i ana bölge olan Mezopotamya ile bu böl-genin çevresinde yer alan kom~u yörelerin co~rafi özelliklerine de~inmi~, tar~msal ekonominin yerle~mesinden sonra olu~an de~i~me ve ilerleme sürecini incelemi~~ ve irdeledi~i konunun za-mansal çerçevesinin alt s~n~r~n~~ çizmi~tir.
"Antropolojinin Bak~~~ Aç~s~ndan Devletin Kökenleri Sorunu" ba~l~kl~~ I. Böliim'ün ilk alt-bölümünde-sosyologlar~n ilkel devletle ilgili görü~leri yans~ulnu~~ ve ilkel devlet sistemini uygu-lam~~~ olan toplumlarda suuflar~n ortaya ç~kmas~~ olgusu taru~~lm~~ur. Y~ne bu altbölümde yazar kent devriminin gerçekle~tirilmi~~ bölge oldu~unu iddia etti~i Güney Mezopotamya ile çevresel bölgeler ad~n~~ verdi~i Suriye ve Anadolu aras~nda son y~llarda yo~un ili~kileri ortaya koyan yeni bilgiler edinildi~ini vurgulad~ktan sonra bu konuda sistematik tek çal~~man~n G.Algaze taraf~n-dan yap~ld~~~n~~ ve G.Algaze'nin "Yarl~mc~~ Model "ya da "Küreselle~en Sistem" ad~~ verilen bir kuram~~ oldu~unu belirtmi~tir.
Yazar "Do~al Çevre Ortam~na Bak~~" ba~l~kl~~ II. Böliim'de inceledi~i bölgenin çekirde~ini olu~turan "Büyük Mezopotamya/ Greater Mesopotarnia" terimini aç~klam~~~ ve Mezopotamya ile yak~n çevresini jeoarkeolojik aç~dan de~erlendirmi~tir.
"Neolitik Olu~um" ba~l~kl~~ III. Bölümün ilk altböhlmünde tüm Yak~ndo~u'nun de~il, yal-n~zca Mezopotamya'n~n ilk tar~mc~~ topluluklar~~ de~erlendirilmeye al~nm~~t~r. Yazar bu altbö-lümde 9. Biny~l~n sonu ile 7. Biny~l~n ba~lang~c~~ aras~ndaki zaman diliminde irili ufakl~~ köylerin yayg~nla~t~~~n~~ ve söz konusu bu köylerde ya~am~~~ olan toplumlar taraf~ndan çok yönlü bir tar~-m~n geli~tirildi~ini belirtmi~tir. Ozellikle Çanak-Çömleksiz Neolitik B (PPNB) döneminin irde-lendi~i bu altbölümde Göbekli Tepe ve Aç~ld~~ Höyük gibi çok önemli Anadolu yerle~melerinin de~erlendirilmemi~~ olmas~~ önemli bir eksik olarak göze çarpmaktad~r. Çünkü söz konusu bu yerle~melerden Göbekli Tepede ele geçmi~~ olan heykeltra~l~k eserleri bu yerle~menin çok önemli bir dinsel merkez oldu~una i~aret etmektedir. Di~er merkez olan A~~kl~~ Höyük ise, geli~-kin mimari uygulamalar~n~n yan~s~ra, obsidyenin bollu~undan da anla~~ld~~~~ üzere önemli ticari kapasitesi bulunan bir yerle~me olarak dikkati çekmektedir. Söz konusu bu her iki yerle~mede
tar~m yap~lm~~~ oldu~una dair zay~f da olsa bulgular sunmu~tur. Ancak, Göbekli Tepe ve A~~kh Höyilk'iln yukar~da belirtti~imiz gibi tar~m d~~~nda çok daha önemli kültürel özellildere sahip bulunmalar~~ nedeniyle, Önasya Neoliti~inde çok önemli bir yere sahip olduklar~~ gerçe~i hiçbir çal~~mada gözard~~ edilmemelidir.
Bu bölümün ikinci altböliimil "Neolitik Bunal~m" ad~~ verilen bir terim temelinde kurgu-lanm~~ur. Yazar "Neolitik Bunal~m"' 7000 y~llar~ndan sonra Çanak-Çömlekli Neoliti~e geçi~te kültürlerin geli~irnindeld bir duraklamaya ba~lamaktad~r. Bu duraldamamn Çanak-Çömlekli Neolitik öncesi kültürünün parçalanmas~na neden oldu~unu iddia eden yazar, Çanak-Çön~leksiz Neolitik B toplumlar~n~n söz konusu bu bunal~m sonucunda da~~ld~~~m dü~ünmektedir. Bu altböliimde yazar Mezopotamya ve yolun bölgelerde varoldu~una inand~~~~ "Neolitik Bunahm"~n özellikle Konya Ovas~~ ve Göller Bölgesi'nde ya~an~p ya~anmad~~~~ ya da ya~anmam~~sa bunun nedenlerinin ne olabilece~i gibi çok temel ve önemli sorunlara hiç de~inmemi~tir. örne~in Do~u Çatal Höyük'teki gibi geli~kin mimari uygulamalar ile mekanlar~n iç duvarlar~na yap~lm~~~ resimler ve kabartrnalarla kendini gösteren, refah seviyesi üst düzeyde olmas~~ gereken toplum-lar~n ba~arabilece~i üretim fazlas~mn getirisi olan söz konusu bu uygulamalara sahip Orta Ana-dolu Neolitik insanlar~, büyük olas~likla sözde "Neolitik Bunal~m ?“ döneminde bir kültür da~~-l~m~na u~ramam~~lar, geli~kin kültürleri ile yüksek sosyo-ekonomik ve dinsel dineylerini kay-betmemi~ler ve bu nedenlerle de hiç bir "Bunal~m" ya~amam~~lard~r. Yazar~n Mezopotamya'n~n yak~n çevresinde ve Yak~ndo~u s~n~rlar~~ içinde görmedi~i, ancak Hac~lar ve Kö~k Höyük ile bir-likte Yak~ndo~u'nun en parlak kültürünü olu~turan Çatal Höyük'~ln yukar~da belirtti~imiz bul-gular~~ bir Neolitik Bunal~m ya~and~~~~ varsayunnu tart~~mal~~ bir zemine oturtmaktad~r.
Bu bölümde sezinlenen ba~ka bir olay ise, yazar~n önasya'n~n en yüksek düzeyli Neolitik toplumlar~n~n ya~am~~~ oldu~u Anadolu yar~madas~n~n Göbekli Tepe, A~~kh Höyük, Çatal Hö-yük, Hac~lar, Kuruçay ve Kö~k Höyük gibi en önemli merkezlerini önasya Neolitik kültürlerini de~erlendirirken hiçbir ~ekilde dikkate almam~~~ olmas~d~r. 1940'h y~llarda yaz~lan eserlerde Anadolu'da Neolitik Ça~~ yerle~meleri ve kültürlerinin olmad~~~~ ~eklindeki önyarg~li görü~lerin günümüzdeki de~i~mi~~ bir fikri uzanus~na sahip oldu~u görülen yazar~n bu tutumunu aç~klaya-bilmek mümkün de~ildir.
Yazar "Kültürel Bölgenin S~n~rlar~n~~ Geni~letmeye Ba~lamas~" ba~l~kl~~ IV. Bölüm'iin ilk alt-bölümünde Mezopotamya 'n~n Erken Kalkolitik Ça~~ kültürü olan Halaf Kültürü-nün Do~u Ak-deniz k~y~s~ndan Dicle Vadisi ve Zagros Da~lan'run bat~~ yamac~na, Do~ru Anadolu Yüksek Yayla-s~'ndan Suriye - ~rak bozlur~n~n güney s~n~r~na de~in uzand~~~n~~ belirttikten sonra, Halaf Kül-türü toplumunun Neolitik insan topluluklar~= yap~s~n~~ devam ettirerek bu yap~y~~ giklendir-di~i sonucuna varm~~ur. Bu bölümün ikinci altböliimii Samarra Kültürü-n(1n irdelenmesine ay-r~lm~~ur. Yazar, Samarra yerle~mesindeki mekanlarda ele geçen ince yap~m boyal~~ bir çanak çömlek gelene~i nedeniyle kurak Mezopotamya'n~n kurak bölgelerinde soylu ailelerin geli~ti~i biçiminde ilginç bir varsay~m geli~tirmi~tir. Bu bölümde soylu terimi ile ne kastedildi~i, çanak çömlek gelene~i ile soyluluk aras~nda nas~l bir ba~lant~~ kuruldu~u konular~na hiçbir aç~klama getirilmemi~tir. Bu bölümün üçüncü altbölümünde Erken Kalkolitik Ça~' da Mezopotamya'daki ya~am ve toplumsal düzen konu olarak i~lenmi~tir. Mezopotamya'n~n güneyindeki alüvyonlu Bu resimler içinde özellikle, faal durumda betimlenmi~~ olan ve lavlar püskürttü~il görülen bir volkanik da~~ (büyük olas~l~kla Hasan Da~~) ete~inde yer alan bir yerle~menin (büyük olas~likla Çatal Höyük) ~ematik plan~~ gibi Önasya'n~n hiçbir Neolitik toplumunda görülmeyen bir örnek, Orta Anadolu Neolitik toplumlar~n~n yüksek sosyo-ekonomik düzeyini en güzel biçimde yans~tmaktad~r.
dilzhiklerde geli~en ilk kültürlerin kuzeydekilere oranla daha geç ortaya ç~kt~~~n~~ vurgulayan ya-zar, güneydeki insan gruplar~n~n bu dönemde Orta Mezopotamya ve Kuzistan topluluklanyla ili~ki kurmaya yöneldiklerini belirtmi~tir.
"Ubeyd Kültürü'nün Yay~lmas~~ ve Basra Körfezi'nden F~rat'~n Anadolu Kesimine Kadar Büyük Mezopotamya'n~n Varolu~u" ba~l~kl~~ V. Bölümde yazar, Mezopotamya'n~n ilk kez Ubeyd kültürü döneminde kültürel bir birli~e kavu~tu~unu ve bu nedenle Büyük Mezopotamya'n~n olu~tu~unu vurgulam~~t~r. Bu bölümün ilk altbölümünde Güney Mezopotamya'da toplumsal ta-bakala~mamn belirginle~meye ba~lad~~~, asl~nda bu olay~n Eridu ve Hac~~ Muhammed evrele - rinde ortaya ç~kt~~~~ ve sonra da Ubeyd Ça~~'nda ilk kez somutla~u~~~ vurgulanm~~ur. Bu bölü-mün ikinci altbölübölü-münde Ubeyd Kültürü'nün Orta Mezopotamya Bölgesi'ndeki etkisi ve top-lumun yap~s~n~~ de~i~tirmesi özellikle Tell-es Savvan yerle~mesi temelinde incelenmi~tir. Üçüncü altböliimde ise Halaf bölgelerinin "Ubeydle~mesi" ve kuzeyde yeni tipte bir hiyerar~ik toplumun do~du~u konusu i~lenmi~tir. Bu bölümde kullanm~~~ oldu~u bilgileri daha çok Kuzey Mezopo-tamya'daki Tepe Gavra yerle~mesinden edindi~i görülen yazar, güneydeki sistemde oldu~u gibi kaynaklar~n aile eliyle yönetilme modelinin bu dönemde kuzeyde de ortaya ç~kt~~~n~~ belirtmi~-tir. Bu bölümün dördüncü altbölümünde bu hiyerar~i sonucu olarak hem kuzeyde hem gü-neyde seçkinlei katman~n~n olu~tu~u, hiyerar~inin zay~f Halaf gruplar~n~n üzerinde Ubeyd top-lulu~unun içinde belli çekirdeklere ayr~lm~~~ belli bir kökten inen ve yüksek statüde olan fakat hiyerar~inin tepesinde bulunmayan ailelerde do~mad~~~, bu ailelerle yabanc~~ kökenli gruplar~n egemenli~i alt~ndaki yeni düzende zay~f öge durumuna dü~mü~~ yerli topluluklar ya da o yerli topluluklar~n baz~~ kesimleri aras~nda ortaya ç~kt~~~~ gibi oldukça tart~~mal~~ ve karma~~k görü~ler ileri sürülmü~tür.
Yazar "Son Kalkolitik Ça~ da Seçkinler Gücünü Peki~mesi. Toplumda Katmanlar Olu~u-munun Ba~lamas~" ba~l~kl~~ VI Bölümde ~lk Uruk Kültürü'nün egemen olmaya ba~lamas~yla boya bezekli çanak-çömle~in hemen tümüyle ortadan kayboldu~unu ve çanak-çömlek dola~~m~-n~n zay~flad~~~n~~ belirtrni~tir. Bu bölümün ilk altbölümünde Kuzey Mezopotamya ile Suriye ve Anadolu toplumsal basamakla~mas~mn temelinde seçkinlerin toplumsal egemenli~inin güç - lenmesinin etken oldu~u iddia edilmi~tir. Bu bölümün ikinci altbölümünde Güney Mezopo-tamya'da merkezle~me ve kentle~me belirtileri oldu~unu ileri süren yazar, söz konusu bu böl-gede kende~menin kuzeydekine oranla çok daha belirgin oldu~unu ve bu büyük geli~menin sü-rekli ço~alma durumunda olan bir nüfusu beslemek zorunda kald~~~~ için verimlili~ini arturan bir tar~mla olabilece~ini iddia etmi~tir.
"Büyük Dönü~üm: Merkezile~mi~~ Politik Toplumlar~n Do~u~u" ba~l~kl~~ VII. Bölümde özellikle Son Uruk Kültürü'nün güneydeki alüvyonlu ovadan Suriye - Anadolu bölgelerine ka-dar olan ve Dicle ile F~rat taraf~ndan sulanan topraklarda yeniden önem kazand~~~~ ve bunlara ek olarak Bat~~ ~ran'~n do~udaki alüvyonlu topraklara yaslanm~~~ da~l~k bölgelerinin de bu kültü-rün içine çekildi~i belirtilmi~tir. Bu bölümün birinci altbölümünde Güney Mezopotamya'da devletin do~u~una Son Uruk Ça~~ nda resim-yaz~~ ve say~~ i~aretleri içeren tabletler ile silindir mühürün varl~~~n~~ ba~l~ca kan~tlar olarak göstermi~tir. Bu bölümün ikinci altbölümünde Son Uruk Kültürü'nün kuzeye do~ru yay~ld~~~n~~ belirten ve Malatya-Arslantepe'den elde edilen bul-gulara göre kuzey bölgelerde Mezopotamya sistemi üzerine kurulu yerel bir devletçi yap~n~n meydana ç~kt~~~~ belirtilmi~tir. Üçüncü altbölümde Büyük Mezopotamya'n~n kuzey s~n~r~nda "ikincil" bir devletin olu~tu~u ve bu olu~umun da Arslantepe'de ortaya ç~kt~~~~ ileri sürülmü~tür. Ayn~~ zamanda Arslantepe'nin haf~ri olan yazara göre bu yerle~mede söz konusu dönemde eko-nomik bir merkezile~me olu~mu~tur. Ayr~ca egemen s~n~f~n gücü ve sayg~nl~~~n~n metalin yayg~n ve göze batarcas~na kullan~m~~ ile ko~ut oldu~unu belirten yazar, metalin bu bölgede birinci de-recede bir saygmlik nesnesi durumuna geldigini vurgulam~~ur.
Yazar~n bu bölümde verdi~i bilgiler ile ileri sürdü~ü varsayunlann hem temelde hem de kendi içinde oldukça çeli~kili oldu~u ve ayr~ca, Arslantepe kronolojisinde bir sorun bulundu~u gözlenmektedir. Öncelikle, yazar~n Arslantepe'de ele geçmi~~ olan Son Uruk Ça~~~ metalleri ile kastettiklerinin Krali Mezar'da 2 (Tomb 1) ele geçmi~~ olan yüksek nitelikli ve geli~kin, ço~un-lukla bak~r, gümü~~ gibi metaller ile arsenikli bak~r ve gümü~-bak~r gibi ala~unlarla olu~turulmu~~ eserler oldu~unu belirtmemiz gerekmektedir. Arslantepe kronolojisindeki sorunun temeli söz konusu bu mezar~n tarihleme yanfign~ndan kaynaklanmaktad~r. Gerçekte ~lk Tunç Ça~~~ ll'ye tarihlenen Ur Krali mezarlar~ndan Kraliçe Puabi (~ubad) 'nin mezanna3 ölü gömme gelenek-leri aç~s~ndan benzerli~i ile dikkat çeken ve söz konusu bu mezar~n bir ta~ra versiyonu olan, hatta büyük olas~l~kla Ur mezarlar~ndan da biraz daha geç bir döneme bile tarihlenebikcek bu mezar kann~n hafiri olan yazar taraf~ndan Son Uruk Ça~~'run sonlar~na, Anadolu terminolojisi ile ~lk Tunç Ça~~~ l'e yani IÖ 3000 y~llar~~ civar~na yerle~tirilmektedir. Oysa ki Suriye ve Mezopo-tamya ile oldukça yak~n kültürel ili~kileri bulunan Güney ve Güneydo~u Anadolu da dahil ol-mak üzere Anadolu'nun birçok bölgesinde Arslantepe Krali Mezan'nda ele geçen yüksek nite-likli metal eserlerin i~aret etti~i metal üretimi ile ilgili geli~menin temellerinin ~lk Tunç Ça~~~ II'de at~ld~~~~ ve üretim patlamas~n~n ise ~lk Tunç Ça~~~ II sonu ile ~lk Tunç Ça~~~ III ba~lar~nda gerçekle~ti~ini aç~kça görmekteyiz. Buna örnek olarak Bat~~ Anadolu'da Troya4, Demircihöyük-Sanket Mezarl~~~~ 3, Bonlyilk-Küçükhöyük Mezarh~18. Orta Anadolu Bölgesi'nde Alaca Höyük Mezarl~~~~ 7, Eskiyapar8, Kahnkaya Mezarl~~~8, Göller Mezarh~li°, Yenihayat Mezarh~n 11, Oyma-
2 M. Frangipane. "Arslantepe 1996: The Finding of an E.B.I Royal Tomb", X/X. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~-I, Ankara 1998, 291-309; M. Farngipane. "The Transition Between Two
Opposing Forms of Power at Arslantepe (Malatya) at the Beginning of the 3td Millennium",
Tl:ISA-AR 4, Ankara 2001: 1-24.
3 C.L. Wooley. Ur Excavations. VoLIL The Royal Cemete~y. New York 1934: 72-91, PI.36-43. 4 G. Sazc~. "Troya Hazineleri/The Treasures of Troia", Troya. Efsane ile Gerçek Aras~~ Bir Kente Yolculuk/ Troy.Journey to a City Between Legend and Reality. ~stanbul 2002.
6 J. Seeher. "Die Nekropole von Demircihöyük-Sanket", Istxnbuler Mitteilungen 41, Berlin 1991, Abb.7/1-14, 8/1-13, 9/1-3; J. Seeher. "Die Nekropole von Demircihöyük-Sanket",
Istanbuler Mitteilungen 42, Berlin 1992, Abb.5/2-5, 6/1-3.
6 G. Gürkan ve J. Seeher. "Die frühbronzezeitliche Nekropole von Küçük Höyük bei Bozilyük", Istanbuler Mitteilungen 41, Berlin 1991, Abb.22/1-15, 23/1-21, 24/1-4.
7 R.O. Ar~k. Les Fouilles D'Alaca Höyük Rapport Prliminare sur les Trava~vc en 1935. TTKY Ankara 1937, Fig.69-149, 1,ev.CLXVII-CCLXXXIX; H.Z. Ko~ay. Alaca Höyük Kaz~s~~
1937-1939'daki Çal~~malara ve Ke~iflere Ait ~lk Rapor. TTKY Ankara 1951, Lev.CXVIII-CCVII. 8 T. Özgilç ve R. Temizer. "The Eskiyapar Treasure", Aspects of Art and Iconography: Anatolia and Its Neighbors. Studies in Honor of Nimet özgük. (Eri. M.J. Mellink, E. Porada ve
T. özgik), Ankara 1993, Fig.1-51, P1.106-120.
9 M.J. Mellink. "Archaeology in Asia Minor", American Journal of Archaeology 76, New York 1972, 169-170; M.J. Mellink. "Archaeology in Asia Minor", American Journal of
Archaeology 78, New York 1974, 109.
to T. özgik. "Çorum Çevresinde Bulunan Eski Tunç Ça~~~ Eserleri/Some Early Bronze Age Objects from District of Çorum", Belleten XLIV/175, Ankara 1980, Lev.I/1-2.
II A. Müller-Karpe. Altanatolisches Metallhandwerk. Neumünster 1994, Taf.91-92; T. Özgüç. "Çorum Çevresinde Bulunan Eski Tunç Ça~~~ Eserleri/Some Early Bronze Age Objects from District of Çorum", Belleten XLIV/175, Ankara 1980, 459-466.
a~aç Mezarl~~~~ '2, Ali~ar Höyük°3 ve Çukur Definesi", Bat~~ Karadeniz Bölgesi'nde Salur Mezar-Ilgim, Orta Karadeniz Bölgesi'nde ikiztepe 16, Horoztepe Mezarl~~~~ 17, Mahmatlar18 Kayap~nar 1°
ve Masat Höyilk2° ile Güney Anadolu'da Soloi-Pompeipolis Definesi'ni21 sayabiliriz Do~u Ana-dolu Bölgesi'nin bu konudaki en önemli karakteristik buluntu yeri olan Arslantepe'yi bu geli~i-min d~~~nda tutarak daha erken bir tarihe almak ise tarihleme için oldukça yan~lt~c~~ sonuçlar do~urmu~tur. Yazar~n söz konusu mezar~~ Son Uruk Ça~~'na tarihlemesindeki ana kan~tlar ola-rak sundu~u çanak-çömle~in, sonola-raki dönemlerde gelenek olaola-rak devam etmi~~ olabilece~i olas~-l~~~~ da ayr~ca göz önünde tutulmal~d~r. Bunlara ek olarak bu mezarda ç~kan yüksek nitelikli tal eserlerin bugüne de~in hiçbir Son Uruk Ça~~~ yerle~mesinde ele geçmemi~~ olmas~~ ise bu me-zar~n en az~ndan ~lk Tunç Ça~~~ II'ye tarihlenmesini zorunlu k~lan ba~ka bir neden olarak ortaya ç~kmaktad~r. Yazar~n, K~-ali Mezar'dan ele geçmi~~ olan yüksek nitelikli ve geli~kin tekni~e sahip söz konusu metal eserleri ça~da~~ Son Uruk Ça~~~ yerle~melerinde görülmedi~i için, tabakalar~~ belli olmayan Transkafkasya metal eserleri ile benze~tirmesi 22 ise tatmin edici de~ildir. Anla~~l-
12 T. Özgüç. "Çorum Çevresinde Bulunan Eski Tunç Ça~~~ Eserleri/Some Early Bronze Age
Objects from District of Çorum", Belleten XLIV/175, Ankara 1980, Lev.XIV/4
13 H.H. von der Osten. The Alishar Hüyük Seasons of 1930-32. Part I (0IP XXVIII)
Chicago 1937, Fig.142/c 2657, 144/d 1100 a-b, 145/d 1101, 146/d 1102 a-b, 150/d 2977, 153/d 2761, 155/d 2894, d 2895, 159/e 679, 195-197, 229/e 1275
14 H. Kodan. "Kayseri Müzesindeki Eski Tunç Ça~~~ Definesi", Belleten LI/200, Ankara
1987, 581-586
16 R. Matthews. "Project Paphlagonia: Lanscapes with Figures", Anatolian Archaeology 5,
London 1999: 16-17
16 H. mum. "
~ kiztepe Kaz~ lar~ nda Saptanan Kültür Katlar~~ ve Elde Edilen Metal Eserlerden örnekler", IX. Türk Tarih Kongresi. Cilt 1, Ankara 1986, 119-131; Ö. Bilgi. "Metal Objects from ~ldztepe-Turkey", Beitrage zur Allgemeinen und Vergleichenden Archologie 6, Bonn 1984, 31-96; Ö. Bilgi. "Metal Objects from ~kiztepe-Turkey", Beitrige zur Allgemeinen
und Vergleichenden Archologie 9-10, Bonn 1990; 119-219; Ö. Bilgi. "~ kiztepe'de Ele Geçen
Son Buluntular~n I~~~~ nda Orta Karadeniz Bölgesi Protohistorik Ça~~ Maden Sanat~~ Hakk~nda Yeni Gözlemler", XIL Türk Tarih Kongresi, Cilt I, Ankara 1999, 41-50
17 T. Özgüç ve M. Akok. Horoztepe. Eski Tunç Devri Mezarl~~~~ ve iskan Yeri. TTKYAnkara
1958, 3-10; B. Tezcan. "New Finds from Horoztepe/Yeni Horoztepe Buluntular~",
Anadolu/Anatolia V, Ankara 1960, Lev.XV, XVI, XVII/12-4, XVIII/1-3, XIX/1-2, XX/1-4, XXI, XXII, XXIII/1, 3, XXV/1-5, XXVI/1-4, XXVII/1-4, XXVIII/1-4, XXIX/1-6, XXX/1-5; T. Özgüç. "New Finds from Horoztepe/Yeni Horoztepe Eserleri", Anadolu/Anatolia VIII, Ankara 1966, P1.I/2, II/1, Fig.25-27
18 H.Z. Ko~ay ve M. Akok. "Amasya Mahmatlar Köyü Def~nesi", Belleten XIV/ 55, Ankara
1950, Lev.XXXVIII/8, 10, 13, XXXIX/11-12, XL/14, XLI/15-16
13 R. Temizer. "Kayap~nar Höyü~il Buluntular~", Belleten XVIII/71, Ankara 1954, Res.15,
16 a-b, 17-18, 19 a-c
20 K. Emre. "Ma~athöyük'te Eski Tunç Ça~~", Belleten XLIII/169, Ankara 1979,
Lev.XIV/1-4, Res.61-64; K. Emre. "The Early Bronze Age at Ma~athöyük", Essays on Ancient Anatolia and
Syria in the Second and Third Millennium B.C. (Ed. P. T. Mikasa), Wiesbaden 1996, Fig.87-92
21 K. Bittel. "Der Depotfund von Soloi-Pompeipolis", Zeitschrift für Assyriologie 12,
Strassbourg 1940, 189-192
22 M. Frangipane. "The Late Chalcolithic/EB I Sequence at Arslantepe. Chronological and Cultural Remarks from a Frontier Site", Chronologies des Pays du Caucase et de
d~~~~ üzere bu mezar bulundu~u kültür kat~na ait de~ildir ve yukar~daki bir kültür katuun insan-lar~~ taraf~ndan, ele geçti~i kültür kat~~ tahrip edilerek yerle~tirilmi~tir. Tarihleme aç~s~ndan ya-rulg~da oldu~u görülen yazar, gerçekte 500-600 y~l daha geç bir döneme ait olan söz konusu bu metal eserleri erken buluntular olarak de~erlendirmesi sonucunda, Arslantepe toplumunun il-kel devlet modeline uydu~unu belirtmi~tir. Bu bölümün dördüncü altbölümünde söz konusu bu ilkel devletin krize girdi~ini ve biçiminin de~i~ti~ini ileri süren yazar, bunun nedeninin de kuzey kaynakh nüfusun yerel nüfusla kayna~mas~~ ve kuzeyde devlede~me geçi~~ sürecinin ya~ad~~~~ iç kriz oldu~unu vurgulannu~ur.
VII. Bölüm genel olarak de~erlendirildi~inde, yazar~n devletin ortaya glu~~na dair ortaya att~~~~ varsayunlann kitab~n pekçok bölümündeki gibi oldukça tart~~mal~~ oldu~u görülmektedir. Özellikle henüz kentle~me a~amas~n~~ bile henüz tamamlanmam~~~ olan toplumlar~n nas~l olup da bir anda devletle~ti~i sorusu yan~ts~z kalmaktad~r. Yazar~n devletin do~u~una ve olu~umuna kan~t olarak ileri sürdü~ü resim-yaz~, say~~ i~aretleri ve silindir mühür gibi buluntular ise büyük olas~hkla devlede~me ile ilgili de~il, daha çok ticaretle ba~lant~l~~ geli~meler olmal~d~r. Do~u ve Güneydo~u Anadolu'da Son Uruk Ça~~'nda ortaya ç~kan ve Mezopotamya modeline göre ka-saba olarak nitelendirebilece~imiz yerle~melerde görülen kamu yap~lan ise, yine ticaret ve iire-timle ilgili etkinlikleri örgütlenmekten sorumlu olan tüccar ve esnaf =Bar~m bannd~nyor ol-mahyd~. Zaten bu tür yap~lar yaln~zca Mezopotamya ve Suriye'de de~il, Orta ve Bat~~ Anadolu'-nun kentle~me a~amas~ndaki yerle~melerinin baz~lar~nda da bulunuyordu. Yak~n y~llarda Uruk Kültürü ile yaz~lm~~~ bir kitapta da, Uruk Ça~~'nda kentle~me a~amas~= ba~lam~~~ bulundu~u ve böylece kent-devlet modelinin altyap~s~n~n haz~rlanm~~~ oldu~u belirtilmektedir 23. Cemdet Nasr Ça~~'nda Mezopotamya'da ve onun ça~da~~~ olan ~lk Tunç Ça~~~ I'de ise Anadolu'da tam anla-m~yla kentle~menin altyap~s~n~n haz~rlanmas~~ sonucunda Mezopotamya'da Er Hanedan yani Sümer Ça~~'nda, Anadolu'da ise ~lk Tunç Ça~~~ II'deld devletle~me denemeleri, ilk olarak kent-devlet modeliyle ortaya ç~lunaktad~r24. Bunlar Mezopotamya'da Sümer siteleri olarak kar~~m~za ç~karken Anadolu'da ilk kentle~me kavram~n~~ ta~~yan yerle~melerin yukar~da belirtti~inliz gibi
~lk Tunç Ça~~~ II'de yine Mezopotamya'ya yak~n bölgeler olan Orta Anadolu, Güney Anadolu ve
Güneydo~u Anadolu'da belirmi~~ olmas~~ bu ba~lanuh geli~menin aç~k bir kan~t~d~r. örne~in Güney Anadolu'da Tarsus Gözlükule yerle~mesi kent planlamas~mn aç~k bir kan~t~d~r. Orta Anadolu'da k~smen kaz~lm~~~ olmas~na kar~~n, Ali~ar Höyük'teki a~~r~~ derecede tahribata u~ram~~~ olan mimari kal~nt~lar, bu yerle~mede konutlar~n daha önceden saptanm~~~ bir plana göre yap~l-d~~~na ve buna ba~h olarak da sokaklar ya da geçitlerin olu~turuldu~una i~aret etmektedir. Gü-neydo~u Anadolu'da bu döneme ait tabakalar içeren Tilmen Höyük, Gedikli Karahöyük, Kar-ganu~, Zincirli, Samsat, Lidar Höyük, Kurban Höyük ve Hassek Höyük gibi büyük yerle~meler önemli ve geli~mi~~ kentler aras~nda say~labilir. özellikle Lidar Höyük, Hassek Höyük ve Kurban Höyük gibi yerle~melerde ortaya ç~kar~lan mimari bulgular kende~menin geli~mesinin ~lk Tunç Ça~~~ II'den önce ba~lad~~~n~~ aç~kça kan~tlamaktad~r. Daha bat~da Ahlatl~bel, Kusura, Beycesul-tan ve Afrodisias gibi yerle~melerde yap~lm~~~ olan kaz~lar~n niteli~i mimari kal~nt~lar~~ nesnel ola-rak de~erlendirilmesine olanak vermemesine kar~~n, Bat~~ Anadolu k~rlar~mn kar~~s~na yer alan ve söz konusu bu yerle~melerle kültürel ba~lant~lar~~ bilinen Thermi. Heraion ve Poliochni gibi
Iv h - Millennium B.C./ Wom Euphrat in den Kaukasus: Vergleichhenden Chronologie des IV. und III.Jahrtausend v. Chr. Paris 2000: 450-452.
23 P. Collins. The Uruk Phenomenon. The Role of Social Ideology in the Expansion of the Uruk Culture during the Fourth Millennium B.C. BAR Int. Series 900, Oxford 2000, 59.
24 J.L. Huot, J.P. Thalmann ve D. Valbelle. Kentlerin Doku.~u (Çev. A.B. Girgin), Ankara 2000, 171-179.
Do~u Ege adalarmdaki planlanm~~ kentlerin varl~~~~ gözönünde al~nd~~~nda ~lk Tunç Ça~~~ ilde büyük savunma duyarl~~ kentlerin Anadolu'nun bat~~ yar~s~nda da olabilece~i olas~h~~n~~ güçten-dirmektedir. Nitekim son y~llarda geli~tirilmekte olan Seyitgazi-Küllüoba kaz~lar~~ bu görü~ü-müzli tam olarak destekleyecek önemli mimari bulgular sunmu~tur.
~lk Tunç Ça~~~ III'de Anadolu'daki kent yerle~meleri daha da iyi planlanm~~~ gibi
görün-mektedir. Küçük çapl~~ savunma mimarisiyle tahkim edilmi~~ olan bu kentler Anadolu'nun nüfus yo~unlu~u yüksek olan kesimlerinde bulunan ekonomik ve politik güç merkezinde ortaya ç~k-maya devam etmi~lerdir. Kültepe, Bo~azköy ve Nor~untepe'de kent planlamas~, saray, tap~nak ve kamu binalar~~ olarak tan~mlanan büyük ve çok odal~~ komplekslerin varh~~yla karakterize olmak-tad~r. Yani Anadolu'da ~lk Tunç Ça~~~ III'de yaln~zca kent yerle~mesinin geli~imindeki h~zlan-maya tan~k olunmad~~~, ayn~~ zamanda kavramsal olarak Suriye-Mezopotamya modeline dayanan kent-devletlerinin de altyap~lar~n~~ haz~rlam~~~ olduklar~~ görülmektedir. Bütün bu bulgular yazar~n ileri sürdü~ü merkeziyetçi devlet olu~umunun incelenen dönemde hiçbir zaman gerçek-le~medi~ini, ilk devlet modeli olarak kent-devletlerin ortaya ç~kt~~~n~~ kan~tlamaktad~r.
"Yak~ndo~u'da Arkeolojik Kan~tlarla Devletin Kökenleri" ba~l~kl~~ VII. Bölüm'de Son Uruk Ça~~ nda devletin ilk ad~mlar~n~~ belirleyen sistemin "Yay~lmac~" nitelikte oldu~u, ancak bu ya-y~l~nac~l~~~n geni~leme ve kendi temel ekonomik sistemi içine yeni topraklar katma de~il, daha çok yerel seçkinleri görev alma ve hammadde kaynaklar~n~~ denetleme i~inde pireklendirerek kendi örgütsel yap~s~n~~ ihraç etme gibi bir yap~s~~ bulundu~u belirtilerek, bölümün ba~l~~~yla hiç ortii~meyen ve arkeolojik bulgulara ve kan~tlara dayanmayan teorik bilgiler sunulmu~tur.
Sonuç olarak bu kitap, önasya'da ilk olarak kentle~me a~amas~ndan sonra belirginle~en ve en güçlü biçimde IÖ 3. Biny~lda Mezopotamya'da Sümer siteleri, IÖ 2. Biny~l~n ilk çeyre~inde ise Anadolu'da Kaneg, Hattug, M£tna, Kuggara, Puruganda ve Zalpa gibi yerel beyliklerle en güçlü ve ba~ar~l~~ bir ~ekilde ortaya ç~kan kent-devlet modelini dikkate almapp, sanki bunlar~n çok öncesinde merkezi bir güç taraf~ndan kurulmu~~ devletler oldu~u varsarm~~ ile oldukça tar-t~~mal~~ bir-eser olarak de~erlendirilebilir. Oysa ki yazar~n burada bahsetti~i merkezi güce sahip olan ve geni~~ topraklar yöneten devlet sistemi, kent-devlet a~amas~= tamamlanmas~ndan sonra Mezopotamya'da Akkadlar (Iö 3. Biny~l~n ikinci yar~s~), Assurlular ve Babilliler (IÖ 2. Biny~l~), Anadolu'da ise Hititler (IÖ 2. Biny~l~) taraf~ndan çok ba~ar~l~~ bir ~ekilde uygulanm~~t~r. Bütün bunlara ek olarak terminolojiye çok hakim olmayan bir çevirmen taraf~ndan gerçekle~tirilmi~~ oldu~u gözlenen çevirinin, e~er kitaba 2. bask~~ dü~ünülüyorsa arkeolojik terimler aç~s~ndan ye-niden gözden geçirilmesinin ve Neolitik kültürlerle ilgili bölümlere Anadolu'nun bu çal~~mada gözard~~ edilmi~~ bulunan önemli Neolitik Ça~. yerle~melerinin eklenmesinin faydal~~ olaca~~~ bir gerçektir.
