!Q
SAİIİFE İKİ
■ir
A Y D I N
KI RI MI
Sokrat ve Türkiye
Düşüncenin kel kâhyaları
Ü
n lü b ir d ü şü n ü r olduğu k a d a r b ir eylem a d a mı da olan S im avna K adısı oğlu Şeyh B ed re ttin ’i saym azsak, O sm anlı dev letin d e d ü şün celerin d en ö tü rü k o v u ştu rm ay a u ğ rıy a n ilk önem li bilgin M olla L û tfi’d ir. F a tih ’in k ita p lık m em u ru olan ve p atav a tsızlığ ın d an dolayı h alk a- ra s m d a «Deli L ûtfi» diye an ılan bu m a te m a tik ve astronom i bilgini, a k lî b ilim lere önem v eriy o r, İler fırsa tta kendi çağının bilim a d a m la rın ı eleş tiriy o r, ve d aha teh lik elisi, şakacı m izacının d ü r tü le rin e k ap ılarak , o n la rı ikide b ir iğ n eliy o rd u . II. B eyazıt dev rin d e F atih m edresesine ta y in ed ilm e si ile ra k ip le rin in kıskançlığını b ü sb ü tü n k ış k ır ta n ve d erslerin d e dinin biçim sel y ö nünden çok vicdan ve r u h la ilgili yönü ü zerin d e d u ra n L û tfi’ nin b u tu tu m u fırsa t b ilin e re k dinsizliği ileriy e sü rü lm ü ş ; çağının b u en u y an ık bilgini b ü y ü k b ir k u ru l önünde y arg ılan ıp 200 ta n ık d in len d ik ten so n ra ölüm cezasına ç a rp tırıla ra k S u ltan A hm et m ey d an ın d a idam e d ilm iştir (1494). B ilim ve d ü şünceye k arşı işlenen ve b ir çok y ö n leriy le S okra- te s faciasına benziyen b u cinayet, bizim b ir E flâ- t u n ’um uz olm adığı için, zam anla u n u tu lm u ş, ta rih sahifelerinde ö rtü lü k alm ıştır.D ünkü «dinsizlik» suçlam asının y an ın a bugün b aşk a tü r lü su çlam alar da k atıld ı. A nayasa, y u r t ta ş la ra düşünce, söz ve yazı özgürlüğü tanım ışsa da, p o litik acılarım ız k en d i ç ık a rla riy le çatışan d ü şüncelerden h o şla n m a z la r; to p lu m la ilgili h e r ko n u d a k en d ilerin d en «düşünm e izni» alınm asını is te rle r. B u n lar, b ir bakım a, y u rtta ş la rın kel k â h y a sıd ır; «şunu düşün», «şunu düşünm e» diye ik i de b ir b u y ru k verm eğe b a y ılırla r. Bu konuda, T ev fik F ik r e t, başka b ir benzetm eye b a ş v u ru r: V atan ı, k u ru m u ş u lu b ir çın a ra b enzeten şair, a- ğacm tepesinde uçup d u ran k a rg a la rı gösterip, «Şu dönen k a rg a la r b aşın d a senin, - Söyle b u n lar m ıd ır zehirleyenin?» diye so rar. F a k a t h e r d e v ir de, ih tiy a r çın arı, kendi h a y a tla rı p ah asın a da ol sa, z e h irlen m ek ten k u rta rm a y a çalışan düşünce y iğ itle ri çık m ıştır.
Çöküş devri
M
olla L û tfi örneğinde olduğu gibi, İm p a ra to r lu ğ u n p a rla k çağ la rın d a dahi görülen aydın k ırım ı, çöküş d evrinde a rtık alab ild iğ in e h ız lanm ış, düşünen kişileri sü rm ek , hapsetm ek, öl d ü rm ek b ir gelenek h alin e g elm iştir. Y ukarda, «tem izlenm ek» dedik. T ü rk aydınının y ü zyıllar-Cevdet KUDRET
G
eçenlerde S o k rates’in S av u n m ası’m şöyle b ir k arıştırıy o rd u m . E flâ4un’u n bu güzel ese rin den alacağım ız ne çok d ers v ar. S okrates, b u n dan 2364 yıl önce, d ev letin ta n r ıla rın ı in k â r etm ek ve m em leketin gençlerini y an lış y o lla ra s ü rü k lem ekle su ç la n a ra k ölüm e m ahkûm edilm iş. O ysa Sokrates, sokakta, çarşıda, p azard a, özel to p la n tıla rd a , h e r yerde, h e r çeşit h a lk a , to p lu m içinde gelenek halin d e sü rü p gelen g ö ren ek ler, in an çlar, ö n y arg ılar üzerine b irta k ım so ru la r soruyor, bu k o n u lard a k en d ilerin i bilg ili sa n a n la rın bilgisiz lik le rin i o rta y a çık arıy o r, çelişm eleri gösteriyor, ak ıl tem eline day an m ıy an h e r şeyi ç ü rü tü y o r, o güne değin alışılagelm iş h e r şeyi yeni b a şta n d ü şünm eğe ve doğruyu a k ıl y o lu y la b u lm ağ a z o rlu y o rd u h e rk e si. E ğ em en lik lerin i ve ç ık a rla rın ı h a l kın bilgisizliği ve k ö r a lışk an lığ ı üzerin e k u ra n larsa, ah lâk ın ve in a n ç la rın «aklî» k ay n a k la rın ı b u lm ağ a çalışan ve h e r şeyi a k ıl te m e li üzerine k u rm ağ a u ğ raşan S o k ra te s’in bu tu tu m u n d a n t e d irgin oluyor, onu, a h lâ k ı ve dini in k â r etm ek le su çlu y o rlard ı. S o k rates’i y a rg ıla m a k la görevli 281 kişilik jü rin in verdiği ölüm k a ra r ı açık lan d ığ ı z a m an, filozof, en küç/ık b ir sa rsın tı bile geçirm e miş, b ü y ü k b ir y ü re k lilik le , öteki d ü n y ay a git- nvekten korkm adığını b ild irm iş ve hepsini yerin dibine sokan b ir a la y la : «O rada, hiç şüphesiz, so r m ak y ü zünden ölüm e m ah k û m edilm ek teh lik esi yoktur.» d em iştir.dan b eri alınyazısı b u d u r. B ü tü n öm rünü A bdül- h am it ve onun zo rb alariy le savaş etm ek le geçiren şa ir E şref, b ir yerg isin d e şöyle d e r:
H aps ile, ney f ile, işkence ile ö m rü geçer, İşte T ü rk iy y e ’de şair olanın h âli b u d u r. Sadece şair m i? İk in ci dizeyi (m ısra ı) b iraz d eğ iştirerek , «İşte T ü rk iy y e ’de aydın olanın h â li budur» dem ek daha doğru olur.
M
em leketim izde ikide b ir p a tla k veren bazı o- lay lar, h alk ın ay d ın lan m asın ı, öğrenm esini, düşünm esini kendi ç ık a rla rın a a y k ırı gören k işilerin , ya da to p lu lu k la rın tu tu m u n d a o günden bu y an a h erh an g i b ir d eğişiklik olm adığını göste riy o r. D üşünceleri yüzünden m ahkûm ed ilen lerin adını bildiğim iz en eski k a h ra m a n la rın d a n b iri o- lan S o k rates’e k arşı iki b in şu k a d a r yıl önce yö n e ltile n su çlam aların T ü rk iy e ’de 20. yüzyılın i- kinci y arısın d a lâik lik , d ev rim cilik , ak ılcılık , sos y al ad a le t v.b. gibi k a v ra m la rı sa v u n a n la r için aynı g erekçeler, h a ttâ aynı sözlerle te k ra rla n d ığ ı nı gördükçe şaşıyor insan. Ya S o k ra te s’ten 12 (ya da 16) yıl önce başka b ir filozofun - gelenek, a h lâk , din ve k an u n k a v ra m la rı ü zerin d e d üşünm e ğe k alkışan P ro ta g o ra s’ın - e serlerin in A tin a’da p a z a r m ey d an ın d a resm i em irle y ak ılm ası ile, b u gün T ü rk iy e ’de kim i y ay ın la rın yasaklanm ası, to p latılm ası, yok edilm esi a ra sın d a k i benzerliğe ne dem eli?... Şim di adını h atırlıy am ad ığ ım B atılı b ir d ü şü n ü rü n dediği gibi, « İnsanlık h a k la rı sa l d ırıy a u ğ rad ığ ı zam an, ilk k u rb a n la rı v e re n le r h ep ay d ın la r olm uştur». İk i bin şu k a d a r yılı b ir y an a b ıra k ıp daha y a k ın la ra gelelim . İş te in san lık ta rih in d e k i b ü y ü k b ir d ev rim in h a z ırla y ıc ıla rı: V o ltaire ile Rousseau. Bu iki b ü y ü k d ü şü n ü r, av k ö p ek leri önünde nefes nefese koşan g ey ik ler gibi, y ılla r yılı orad an oraya k açm a d ılar mı?... H er zo rb a yönetim in k atlan am ad ığ ı te k v a r lık , gören, an lıy an , d ü şünen k işile rd ir, llk ağ ızd a o n lar «tem izlenm eğc» k a lk ışılır. A v ru p a ’da bunun ö rn ek leri ço k tu r. Biz o n ları b ıra k ıp da kendi m em leketim ize gelelim ..
A b d ü lh a m it’i in d irip 1908 M eşru tiy etin i k u ra n İ ttih a t ve T e ra k k i d ev rin d e de değişen b ir şey y o k tu . E skiden kan u n su z y ap ılan işler şim di k a n u n la rın a rk a so k a k la rın d a gizlenilerek y a p ılıy o r ve T ev fik F ik r e t’in deyişiyle, «kanun diye, k an u n diye k an u n tep elen iy o r» ; Bu tu tu m a k arşı d ire nen y o lsu zlu k ları yazm ak cesaretin i gösteren ga zetecilerse sokak o rta la rın d a v u rd u ru lu y o rd u . Genç y aşta ö ld ü rü len A hm et Sam im ile H asaıı F ehm i, y u rtse v e r, ülkücü, n am u slu kişilerd i. (D. P. d ev rin d e so k ak ta b aşın a sopayla v u ru la n ga zeteciyi b u ra d a h a tırla m a k g e re k ir). A b d ü lh am it’ in b ask ılı yönetim ine karşı dağa ç ık an lar, y u rt yönetim ini ele geçirdikten sonra, şeh ir içinde de dağ k a n u n la rın ı y ü rü tm e k le idiler.,.
Atatürk devri
. . . ve
sonrası
T
ü rk a y d ın ı yalnız A ta tü rk d evrinde soluk a la b ilm iştir. O k a d a r kİ, K u rtu lu ş Savaşı’na k a r şı İsta n b u l h ü k ü m eti y a ra rın a ç a lıştık la rı için «Yüz ellilik ler» listesine so k u larak T ü rk iy e ’den çık arılan b ir y a zarla b ir şairin sözde yasak edilen yazıları ve şiirle ri dahi, C u m h u riy etin k u ru lu ş u n dan hem en üç yıl sonra, 1925 te, «Güzel Y azılar» adlı okum a k ita b ın a im zasız o larak alınm ış, o k u l la rd a o k u tu lm u ş; b u n la rın y a z a r ve şa irle rin in kim o ld u k ların ı bilm ez g ö rü n erek ve bıyık a ltın dan gülerek soran «muzip» ö ğ ren cilerin m erak ın ı ö ğ retm en ler gönül ra h a tlığ ıy le giderebilm iş le rd ir.Y ü zy ıllar boyunca sü rü p gelen ve ancak A ta tü rk zam anında k o p arılan zin cirin h alk ası, onun ölüm ünden so n ra y eniden y erin e tak ıld ı. İkinci D ünya Savaşı sırasında, belki de savaşın z o rlam a sı yüzünden, k u ru la n b ask ılı y ö n etim ; ilk in , A l m an y a ve İta ly a ö rn ek lerin e u y m a özentisi, son r a da b irta k ım ç ık a rla r peşine düşülm esi y ü z ü n den, T ü rk to p lu m u n u 1960 çıkm azına u la ş tırd ı. G azete k a p a tm a la r, y ırttırm a la r, yayın y asak ları, m ah k em elerd e sü rü n d ü rm e le r, h ap isler, işkence le r, sü rg ü n ler, b ak an lık em rin e a lm a la r, açıkta b ıra k m a la rla başlıyan aydın kırım ı, D .P. d e v rin de doru ğ u n a u laştı. F a k a t h iç b ir d evirde, a y d ın la r, savaş m eydanını p o litik acıların « silâh ların a te r k edip» geri çekilm ediler.
P o litik a c ıla rla a y d ın la r arasın d ak i bu k ıy a sı ya savaş, iş b aşın d ak ilerin kendi kişisel ç ık a rla rın ı dev let çık arı diye gösterm eğe ç a lıştık la rı sü rece y ü rü y ü p gidecek ve bu «kutsal savaş» ta k ı rıla n ay d ın ların y e rle rin e h e r zam an y e n ile ri ye tişecek tir. Y u k ard a b ir b ey tin i andığım E şref, b ir b aşk a ş iirin d e : «Tanrım ! g id en ler ö b ü r d ü n y ad a cezasız kalm asın, bu d ü n y ad ak i h a in le re ben y e terim .» d em işti; şim di onun y erin i b aşk a y a z a rla rım ız aldı..
Dünya dönüyor
P
o litik acılarla a y d ın la r a ra sın d a k i çatışm aların ta rih in i incelediğim izde, h e r zam an ve h e r y erd e ay d ın la rın h ak lı, p o litik acıların haksız o ld u k la rın ı görüyoruz. B unun te rsin i gösteren b ir te k örnek y o k tu r. D ünyanın dönm ediğini sö y le t m ek için G alile’ye işkence ile gözdağı veren lerin to ru n la rı, G alile’nin b u lu şu n u bugün kendi o k u l la rın d a o k u tu y o rla r. B unun yalnız biz fark ın d a değiliz. K öylülerim iz ara sın d a açılan b ir a n k e tte : *— D ünya dönüyor d iy o rlar ya, doğru mu?» so ru su n a, genç b ir k ö y lü : «— D ünyanın dö n d ü ğ ü n den hiç hab erim yok.» diye k a rşılık verm iş. Y al nız bazı köylülerim iz m i? îş başındaki b ü tü n si yaset adam larım ız da b unun fa rk ın d a değil. Oysa d ü n y a dönüyor... ■ ■as s ı n ■ m ■ ■■a a a a a a aa ı • a aı aaaa • ■asII. M ahm ut d ev rin in en u y an ık d e v le t adam ı ve şairi K eçecizade İzzet M olla, «avazı b iraz b e t çe çıktığı», y an i d e v le t ile ri g elen lerin i e le ş tird i ği için, önce K eşan ’a, so n ra d a S ivas’a sü rü lm ü ş ve o rad a ö ld ü rü lm ü ş tü r (1829).
A bdülâziz d ev rin d e N am ık K em al, Z iya P aşa ve a rk a d a ş la rın ın , A b d ü lh am it dev rin d e J ö n - T ü rk le r’in y u r t d ışına kaçm ak z o ru n d a k a lış la rı nın n ed en le ri ü zerin d e d u rm a k g erek ir. B u n la r niçin hap sed ilm ek , sü rü lm ek , ya da ö ld ü rü lm ek isten iy o rd u ? H epsinin g azeteleri, d erg ileri, k ita p la rı niçin y asak ed iliy o r, k a p a tılıy o r, to p la tılı y or, y ak ılıy o rd u ? O g ü n lerd e b ir kim senin ü ze rin d e b u lu n d u rm a sı b ile a ğ ır suç sayılan o y a y ın l a n b u g ü n okuduğum uz zam an g örüyoruz kİ, h e p sin in istediği şey m eğer ö zgürlük, e şitlik ve a d a le tm iş; b a şta k ile rin keyfine bağlı olan b a sk ılı yö n etim e son v erilip M illet M eclisi’nin k u ru lm asın ı, böylece, d ev let yönetim inde u lu su n söz sahibi o l m asın ı; y u rtta ş la ra vicdan, yazı, söz ve to p lan m a özgürlüğü tan ın m asın ı, h alk ın sırtın d a n geçinm e n in ve d e v le t hâzinesini yağm a etm enin önüne ge çilm esin i; h alk ın h a y a t ş a rtla rın ın y ü k seltilm esi n i; yabancı d e v le tle rin İktisadî ve siyasî b o y u n d u ru ğ u n d a n k u rtu lm a y o lla rın a b aşv u ru lm asın ı d iliy o rlarm ıs. S a n a tç ıla r şiir, rom an ve o y u n la rın d a , y a z a rla r m a k a le le rin d e y u rt ve u lu s sevgi sini işliy o rlarm ış. O g ü n lerin ik tid a r m evkiinde b u lu n a n la ra göre ise, bu y a y ın la r «evrak-ı m uzir- re» (z a ra rlı k â ğ ıtla r) say ılm ıştır.
a s a l aaaa a aa ı aaaa a a a ı aaaı aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa :::: ::::
m
aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa • • ■ aaa aaa ı ı < aa a aa a * a M 8 aaaa aaaa aa a ıaaaaaaaaaa*aaaaa»aaaaaaaaaaaaaaaaaıa aa a aa a aaaaaaıa aaaaaaaaaaaaaalıaaa ta aaaaaaaaaaaıa '--- ---Saaaaaaaaaı Jaa a Sa a aa a ıt:::::::::::::::! ::::::::::::::::::::::::: a ta aa« aaa aaaa aaaa aaaa aaaa aaaa -aaa aaO !5 ■ a a ı a ı ı a a ı a ı a a f M a a i B M a ı u ' T ah a Toros Arşivi * 0 0 1 5 1 6 6 7 7 0 0 6 *
