T.C
PAMUKKALE ÜNĠVERSĠTESĠ
FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
ġEHĠR VE BÖLGE PLANLAMA ANABĠLĠM DALI
KENT FORMUNUN MORFOLOJĠK ANALĠZĠ:
DENĠZLĠ ÖRNEĞĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
SEÇĠL AKAY
T.C
PAMUKKALE ÜNĠVERSĠTESĠ
FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
ġEHĠR VE BÖLGE PLANLAMA ANABĠLĠM DALI
KENT FORMUNUN MORFOLOJĠK ANALĠZĠ:
DENĠZLĠ ÖRNEĞĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
SEÇĠL AKAY
i
ÖZET
KENT FORMUNUN MORFOLOJĠK ANALĠZĠ: DENĠZLĠ ÖRNEĞĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
SEÇĠL AKAY
PAMUKKALE ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ ġEHĠR VE BÖLGE PLANLAMA ANABĠLĠM DALI
(TEZ DANIġMANI: PROF.DR. KORAY ÖZCAN) DENĠZLĠ, ARALIK - 2019
Kent formlarının mekânsal ve işlevsel bileşenleri üzerine araştırmalar irdelenirse, kent formunun biçimlenmesinde mekânsal büyüklük, arazi kullanım, ulaşım sistemi, yerleşme deseni/dokular, yoğunluk gibi bileşenlerin ideal birlikteliğine vurgu yapıldığı görülür. Dolayısıyla, kent formunun tarihsel süreçte değişim–dönüşüm sürecinin çözümlenmesi ve etkinliği–verimliliğinin belirlenmesinde, sınırlar, arazi kullanım biçimi, ulaşım sistemi ve yoğunluk verilerinin tarihsel arka plan ve planlama deneyimleri bağlamında temel göstergeler olarak kullanılabileceği düşünülmektedir.
Bu açıklamalar esas olmak üzere tez çalışması 5 (beş) bölüm olarak kurgulanmıştır. Birinci bölüm; bakış açısı, amaç, konu–kapsam, yorumlu kaynak araştırması, yöntem, özgün değer ve beklenen katkı bölümlerinden oluşan giriş bölümüdür. İkinci bölüm, kent formunun geçmişten günümüze gelişim sürecine ilişkin kavramsal–kuramsal açıklamaları içermektedir. Üçüncü bölümde; tarihsel arka plan ve planlama deneyimlerine ilişkin mekânsal–işlevsel arka plan açıklanmaktadır. Dördüncü bölüm, morfolojik analizler bağlamında Denizli kent formunun değişim–dönüşüm süreci ile etkinlik–verimliliğine ilişkin değerlendirmelerden oluşmaktadır. Son bölümde ise Denizli kent formuna ilişkin morfolojik analiz bulguları değerlendirilerek, sürdürülebilir kentsel gelişme bağlamında kent formunun geleceğe yönelik öneriler sunulmuştur.
Bu çerçevede, tez çalışmasının amacı; tarihsel gelişim süreci ve planlama deneyimlerine ilişkin bilgi birikimi bağlamında sınırlar (doğal ve yapay eşikler), arazi kullanım biçimleri, ulaşım sistemi ve yoğunluk (nüfus dağılımı) göstergeleri eşliğinde Denizli kent formunun değişim–dönüşüm sürecinin irdelenerek, kent formunun etkinliği–verimliliğinin sürdürülebilir kent formu tartışmaları açısından değerlendirilmesidir
Tez çalışmasında 4 (dört) aşamadan oluşan bir yöntem kurgusu izlenmiştir. Birinci aşama: tespit–gözlem ve fotoğraflama çalışmaları yoluyla gelişme potansiyel ve dinamikleri bağlamında Denizli kent formunun mekânsal–işlevsel sınırlarının tespit edilmesidir. İkinci aşama; kavramsal–kuramsal arka plan bağlamında kent formunun bileşenleri ile kent formunun verimlilik–etkinliğinin çözümlenmesinde kullanılacak göstergelerin tespit edilmesidir. Üçüncü aşama: tarihsel gelişim süreci
ii
ve planlama deneyimleri bağlamında üretilen analitik haritalar eşliğinde Denizli kent formunun değerlendirilmesidir. Dördüncü aşama: Denizli kent formunun mekânsal ve işlevsel gelişiminin morfolojik göstergeler eşliğinde ayrıntıda incelenerek, kent formunun etkinlik–verimliliğinin sürdürülebilir kent formlarına yönelik tartışmalar bağlamında değerlendirilmesidir
Tez çalışmasının kavramsal–kuramsal arka plana dayalı bilgi birikimi esas alınarak ortaya konan göstergeler ile analitik haritalar eşliğinde çözümlemelere dayanan yöntem kurgusu bakımından özgün değer taşıdığı değerlendirilmektedir. Bu yönüyle; Denizli kenti örneğinde gerçekleştirilen tez çalışmasının gerek kent formunun etkinlik analizi üzerine odaklanan akademik–bilimsel çalışmalara gerekse planlama–uygulama çalışmaları bağlamında yerel yönetimlere katkı sağlayacağı beklenmektedir.
iii
ABSTRACT
MORPHOLOGICAL ANALYSIS OF URBAN FORM: A CASE OF DENĠZLĠ
MSC THESIS SEÇĠL AKAY
PAMUKKALE UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE URBAN AND REGIONAL PLANNING
(TEZ DANIġMANI: PROF.DR. KORAY ÖZCAN) DENĠZLĠ, DECEMBER- 2019
The studies on the spatial and functional components of urban forms highlight that urban forms are shaped by spatial size, land use, transportation system, pattern or textures and also density. Thresholds, land use patterns, transportation system, density data as well as can be used as the main indicators together with historical background and planning experiences in order to analyse the change– transformation process of urban forms and determine its efficiency–effectiveness.
In this context, this thesis is composed of five chapters. The first chapter, Introduction comprising overview, purpose, scope, commentary bibliography, methodological frame, originality, expected contribution etc. subsections. The second chapter consists of conceptual and contextual explanations on development of urban forms from the past to the present. In third chapter, the spatial and functional background relating with the historical development process and planning is explained. The fourth chapter a morphological analysis includes the evaluation of genesis of urban form and a concept of efficrent urban form. In the final chapter of this thesis, it is evaluated the findings acquired the from morphological analyses about Denizli’s urban form. Also, this chapter presents spatial and functional suggestions on Denizli’s urban form in the context of sustainable urban development. The aim of this thesis is to examine change–transformation process of urban form of Denizli and to evaluate its efficiency by using indicators of thresholds, land use patterns, transportation system and density in the context of sustainable urban development.
The methodological framework of this thesis is composed of 4 (four) stages. The first stage is to determine the spatial and functional limits of the urban form in the context of the development potential and dynamics of Denizli city through field survey and observation works. The second stage, in the context of conceptual– contextual background, it is to state the indicators which can be used the determination of the components of urban form and analysing of the efficiency of its. In third stages, it is to evaluate the urban form of Denizli by the analytical maps in the context of historical development process and planning experiences. The fourth stage is to examine urban form of Denizli in detailed by using morphological
iv
indicators, and also evaluate the efficiency or urban form in the context of sustainable urban form debates.
It is considered that this thesis has original value in terms of methodological framework that it includes the indicators depending on the collection of conceptual– contextual information and also preparation of the analytical maps. In this respect, it is expected that this thesis focused on urban form of Denizli contributes to the academic–scientific studies about the efficiency analysis of urban forms and also the urban planning and implementation works in the context of local governments.
v
ĠÇĠNDEKĠLER
Sayfa ÖZET………i ABSTRACT………...iii ĠÇĠNDEKĠLER………...v ġEKĠL LĠSTESĠ………...vi TABLO LĠSTESĠ………...………ix ÖNSÖZ………....x 1.GĠRĠġ………11.1 Bakış Açısı ve Amaç ... 1
1.2 Konu ve Kapsam ... 4
1.3 Yorumlu Kaynak Araştırması ... 6
1.4 Yöntem Açıklamaları ... 10
1.5 Özgün Değer ... 12
1.6 Beklenen Katkı–Yaygın Etki ... 16
2.KAVRAMSAL VE KURAMSAL ARKA PLAN………..…..18
2.1 Kent Formu/Makroform Kavramı ... 18
2.2 Kent Formunun Tarihsel Gelişim–Değişim Süreci ... 21
2.3 Güncel Kent Formu Tartışmaları... 34
2.4 Bölüm Değerlendirmesi ... 38
3.BÖLÜM: MEKÂNSAL–ĠġLEVSEL ARKA PLAN………...40
3.1 Tarihsel Gelişim Süreci ... 40
3.2 Kentsel Planlama Süreci ... 54
4.KENT FORMUNUN MORFOLOJĠK ANALĠZĠ: DENĠZLĠ ÖRNEĞĠ……..81
4.1 Sınırlar–Eşikler /Sınırlayıcılar ... 81
4.2 İşlevsel Kullanımlar ... 85
4.3 Ulaşım Sistemi (ve Kademelenmesi) ... 94
4.4 Yoğunluk Bölgelemesi (ve kademelenmesi) ... 103
5.SONUÇ: TESPĠTLER VE ÖNERĠLER………109
5.1. Tespitler: Kent Formuna İlişkin Göstergeler Setinin Değerlendirilmesi ... 110
5.2. Öneriler: Kent Formunun Etkinliği–Verimliliğinin Değerlendirilmesi ... 119
6.KAYNAKLAR……….123
vi
ġEKĠL LĠSTESĠ
Sayfa
Şekil 1.1: Denizli Kentsel Yerleşim Alanı Sınırlayıcılar (Doğal ve Statü Eşikleri) .... 5
Şekil 1.2: Çevre Düzeni Planında Denizli Kentsel Yerleşim Alanı ... 6
Şekil 2.1: Neolitik Çağ Yerleşim Formları ... 22
Şekil 2.2: Eski Çağ Yerleşim Formları: Kare ya da dikdörtgen formlu yerleşmeler . 23 Şekil 2.3: Eski Çağ Yerleşim Formları: Dairesel formlu yerleşmeler ... 23
Şekil 2.4: Antik Çağ Yerleşim Formları: organik ve kare/dikdörtgen formlar ... 24
Şekil 2.5: Ortaçağ (Batı) Yerleşim Formları ... 25
Şekil 2.6: Ortaçağ–Rönesans Yerleşim Formları ... 27
Şekil 2.7: Ortaçağ–Barok Yerleşim Formları ... 28
Şekil 2.8: Ondokuzuncu Yüzyıl–Sanayi Kenti Formları ... 30
Şekil 2.9: Yirminci Yüzyıl Kent Formları ... 31
Şekil 2.10: Yirmibirinci Yüzyıl Kent Formları; Akıllı Kentler ... 33
Şekil 2.11: Güncel Kent Formları; Eko–Kent Uygulamaları ... 36
Şekil 2.12: Güncel Kent Formları; Eko–Kent Uygulamaları ... 37
Şekil 2.13: Güncel Kent Formları; Eko–Kent Uygulamaları ... 37
Şekil 3.1: Denizli’de Kentsel Gelişmenin Aşamaları: Selçuklu Dönemi ... 41
Şekil 3.2: Denizli’de Kentsel Gelişmenin Aşamaları: İnanç–Oğulları Dönemi ... 42
Şekil 3.3: Denizli’de Kentsel Gelişmenin Aşamaları: Osmanlı Dönemi ... 43
Şekil 3.4: Denizli Kent Formunun Gelişimi (1850–1908): Merkez ve Ulaşım Sistemi Şekil 3.5: Denizli Kent Formunun Gelişimi (1923–1940): Merkez ve Ulaşım Sistemi ... 46
Şekil 3.6: Denizli Kent Formunun Gelişimi (1940–1960): Merkez ve Ulaşım Sistemi ... 48
Şekil 3.7: Denizli Kentinin Genel Görünümü (1950–1960) ... 49
Şekil 3.8: Denizli Kent Formunun Gelişimi (1960–1980): Merkez ve Ulaşım Sistemi ... 50
Şekil 3.9: Denizli Kent Formunun Gelişimi (1980–2000): Merkez ve Ulaşım Sistemi ... 52
Şekil 3.10: Denizli Kent Formunun Gelişimi (2000–2018): Merkez ve Ulaşım Sistemi ... 53
vii
Şekil 3.11. Denizli Kenti Nazım İmar Planı (1967) ... 56
Şekil 3.12. Denizli Kenti Nazım İmar Planı Sınırları ve Kent Formu (1967) ... 57
Şekil 3.13. Parçacı Planlar Dönemi ve Kent Formu (1976–1986) ... 59
Şekil 3.14: İlave ve Mevzii Plan Kararları (1994) ... 62
Şekil 3.15: 1/25.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı ve Kent Formu (2007) ... 63
Şekil 3.16: İlave ve Mevzii İmar Plan Kararları (2007)... 65
Şekil 3.17: Kentsel Dönüşüm–Gelişim Proje Alanları (2006–2009) ... 66
Şekil 3.18: Kurudere–Aktepe Gecekondu Dönüşüm Projesi ... 67
Şekil 3.19: Akvadi–Dokuzkavaklar Gecekondu Dönüşüm Projesi ... 67
Şekil 3.20: Alışveriş ve Yaşam Merkezi Projesi: Sümerpark ... 68
Şekil 3.21: Alışveriş ve Yaşam Merkezi Projesi: Sümerpark ... 69
Şekil 3.22: Prestij Konut Projeleri: SİNPAŞ AQUA CITY Yaşam Merkezi Projesi 70 Şekil 3.23: Prestij Konut Projeleri: EVORA Yaşam Merkezi Projesi ... 70
Şekil 3.24: Sosyal Konut Projeleri: Kayaköy TOKİ Projesi ... 71
Şekil 3.25: Aydın–Muğla–Denizli 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı (2011) .. 72
Şekil 3.26: 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Plan Kararları ve Kent Formu (2011) . 73 Şekil 3.27: Denizli İl Bütünü Nazım İmar Planı Öngörülen/Projeksiyon Nüfus Değerleri ... 74
Şekil 3.28: 1/ 25.000 Ölçekli Nazım İmar Planı (2018) ... 75
Şekil 3.29: 1/25.000 Ölçekli Nazım İmar Planı Kararları ve Kent Formu (2018) ... 76
Şekil 4.1: Sınırlar–Eşikler /Sınırlayıcılar ... 84
Şekil 4.2: Denizli Kenti İşlevsel Kullanım Alanları ... 86
Şekil 4.3: Denizli Kenti Konut Alanları Mekânsal Dağılımı ... 87
Şekil 4.4: Denizli Kenti Sektörel Kullanım Alanları ... 91
Şekil 4.5: Denizli Kenti Doğal Kaynaklar ve Yeşil Alan Varlığı ... 93
Şekil 4.6: Denizli Kenti Ulaşım Sistemi; Kent İçi ve Kentler–Arası Bağlantılar ... 96
Şekil 4.7: Denizli Kent İçi Ulaşım Sistemi: Birincil Bağlantılar (Askeri Yol– Ali Aygören Bulvarı) ... 97
Şekil 4.8: Denizli Kentler–arası Ulaşım Sistemi: Ana Bağlantı (Denizli–İzmir Çevre Yolu–Otoyol) ... 98
Şekil 4.9: Denizli Kent İçi Ulaşım Sistemi: Birincil Koridorlar (Ali Marım Bulvarı) ... 99
Şekil 4.10: Denizli Kent İçi Ulaşım Sistemi: Birincil Koridorlar (Hasan Gönüllü Bulvarı) ... 99
viii
Şekil 4.11: Denizli Kent İçi Ulaşım Sistemi: Düğümler–Kavşaklar (Üçgen Kavşağı)
... 100
Şekil 4.12: Denizli Kent İçi Ulaşım Sistemi: Düğümler–Kavşaklar (Üçgen Kavşağı) ... 101
Şekil 4.13: Denizli Kenti Ulaşım Sistemi ve Kademelenmesi ... 102
Şekil 4.14: Denizli Kenti İlçe Nüfuslarının Mekansal Dağılımı ... 106
Şekil 4.15: Denizli Kenti 1/25.000 Ölçekli Nazım İmar Planı (2018) ... 107
Şekil 4.16:Denizli Kenti 1/25.000 Ölçekli Nazım İmar Planı (2018) esas Yoğunluk Bölgelemesi ... 108
Şekil 5.1: Tarihsel Gelişim Süreci: Kentsel Gelişmenin Analizi ... 111
ix
TABLO LĠSTESĠ
Sayfa
Tablo 1.1: Denizli Kenti Üzerine Yapılmış Lisansüstü Tez Çalışmaları ... 13 Tablo 1.2: Kentsel Form/Biçim Konularında Yapılmış Lisansüstü Tez Çalışmaları 14
x
ÖNSÖZ
Yüksek lisans eğitimimin ilk aşamasından itibaren beni engin bilgi ve tecrübeleriyle yönlendiren, bu çalışmanın ortaya çıkmasında, tüm kaynak ve bilgi birikimlerini benimle paylaşarak tezimin her aşamasında destek veren, konu seçiminde yönlendirici etkisiyle yaşadığım şehre farklı objektiften bakarak tanıma fırsatı sunduğu, Denizli hakkında yok denilenecek kadar az olan bilgi birikimini ortaya çıkartan ve şehir plancısı öğrenci arkadaşlarıma geleceğe dönük, somut bilgi birikimi sunulmasına vesile olduğu için tez danışmanım Sayın Prof. Dr. Koray Özcan hocama en içten sevgi ve saygılarımı sunuyorum.
Çocukluğumdan bu yana iyi bir eğitim almam için her türlü fedakârlığı yapan ve Yüksek lisans eğitimine devam etmem için beni yüreklendiren başta babam Hüsamettin Çorbacıoğlu olmak üzere annem Emine Çorbacıoğlu, kız kardeşlerim Zahide Çorbacıoğlu ve Özge Çorbacıoğlu’na, her zaman yanımda olan sevgili eşim Çağlayan Akay’a ve minik kızım ilham kaynağım DENİZ’ime sonsuz teşekkür ediyorum.
Yüksek lisans eğitimi boyunca eğitime devam edebilmem adına desteklerini esirgemeyen işverenim Şükrü Ali Sert ve çalışma arkadaşlarım Nazan Çineli ve Halil İbrahim Yıldırım’a çok teşekkür ediyorum.
SEÇİL AKAY
24.12.2019 DENİZLİ
1
1. GĠRĠġ
1.1 BakıĢ Açısı ve Amaç
Kentsel formların belirli ve tanımlı bir tarihsel arka plan bağlamında oluşum-gelişim sürecinde mekânsal karakteristik ve işlevsel kimlik değerleri açısından farklı bileşenler etkili olduğu görülmektedir. Bu açıdan bakılırsa, belirli ve tanımlı bir tarihsel süreç ya da mekânsal kuruluş–gelişim sürecinde çevresel etkenlerden, mekânsal altyapıya, nüfus dağılımından sosyal–kültürel etkinliklere ve ekonomik faaliyetlere dek uzanan farklı kapsam ve içerikteki birçok bileşenin kent formunun değişim-dönüşüm sürecinde belirleyici olduğu söylenebilir. Nitekim kent formunun bileşenleri üzerine araştırmalar, kentsel formun biçimlenmesinde mekânsal büyüklük, arazi kullanım, yerleşme deseni/dokular, ulaşım sistemi ve yoğunluk gibi bileşenlerin ideal birlikteliğine vurgu yapmaktadır (Lynch 1954: 54–63, Lynch ve Rodwin 1959: 479–486, Lynch 2016, Batty 2008: 769–771, Dempsey ve Diğerleri 2010:21–51).
Kentlerin tarih boyunca gelişimi gözönüne alındığında; hayvan gücüne dayalı ulaşım araçları esas olmak üzere yürüme mesafesine göre biçimlenmiş kentlerden, süreç içinde değişen–dönüşen koşullar ve teknolojik gelişmeler motorlu araçlara göre biçimlenmiş kentlere doğru bir yönelim–evrim izlediği görülmektedir (Mumford 1961, Morris 1979, Kostof 1999). Nitekim ulaşım sistem ve teknolojilerindeki değişme–gelişmeler ile kent formu arasındaki etkileşim üzerine araştırmalar, kentsel formun biçimlenmesinde –yayılması, odaklanması, parçalanması, saçaklanması
gibi– ulaşım sistem ve teknolojilerinin temel etkenler arasında olduğunu ortaya
koymaktadır (Aksoy 2005, Aktan 2006, Atmaca 2009, Adıgüzel 2014, Başkan 2014, Mutlu 2017).
Benzer biçimde, kentsel form ile imar planları arasındaki ilişki üzerine akademik araştırmalar, farklı kapsam ve içerikteki planlama deneyimleri (imar planları) ile yasal–hukuksal düzenlemelerin, kentsel formun biçimlenme sürecindeki
2
etkisine dikkat çekilmektedir (Ünlü 1999, Goncagül 1999, Gölcük 2010). Ancak, kentsel formun biçimlenme sürecinin sadece planlama kodları ya da ulaşım altyapısı ile ilişkilendirilerek, açıklanmasını yeterli bir değerlendirme olmayacağı ifade edilmelidir. Dolayısıyla, kentsel formların biçimlenme sürecinde fiziksel sınırlamalar/eşikler arazi kullanım biçimleri, nüfus yoğunluğu, arazi fiyatları gibi değişkenlerin de etkili olduğuna yönelik araştırmalar gözardı edilmemelidir (Yazgı 2006, Yazgı 2012, Çelik 2013).
Bu noktada, 1933 yılında Atina’da düzenlenen Uluslararası Çağdaş Mimarlar Kongresi’nde (CIAM) “işlevsel kent yaklaşımı” kapsamında kenti oluşturan işlev alanları olarak barınma, çalışma, dinlenme ve dolaşım kavramlarına vurgu yapılması, kent formunun mekânsal altyapı, nüfus dağılımı, sosyal etkinlikler ve üretim biçimleri bağlamında farklı arazi kullanım biçimlerinin mekânsal birlikteliği/bütünlüğünden oluştuğunu göstermesi bakımından önemli görülmelidir (CIAM 1949: 10–17, Jacobs 1961, Conrads 1970, Le Corbusier 1973, Mumford 2002, Kees 2007)). Dolayısıyla, kentsel gelişme sürecinde –şüphesiz, yere özgü
doğal ve yasal eşikler dışında– kentsel formun belirleyici unsurlarını, yerleşme
deseni ve yerleşme dokuları bağlamında arazi kullanım biçimleri, mal–ürün–hizmet ve insan hareketliliği bağlamında ulaşım sistemi ile nüfusun mekânsal dağılımı bağlamında yoğunluk olarak ifade etmek mümkündür.
Bu kuramsal bilgilendirmeler değerlendirilirse, kent formunun mekânsal ve işlevsel değişim–dönüşüm sürecinin, farklı kapsam ve içerikteki birtakım göstergeler eşliğinde biçimlendiğini söylemek mümkündür. Ancak, bu göstergelerin, tarihsel gelişim sürecinde kırılma noktaları ve planlama kararları bağlamında değişkenlik gösterebileceği de vurgulanmalıdır. Bu göstergeler, sürdürülebilirlik ilkesi temelinde kentsel formun gelişme biçimi ile yön ve eğilimleri bakımından etkinliği– verimliliğinin değerlendirilmesi bakımından önemlidir. Dolayısıyla, kent formunun tarihsel süreçte değişim–dönüşüm sürecinin çözümlenmesi ve etkinliği– verimliliğinin belirlenmesinde, sınırlar, arazi kullanım biçimi, ulaşım sistemi ve
yoğunluk verilerinin tarihsel arka plan ve planlama deneyimleri bağlamında temel
3
Bu açıdan bakılırsa, tez çalışmasının 2 (iki) önermesi olduğu söylenebilir:
Birincisi; kentsel formun gelişim–değişim sürecinde, doğal eşikler ve statü eşiklerinden oluşan sınırlar, barınma ve çalışma/üretim alanları arazi kullanım biçimleri bağlamında arazi kullanım biçimleri, kentsel mal–hizmet ve insan akımları bağlamında ulaşım sistemi ile nüfus dağılımına yönelik ve nüfus yoğunluğu göstergelerinin etkili olduğudur.
İkincisi; tarihsel gelişim süreci ve planlama deneyimlerine ilişkin arka plan esas olmak üzere mekânsal, işlevsel ve demografik gelişme süreçlerine ilişkin veri setinin kentsel formun etkinliği–verimliliği belirlediğidir. Bu yönüyle, kentsel formun gelişme biçimlerine yönelik odaklanma (compact), dağılması–parçalanması
(dispersed/fragmented) ya da saçaklanması (fringed) süreçlerinin mekânsal, işlevsel
ve demografik ölçütler ile açıklanabileceğidir.
Bu çerçevede, tez çalışmasının amacı; tarihsel gelişim süreci ve planlama deneyimlerine ilişkin kentleşme birikim bağlamında sınırlar (doğal ve yapay
eşikler), arazi kullanım biçimleri, ulaşım sistemi ve yoğunluk (nüfus dağılımı)
göstergeleri eşliğinde Denizli kent formunun değişim–dönüşüm sürecinin irdelenerek, kentsel formun etkinliği–verimliliğinin sürdürülebilir kentsel form tartışmaları temelinde değerlendirilmesidir.
Daha açık bir ifadeyle, Denizli kent formunun tarihsel arak plan bağlamında değişim–dönüşüm sürecinin, doğal/yapay sınırlar–eşikler, arazi kullanım biçimleri,
ulaşım sistemi ve yoğunluk göstergeleri eşliğinde ele alınarak, sürdürülebilir kentsel
4 1.2 Konu ve Kapsam
Tez çalışmasının konusu; 2018 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine1 göre yaklaşık 650,000 kişiyi aşan nüfusu, ihracata dayalı gelişmiş ve örgütlü sanayi altyapısı, doğal ve kültürel miras varlıklarına dayalı turizm potansiyelleri ile Ege Bölgesi’nin ikinci büyük kenti niteliğindeki Denizli kentidir. Bu noktada, şu açıklamanın yapılması önemlidir:
Denizli kenti 2014 yılında yapılan Mevzuat değişikliği ile büyükşehir statüsü kazanmış olup Merkezefendi ve Pamukkale ilçeleri olmak üzere 2 (iki) alt kademe idari birim olarak yeniden örgütlenmiştir2
.
Dolayısıyla, tez çalışmasının konusu; 6360 sayılı Kanun esas olmak üzere Merkezefendi ve Pamukkale ilçeleri olmak üzere yerel yönetim yapılanması ve idari sınırlar bakımından yeniden örgütlenen Denizli kentinin, 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı kapsamında yerleşik ve gelişme konut alanlarından oluşan kentsel yerleşim alanıdır (Şekil 1.1.).
1
TÜİK ADNKS Verilerine göre 2018 yılı toplam kentsel nüfus 646,278 kişi olarak kaydedilmiştir.
2
Bakınız: 12.11.2012 tarih ve 6360 sayılı On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun.
5
ġekil 1.1: Denizli Kentsel Yerleşim Alanı Sınırlayıcılar (Doğal ve Statü Eşikleri)
Kaynak: Google–Earth 2019 yılı uydu görüntüsü esas alınarak hazırlanmıştır.
Çalışmanın kapsamı; doğal sınırları güneyde Karcı Dağı, Babadağ Dağları, doğuda Honaz Dağı ve Honaz Dağı Milli Parkı, batıda Akdağ ve Babadağ, kuzeyde Büyük Çökelez, Sazak ve Beşparmak Dağları ile çevrelenmiş havza içinde, yasal– hukuksal sınırları ise Aydın–Muğla–Denizli Planlama Bölgesi 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı esas olmak üzere yerleşik ve gelişme alanları olmak üzere tanımlanmış olup 2040 yılı için yaklaşık 1.200.000 kişi nüfus öngörüsü ile yaklaşık 8.000 hektar (Ha) alana yayılan Denizli kentsel yerleşim alanını oluşturan arazi kullanım biçimleri ile doğal/yapay sınırlayıcıların biçimlendirdiği kentsel yerleşim alanıdır (Şekil 1.2).
6
ġekil 1.2: Çevre Düzeni Planında Denizli Kentsel Yerleşim Alanı
Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Arşivi 2011
1.3 Yorumlu Kaynak AraĢtırması
Yorumlu kaynak araştırması kapsamında konuya ilişkin materyaller yazılı– çizili ve görsel kaynaklar olmak üzere 3 (üç) grupta toplanarak, yorumlanmış ve ayrıntıda irdelenmiştir.
Birinci grup; Denizli kentine yönelik hazırlanan her ölçek ve nitelikteki hâlihazır haritalar–imar planları ve raporları, farklı kapsam ve içerikteki kentsel projeler ile eski ya da güncel resim–fotoğraflardan oluşan görsel malzemeler ve istatistiki verilerden oluşmaktadır. Bu veriler, doğal ve yapay eşikler ile arazi kullanım, nüfus dağılımı–gelişimi, ulaşım altyapısı bağlamında kent formunun biçimlenmesine etki eden unsurların değerlendirilebilmesi bakımından temel kaynakları oluşturmaktadır. Görsel malzemeler için Denizli Büyükşehir Belediyesi (eski Denizli Belediyesi) ve Denizli Valiliği Kütüphanesi ile Çevre–Şehircilik
7
Bakanlığı Denizli İl Müdürlüğü Arşivi, istatistiki veriler için ise Türkiye İstatistik Kurumu Denizli Bölge Müdürlüğü Arşivi ile Türkiye İstatistik Kurumu kurumsal veri tabanı sorgulanmıştır.
İkinci grup ise; kent formu ve morfolojik analiz bileşenlerini konu edinen ulusal–uluslararası nitelikte makale ve bildiri gibi akademik–bilimsel çalışmalardır. Bu çerçevede, Denizli İl Halk Kütüphanesi ile Pamukkale Üniversitesi Kütüphanesi’nde katalog taraması yapılmış, TÜBİTAK ULAKBİM Ulusal Veri Tabanları ile Pamukkale Üniversitesi Kütüphanesi Abone Erişimi Veri Tabanları (EBSCO–Host, JSTOR, Science Direct, WEB of Science vb.) üzerinden kent formu ve bileşenlerine yönelik kuramsal araştırmalar ve örnek alan araştırmaları irdelenmiştir.
Üçüncü grup ise kent formu, kentsel gelişme, mekânsal gelişme anahtar kelimeleri esas olmak üzere Denizli kentinin mekânsal gelişimi, imar planı süreçleri ile kent formu bileşenleri bağlamında farklı örnek alanlara ilişkin lisansüstü tez çalışmalarıdır. Bu bağlamda, YÖK Ulusal Tezler Veri Tabanı yoluyla erişilen farklı disiplinlerde ve farklı akademik düzeyde (yüksek lisans ve doktora) hazırlanan lisansüstü tez çalışmaları; gerek konu–kapsam ve içerik gerekse yöntem kurgusu bağlamında ele alınarak, ayrıntıda yorumlu değerlendirilmiştir.
Bünyamin Boran (1999) tarafından hazırlanan Sanayi sonrası şehir formunun
transformasyonu konulu yüksek lisans tez çalışmasında, kavramsal–kuramsal
bilgiler eşliğinde sanayileşme sürecinde kente eklemlenen girdilerin, kent formlar üzerindeki etkileri incelenmiştir.
Tolga Ünlü (1999) tarafından yapılan Kent formunu denetleme aracı olarak
kentsel kodlama başlıklı yüksek lisans tez çalışması ile Emin Ertunç Goncagül
(1999) tarafından hazırlanan Kentsel formun elde edilmesi sürecinde yeni bir
yöntem: Urban coding adlı yüksek lisans tez çalışması kapsamında yasal–hukuksal
düzenlemeler ile farklı kapsam–içerik ve ölçekteki plan kararları vb. standartların kentsel formun biçimlenmesindeki etkileri değerlendirilmektedir.
8
Olgu Çalışkan (2004) tarafından hazırlanan Kentsel derişiklik: Ankara kent
formu çalışması başlıklı yüksek lisans tez çalışması, Ankara planlama deneyimi ve
kent biçiminin dönüşümü, tarihsel süreç içinde ve derişiklik özelinde tartışılmakta olup güncel kentsel form tartışmaları bakımından önemlidir.
Mahmut Serhat Yenice (2005) tarafından yapılan Kentsel planlama sürecinde
Konya kent formunun gelişimi üzerine bir araştırma başlıklı yüksek lisans tez
çalışmasında, planlama çalışmaları–imar planları eşliğinde Konya kent formunun mekânsal gelişim–değişim süreci incelenmektedir.
Erman Aksoy (2005) tarafından yapılan Kentsel gelişme ile ulaşım etkileşimi–
Sivrihisar örneği başlıklı yüksek lisans tez çalışmasında kentsel gelişmeyi
yönlendiren bölgesel ulaşım ağları ve teknolojilerinin Sivrihisar kenti üzerindeki etkisi sorgulanmaktadır.
Esin Özlem Aktuğlu Aktan (2006) tarafından yapılan Kent biçimi–ulaşım
etkileşimine ilişkin (tarihsel ve güncel) yaklaşımlar ve İstanbul örneği başlıklı
doktora tez çalışmasında, İstanbul kent biçimi; kent biçimine ilişkin tarihsel yaklaşımlar ile kent biçimi–ulaşım ilişkisini açıklayan güncel yaklaşımlar ele alınmaktadır.
Burçin Yazgı (2006) tarafından ele alınan İstanbul'da kent formunun
mekânsal analizi başlıklı yüksek lisans tez çalışmasında; yoğunluk, yol alanı, yapı
adası büyüklükleri, konut fiyatı, arazi değeri, denize olan uzaklık, tarihi merkeze olan uzaklık, alt merkeze olan uzaklık ve TEM ya da E–5 Karayolu’na olan uzaklık gibi ölçütler eşliğinde İstanbul kent formu regresyon analizi yoluyla değerlendirilmektedir.
Mesut Yeşiltepe (2008) tarafından ele alınan Ticaret işlevinin kent formu ve
yapısına etkilerinin Trabzon örneği üzerinde incelenmesi başlıklı yüksek lisans tez
çalışmasında; ticaret işlevi ile mekânsal yapı arasındaki ilişkilerin kuramsal bağlamda tartışılarak, Trabzon kenti örneğinde irdelenmektedir.
9
İlker Atmaca (2009) tarafından yapılan Demiryolu ulaşımının kentsel gelişim
üzerindeki etkileri ve Isparta kenti örneklemesi başlıklı yüksek lisans tez
çalışmasında, karayolu ağırlıklı ulaşım politikalarına ve uygulamalarına yenik düşen demiryolu ulaşımının Isparta kentinin kentsel gelişimi üzerindeki etkisini irdelenmektedir.
Akın Gölcük (2010) tarafından yapılan Kentsel planlama sürecinde kent
formundaki değişimlerin Diyarbakır kenti örneğinde araştırılması başlıklı yüksek
lisans tez çalışmasında, Diyarbakır kentinin mekânsal gelişim süreci ve kent formundaki değişimler tarihsel süreç içerisinde irdelenmiş, mevcut potansiyelleri doğrultusunda kentin gelecek formu için öneriler sunulmaktadır.
Pınar Savaş Yavuzçehre (2010) tarafından yapılan Kentsel mekân
kullanımında değişim: Denizli kenti örneği başlıklı doktora tez çalışmasında;
küreselleşmenin kentsel mekân kullanımındaki etkilerini, Denizli kenti örneğinde ticaret, konut ve sanayi alanlarındaki değişimler bağlamında irdelenmektedir.
Hasan Tuğrul Özkan (2010) tarafından yapılan Denizli kentinin planlama
deneyimi üzerine bir süreç değerlendirmesi başlıklı yüksek lisans tez çalışmasında
ise Denizli kentinin mekânsal gelişim ve dönüşüm süreçleri; gelişim sürecindeki kırılma noktaları ve dinamikler bağlamında ele alınarak Denizli örneğinde imar ve planlama faaliyetleri açısından kronolojik dizinde değerlendirilmektedir.
Saadet Tuğçe Tezer (2013) tarafından yapılan Kent biçimimin köprüler
etkisinde değişiminin incelenmesi, Floransa örneği başlıklı yüksek lisans tez
çalışmasında, kent makroformunun gelişiminde köprülerin etkisi incelenmektedir. Fatih Adıgüzel (2014) tarafından yapılan Kentsel gelişme ile ulaşım
etkileşimi-Adana örneği başlıklı yüksek lisans tez çalışmasında, etkileşimi-Adana kentsel gelişimi ile
ulaşım sistemleri ilişkisi coğrafi bilgi sistemleri yoluyla analiz edilmektedir.
Fatih Başkan (2014) tarafından yapılan Kent makroformunun dönüşümünde
ulaşımın rolü; Pendik örneği başlıklı yüksek lisans tez çalışmasında ulaşım ve kent
10
yaya ölçeğinden günümüze kadar geçirdiği evreler kuramsal örnekler bağlamında Pendik örneği üzerinden ele alınmaktadır.
Esra Yavuz Öztürk (2016) tarafından çalışılan Küçük ölçekli kentsel ekonomi
ve kentsel biçim ilişkisi başlıklı yüksek lisans tez çalışmasında; küçük ölçekli kentsel
ekonomi ve kentsel biçim ilişkisinin parsel ölçeğinden kent ölçeğine kadar kentin fiziksel yapısına etkisi ele alınmaktadır.
İzzet Mutlu (2017) tarafından yapılan Arazi kullanımı–ulaşım etkileşiminin
irdelenmesi: Sultangazi örneği başlıklı yüksek lisans tez çalışmasında, İstanbul’un
gecekondu bölgelerinden birisi olan Sultangazi İlçesi’nin arazi kullanımı ve ulaşım sistemindeki değişimlerin mekâna olan etkisi tarihsel gelişim sürecinde irdelenmektedir.
Yukarıda kapsam–içeriği özetlenen lisansüstü tez çalışmaları değerlendirilirse; kent formu üzerine araştırmaların kavramsal bağlamda arazi kullanım ya da kent
formu veya mekânsal gelişme kavramları ile eşdeğer olarak ele alındığı, kent
formunun biçimlenme sürecindeki bileşenler bağlamında ise planlama deneyimleri/kentsel kodlardan, arazi kullanım biçimine, üretim biçimlerinden nüfus yoğunluğuna, ulaşım altyapısından arazi değerlerine dek uzanan farklı kapsam ve içerikte analizler eşliğinde tarihsel bağlam ile ilişkilendirilerek ele alındığı ve değerlendirildiğini söylemek mümkündür.
1.4 Yöntem Açıklamaları
Tez çalışmasında; Denizli kent formunun tarihsel bağlamda değişim–dönüşüm sürecinin ortaya konulabilmesine yönelik olarak yorumlu kaynak araştırması esas olmak üzere 4 (dört) aşamadan oluşan bir araştırma–yöntem kurgusu belirlenmiştir.
Birinci aşama: Denizli kent formunun mekânsal–işlevsel sınırlarının tespiti ile kentsel boşluklar ve kentsel saçaklanma bölgelerinin belirlenmesi, mekânsal gelişme dinamiklerinin tespiti ve gelişme alanlarının güncel durumu ile doğal/yapay eşiklerin değerlendirilmesine yönelik yerinde tespit–gözlem ve fotoğraflama çalışmalarıdır.
11
Bu çalışmalar, Denizli kent formunun mekânsal ve işlevsel karakteristiğinin belirlenmesi bağlamında kentsel gelişmenin kapsam ve içeriği ile kentsel formun gelişme biçiminin tespiti bakımından önemlidir.
İkinci aşama; tez çalışmasının konu edindiği kentsel form ile kentsel formun verimlilik–etkinliğinin çözümlenmesinde/belirlenmesinde kullanılacak göstergelerin tespit edilmesine ilişkin olarak kavramsal–kuramsal arka planın tarihsel bağlamda değerlendirilerek, güncel bilgi birikiminin oluşturulmasıdır.
Bu çerçevede, PAÜ Kütüphanesi Abone Online Veri Tabanları (EBSCO–Host, JSTOR, Science Direct, WEB of Science gibi) ile YÖK Ulusal Tezler Veri Tabanı ile D–SPACE açık/sınırlı erişim veri tabanları kullanılarak, kent formu, kentsel gelişme,
mekânsal gelişme, arazi kullanım anahtar kavramları ile sorgulama sürecidir. Bu
süreçte, konuya ilişkin tez çalışmaları başta olmak üzere akademik–bilimsel içerikte kitap, makale ve konferans bildirileri olmak üzere yazılı kaynaklar derlenerek, kavramsal bağlamda sınıflandırılmıştır.
Devamında, Denizli Valiliği (çalışma raporları–yıllıklar), Denizli Büyükşehir Belediyesi (planlar ve raporlar) ile Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü (uzmanlık
tezleri–projeler) ve İller Bankası (hâlihazır harita–planlar ve raporlar) gibi
kurumsal arşivlerden, Denizli kentine ilişkin farklı tür–kapsam ve ölçekteki imar planları ile kent bütününe yönelik sosyal–ekonomik ve teknik altyapı içerikli farklı sektörlerdeki proje–plan raporları ve çalışma raporlarının elde edilmesidir.
Üçüncü aşama: Denizli kentinin tarihsel gelişim sürecinde kentsel gelişme biçimlerinin haritalanarak, planlama deneyimlerine ilişkin bütüncül ya da kısmi farklı ölçeklerdeki plan kararlarının, güncel hâlihazır haritalar kullanılarak üretilen analitik haritalar eşliğinde tarihsel arka plan ve planlama deneyimleri olmak üzere karşılaştırmalı değerlendirilmesidir. Bu değerlendirmeler, kent formunun tarihsel süreçteki gelişim dinamikleri ile planlama deneyimleri yoluyla ortaya konan gelişim– değişim biçimlerinin kent formu bağlamında sorgulanması bakımından önemlidir.
Dördüncü aşama: Denizli kent formunun değişim–gelişim sürecinin sınırlar (doğal/yapay eşikler), arazi kullanım deseni, ulaşım sistemi ve yoğunluk (nüfus
12
büyüklüğü ve dağılımı) göstergeleri esas olmak üzere analitik haritalar eşliğinde ayrıntıda yorumlanarak, sürdürülebilir kent formlarına yönelik tartışmalar bağlamında kentsel formun etkinliği–verimliliğinin değerlendirilmesidir.
1.5 Özgün Değer
Özgün değer kavramı; akademik–bilimsel literatüre ilgili alanda kendine özgü nitelikte yeni fikir, teknoloji, bilimsel yöntem düzeyinde katkı sunulması veya kavramsal–kuramsal düzeyde bilgi birikimi oluşturulması ya da bilinen bir yöntemin özgün örnek alan düzeyinde farklı bakış açısı biçiminde ele alınması–sunulması olarak ifade edilebilir.
Bu çerçevede bakılırsa; tez çalışmasının özgün değerini araştırma yöntemi ve örneklem alan düzeyinde 2 (iki) başlıkta ifade etmek mümkündür. Birincisi, kent formunun değişim–dönüşüm sürecinin çözümlenmesi ve kentsel formun etkinliği– verimliliğinin belirlenmesine yönelik olarak ortaya konan önermeler, tarihsel geçmiş ve planlama deneyimlerinden edinilen bilgi birikiminin, analitik haritalar eşliğinde yorumlanmasına dayanan yöntem kurgusu olarak görülebilir. İkincisi ise; literatür araştırması verilerine göre kent odaklı mekan bilim disiplinleri (şehir planlama,
mimarlık, peyzaj mimarlığı) bağlamında bugüne dek yeterince tartışılmamış/araştırılmamış özgün örneklem alan niteliğindeki Denizli kenti örneğinde sorgulanması olarak ifade edilebilir.
Nitekim Denizli kenti esas alınarak yapılan sorgulamada ise kentsel mekân kullanımından, tarihsel gelişme sürecine, kentsel dönüşüm uygulamalarından, kentsel yaşam kalitesine, kentsel ekonomik altyapıya dek uzanan farklı disiplinlerde toplam 17 (on yedi) çalışma belirlenmiştir. Bu çalışmalardan; 8 (sekiz) tez çalışmasının Şehir ve Bölge Planlama bilim alanında, 6 (altı) tez çalışmasının Kamu Yönetimi bilim alanında yapıldığı, Mimarlık, Peyzaj Mimarlığı ve Kentsel Politika Planlaması bilim dallarında ise 1 (bir) tez çalışmasının gerçekleştirildiği belirlenmiştir (Tablo 1.1).
13
Bu çalışmalar ayrıntıda irdelenirse, mekân bilim bağlamında Denizli kentini odak alan Şehir ve Bölge Planlama (8), Mimarlık (1) ve Peyzaj Mimarlığı (1) alanında yüksek lisans ve doktora düzeyinde toplam 10 (on) adet tez çalışması olduğu görülmektedir: Şehir planlama alanındaki çalışmaların sanayi alanları– kümelerinden, kentsel tasarıma, alış–veriş merkezlerinden kentsel ulaşıma, planlama deneyimlerinden, geleneksel konutlara ve tarihsel çevrelere dek farklı konuları içerdiği görülmektedir (Tablo 1.1).
Mekân bilim çalışmalarından farklı olarak, Kamu Yönetimi bilim alanında doktora düzeyinde yapılan 3 (üç) tez çalışmasında ise Denizli kenti fiziksel mekânlarının arazi kullanım biçimi ve gelişim–değişimi süreçleri ile idari örgütlenme ve işleyişi açısından mekânsal bağlama yönelik değerlendirme içerikli olması dikkat çekicidir (Tablo 1.1).
Tablo 1.1: Denizli Kenti Üzerine Yapılmış Lisansüstü Tez Çalışmaları
Tez Adı Yıl Uzmanlık Alanı Düzeyi
ġehir ve Bölge Planlama uzmanlık alanına ait tez çalıĢmaları
Coğrafya alanında yeni bir yaklaşım ve araştırma yöntemi olarak eleştirel
gerçeklik: Denizli’de üretim ve yeniden üretimin değişen yapısı 1998 Şehir ve Bölge Planlama Doktora İhracat sürecinde üretici servislerin rolü: Endüstriyel bölge olarak Denizli alan
çalışması 1998
Şehir ve Bölge Planlama
Yüksek Lisans Yerel endüstriyel kalkınmada girişimci ağları: Denizli ve Gaziantep örneklerinin
karşılaştırmalı analizi 2002
Şehir ve Bölge
Planlama Doktora Yaşanabilir mekânların oluşturulmasında bütünsel cadde tasarımı: Denizli,
Kınıklı örnek alan çalışması 2005
Şehir ve Bölge Planlama
Yüksek Lisans Bölgenin endüstriyel yeniden yapılanması üzerine eleştirel bir yorumlama:
Denizli tekstil ve hazır giyim sektörü örneği 2007
Şehir ve Bölge Planlama
Yüksek Lisans Türkiye’de alışveriş merkezlerinin gelişimi: Denizli örneği 2010 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Denizli kentinin planlama deneyimi üzerine bir süreç değerlendirmesi 2010 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Tarihi çevrede morfolojik analiz: Kaleiçi, Denizli örneği 2018 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans
Diğer uzmanlık alanına ait tez çalıĢmaları
Eski Denizli evleri Denizli geleneksel konut mimarisinin şehrin gelişimi ve
değişimiyle oluşan yeni yapısı 2000 Mimarlık Yüksek Lisans Sanayi bölgelerinin çevreye olan etkilerinin peyzaj planlama ve tasarımı
açısından Denizli kenti örneğinde irdelenmesi 2000
Peyzaj Mimarlığı
Yüksek Lisans Denizli kentsel alanının yönetim alternatifler 2007 Kamu
Yönetimi
Yüksek Lisans
14
Kentsel büyümenin idari–mekânsal boyutları; Denizli kenti örneği 2011 Kentsel Politika Planlaması Doktora Kentsel mekân kullanımında değişim: Denizli kenti örneği 2010 Kamu
Yönetimi Doktora Kamusal alanların alışveriş merkezine dönüşümü: Denizli Sümerbank'tan
Sümerpark'a 2014
Kamu Yönetimi
Yüksek Lisans Kentsel çevrede fiziksel aktivite ve mekânsal planlama: Denizli örneği 2016 Kamu
Yönetimi Doktora Kentsel dönüşüm ve kentsel yoksulluk: Denizli örneği 2016 Kamu
Yönetimi
Yüksek Lisans Kentsel dönüşüm uygulamalarının kentsel yaşam kalitesine etkileri: Denizli
Karşıyaka mahallesi örneği 2017
Kamu Yönetimi
Yüksek Lisans Kaynak: YÖK Tezler Veri Tabanı: https://tez.yok.gov.tr. Erişim tarihi:24.08.2019
Diğer taraftan, kentsel/şehirsel form, kent/şehirsel biçim ve kentsel/şehirsel
gelişme anahtar kelimeleri esas olmak üzere YÖK Ulusal Tezler Veri Tabanı ile
Üniversitelerin D–Space Açık Erişim Veri Tabanlarında yapılan sorgulamalarda farklı bilim dallarında toplam 27 (yirmi yedi) tez kaydına ulaşılabilmiştir (Tablo 1.2). Bu kayıtlara göre; toplam 27 (yirmi yedi) tez çalışması içinde yüksek lisans ve doktora düzeyinde olmak üzere 19 (on dokuz) tez çalışmasının Şehir ve Bölge Planlama bilim alanında, 4 (dört) tez çalışmasının Mimarlık bilim alanında, Ulaşım Sistemleri, Peyzaj Mimarlığı, Coğrafya ve Kamu Yönetimi bilim alanlarının her birinde 1 (bir) tez çalışması yapıldığı tespit edilmiştir (Tablo 1.2).
Tablo 1.2: Kentsel Form/Biçim Konularında Yapılmış Lisansüstü Tez Çalışmaları
Tez Adı Yıl Uzmanlık Alanı Düzeyi
ġehir ve Bölge Planlama uzmanlık alanına ait tez çalıĢmaları
Kentsel ulaşım planlamasında arazi kullanımı–ulaşım etkileşiminin modellenmesi: İstanbul üzerine bir değerlendirme 1997
Şehir ve Bölge
Planlama Doktora Kent biçimi–ulaşım etkileşimine ilişkin (tarihsel ve güncel) yaklaşımlar ve İstanbul
örneği 2006
Şehir ve Bölge
Planlama Doktora İstanbul’da konut fiyatını etkileyen kent formu elemanlarının coğrafi
ağırlıklandırılmış regresyon ile incelenmesi 2012 Şehir ve Bölge Planlama Doktora Antakya kent formunu oluşturan ögelerin araştırılıp değerlendirilmesi 1989 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Sanayi sonrası şehir formunun transformasyonu 1990 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Planlama sürecinde Sivas’ın kentleşmesi ve kent formu 1991 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans
15
Arazi kullanım-ulaşım etkileşimi ve erişebilirlik: İstanbul için bir değerlendirme 1993 Şehir ve Bölge Planlama
Yüksek Lisans Ankara kent formunun görsel kurgusu 1994 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Kent formunu denetleme aracı olarak kentsel kodlama 1999 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Kentsel formun elde edilmesi sürecinde yeni bir yöntem: Urban coding 1999 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Kentsel derişiklik: Ankara kent formu çalışması 2004 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Kentsel planlama sürecinde Konya kent formunun gelişimi üzerine bir araştırma 2005 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans İstanbul’da kent formunun mekânsal analizi 2006 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Ticaret işlevinin kent formu ve yapısına etkilerinin Trabzon örneği üzerinde
incelenmesi 2008
Şehir ve Bölge Planlama
Yüksek Lisans Kent biçimimin köprüler etkisinde değişiminin incelenmesi: Floransa örneği 2013 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Stratejik mekânsal gelişme dinamikleri çerçevesinde transfer merkezlerinin kent
formuna etkileri: Londra–Lizbon–İstanbul deneyimleri 2013
Şehir ve Bölge Planlama
Yüksek Lisans Kent makroformunun dönüşümünde ulaşımın rolü: Pendik Örneği 2014 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans Sürdürülebilirlik ve kentsel form arasındaki bağlantı üzerine bir değerlendirme:
Gaziantep örneği 2014
Şehir ve Bölge Planlama
Yüksek Lisans Karmaşıklığı tasarlamak: kent formunun uyumlanma yetisini geliştirmek 2018 Şehir ve Bölge
Planlama
Yüksek Lisans
Diğer uzmanlık alanlarına ait tez çalıĢmaları
Sosyo–kültürel yaşamın kent formuna etkisi 1998 Mimarlık Yüksek Lisans Eski Denizli evleri Denizli geleneksel konut mimarisinin şehrin gelişimi ve
değişimiyle oluşan yeni yapısı 2000 Mimarlık
Yüksek Lisans Kentsel biçimlenmeye ontolojik bir yaklaşım: heteraşik bir model önerisi 2014 Mimarlık Yüksek
Lisans Küçük ölçekli kentsel ekonomi ve kentsel biçim ilişkisi 2016 Mimarlık Yüksek
Lisans Kentsel mekân kullanımında değişim: Denizli kenti örneği 2010 Kamu
Yönetimi Doktora Kentsel planlama sürecinde kent formundaki değişimlerin Diyarbakır kenti
örneğinde araştırılması 2010
Peyzaj Mimarlığı
Yüksek Lisans Kentsel gelişme ile ulaşım etkileşimi–Adana örneği 2014 Coğrafya Yüksek
Lisans Kentsel ölçekteki gayrimenkul yatırımlarının mekânsal gelişme üzerindeki etkisi:
Başakşehir örneği 2013 Kentsel Sistemler ve Ulaştırma Yüksek Lisans
Kaynak: YÖK Tezler Veri Tabanı: https://tez.yok.gov.tr. Erişim tarihi:24.08.2019
Bu tespitler, Denizli örneklem alanı üzerinden değerlendirilirse; esas itibarıyla sanayi kenti kimliği bağlamında ağırlıklı olarak ekonomik gelişme–kalkınma ve sosyal boyutlara yönelik çalışmaların yoğunluk gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmalarda, – farklı disiplinlerde olmak üzere – Denizli kentinin tarihsel
16
gelişiminden, sosyal altyapısına, ekonomik kurumlarından, idari örgütlenmesine dek uzanan ana temalarda ele alındığını söylemek mümkündür.
Diğer taraftan, kentsel/şehirsel form, kent/şehirsel biçim ve kentsel/şehirsel
gelişme bağlamında kentsel form üzerine odaklana çalışmalar değerlendirilirse,
kentsel formun tarihsel süreçte oluşum sürecini, planlama deneyimleri ile birlikte ele alarak, göstergeler eşliğinde değerlendiren çalışmaların kısıtlı sayıda olduğunu görülmektedir. Nitekim kent formu/biçimi üzerine araştırmaların, genellikle mekânsal veya sosyal–kültürel ya da ekonomik veya idari bileşenler üzerinden sorgulandığı, kent formunun bileşenleri açısından ise sadece kentsel arazi
kullanım/alan kullanım biçimi ile ulaşım etkileşimi ekseninde ele alındığı
anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, tez çalışmasının gerek örneklem alan seçimi gerekse kavramsal–kuramsal arka plana dayalı bilgi birikimi esas alınarak ortaya konan göstergeler ile analitik haritalar eşliğinde çözümlemelere dayanan yöntem kurgusu bakımından özgün değer taşıdığı değerlendirilmektedir.
1.6 Beklenen Katkı–Yaygın Etki
Bu tez çalışması; Denizli kenti örneğinde kent formunun tarihsel gelişim süreci ve planlama deneyimleri eşliğinde değişim–dönüşüm sürecinin analitik haritalar dizgisi üzerinden ele alınması bakımından gerek kent planlama alanındaki akademik–bilimsel çalışmalara gerekse uygulama sürecinde yerel yönetimlere “kent
formunun morfolojik analiz değişkenlerinin mekânsal kararlara ve kent formunun etkinliğine–verimliliğine etkisi” bağlamında farkındalık sağlayacağı beklenmektedir.
Bu yönüyle, kentsel gelişme sürecinde mekân üretim aracı olarak imar planları yoluyla üretilen “mekânsal, işlevsel ve demografik kararların”, sürdürülebilirlik ilkesi bağlamında kent formunun gelişme biçimi ile etkin–verimli kullanımı olanakları üzerindeki etkilerinin vurgulanması bakımından önemli görülmelidir.
Bu çerçevede, Denizli kenti örneğinde kentsel formun değişim–dönüşüm süreci ve etkinliği–verimliliği üzerine odaklanan bu tez çalışmasının yerel yönetimler düzeyinde uygulayıcılar ile akademik–bilimsel düzeyinde araştırıcılar olmak üzere 2 (iki) bakımdan katkı sunması beklenmektedir.
17
Yerel yönetimsel düzeyinde beklenen; sınırlayıcılar/eşikler ile arazi kullanım
biçimi, ulaşım sistemi ve nüfus yoğunluğu olmak üzere sosyo–mekânsal
göstergelerden oluşan veri seti esas alınarak yapılan morfolojik analizler yoluyla kentsel formun gelişme biçimi ve etkinliği–verimliliğinin değerlendirilmesine yönelik bu tez çalışmasının, ortaya konan tespit ve öneriler bağlamında kentsel formun geleceğine yönelik arayış ve tartışmalara uygulama düzeyinde yol gösterici olarak katkı sunmasıdır.
Akademik–bilimsel düzeyde beklenen ise; sürdürülebilir kentsel gelişme gündemi temelinde kent formunun gelişme biçimleri ile etkinliği–verimliliğine yönelik akademik–bilimsel araştırmalara, kullanılabilecek ölçütlere ilişkin veri seti oluşturulması ve analitik harita üretimine dayanan yöntem kurgusu ile analitik bakış açısı bağlamında katkı koymasıdır.
18
2. KAVRAMSAL VE KURAMSAL ARKA PLAN
2.1 Kent Formu/Makroform Kavramı
Kent formunun işlevsel içeriğini; “durumun, fonksiyonun ve mekânın
etkileşiminden, kişilerin zihnindeki kavramlardan ve inşa ettikleri yapı türlerinden, aynı zamanda bunların duruma, işlevlere ve mekâna ve daha sonraki insan aktivitesine olan tepkisinin mekânsal yansıması” olarak tanımlamak mümkündür
(Blumenfeld 1949: 7–16, Blumenfeld 1975:131–147, Rapoport 1977). Başka bir açıdan ise kent formunun özellikle Amerika Birleşik Devletleri büyük kentlerine yönelik kentsel gelişme modelleme arayışları kapsamında ele alınarak, arazi kullanım kararları ile ilişkilendirilerek ifade edildiği görülür (Nelson 1969: 198–207, Horton 1971: 73–83).
Kavramsal açıdan bir değerlendirme yapılırsa; Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde;
“bir kentin tasarlı/planlı ya da tasarsız/plansız olarak gelişme sürecinde yoğun, örümcek ağı, çizgisel, vb. türlü mekânsal–fiziksel görünümler” olarak tanımlandığı,
benzer olarak, Kent Planlama Terimleri Sözlüğünde ise; “bir kentin tasarlı ya da
tasarsız olarak gelişme süreci içinde alabileceği yoğun, örümcek ağı, çizgil vb. türlü görünümlerden biri” olarak ifade edildiği görülür (Anonim 2018, Keleş 1999).
Kavramsallaştırma çabaları tarihsel bağlamda ele alınırsa, sanayi öncesinde tamamen savunma gereksinimlerine dayalı doğal ve insan yapısı unsurlar ile tahkim edilmiş kentsel düzeni ifade ederken, sanayi sonrasında özellikle on dokuzuncu yüzyıldan itibaren kurumsallaşma ve hukuksal düzenlemelere dayalı olarak kent kuramları ve planlama arayışları kapsamında farklı konu ve sorunları önceleyen
estetik kent, güzel kent, sağlıklı kent, bahçe kent gibi kavramsal tanımlamalar ile
ifade edildiğini söylenebilir (Sitte 1965, Howard 1965: Peterson 1976: 415–434, Collins ve Collins 1986, Hall 1997).
Bu noktada; ondokuzuncu yüzyılda özellikle Viyana’da Camillo Sitte, Berlin’de James Holbrecht ve Paris’te Haussmann uygulamaları ile Amerika Birleşik
19
Devletleri’nde Daniel Burnham tarafından Chicago, Detroit ve San Francisco kentlerine yönelik planlama çalışmalarında belirginleşen ulaşım sistemine yönelik düzenlemeleri esas alan planlama arayışları, ulaşım sistemi ile kent formu arasındaki etkileşimi ortaya koyması bakımından önemli sayılmalıdır (Benevolo 1967, Schorske 1979, Benevolo 1993, Jordan 1995, Capuzzo 1998: 23–51, Hall 1999, Smith 2006).
Yirminci yüzyılda ise işlevsel kent yaklaşımı bağlamında kent formunun zoning–işlevsel bölgeleme yaklaşımı eşliğinde arazi kullanım odaklı olarak farklı bir nitelik kazandığı söylenebilir. Buna göre, kentsel işlevlerin zoning–bölgeleme ilkesi temelinde merkez bölgesi, konut alanları, ticaret alanları ve sanayi alanları olmak üzere mekânsal bağlamda ayrımlaşmasının, kentsel gelişme modelleri ve kent formunun biçimlenmesinde belirleyici olduğunu söylemek mümkündür (Howard 1969: 198–207, Gold 1998: 225–247, Somer 2007, Poerschke 2016: 199–210).
Kent formunu kavramının bileşenleri açısından bakılırsa; kent formunun fiziksel yapı olarak ele alınarak, ölçü/boyut, yoğunluk, doku, taslak ve biçim olmak üzere 5 (beş) temel bileşen eşliğinde kavramsallaştırıldığı görülür (Lynch 1954: 54– 63, Lynch ve Rodwin 1959: 479–486, Lynch 2016). Bu kavramsallaştırma çabalarının en bilineni; kentin canlılık, duygu, uygunluk, ulaşılabilirlik, kontrol– denetlenebilirlik, etkinlik ve adalet olmak üzere 7 (yedi) temel özellik esas olmak üzere iyi kent formu olarak somutlaştırıldığı söylenebilir (Lynch 1981).
Ancak, yirminci yüzyılın son çeyreğinde özellikle sürdürülebilirlik ilkesi ile birlikte doğal yaşama alanları–ekosistemlerin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması çabaları bağlamında çevre duyarlı/ekolojik kentsel gelişme ve planlama modellerinin önem kazanması ile ulaşım–iletişim ve bilgi sistem ve teknolojilerindeki gelişme–değişmeler ile kent formuna ilişkin tartışmaların, ekolojik kaygılar yönünden farklı bir boyut kazandığı söylenebilir (Anonymous 1987, Breheny 1992: 1–23, Drakakis–Smith 1995: 659–677, Frey 1999, Leeming 2000: 21–31, Hall 2000: 123–140, Beatley 2000, Naes 2001: 503–524).
Bu çerçevede, kent formu üzerine ortaya konan güncel kavramsal açıklama– tanımlamalar irdelenirse; yoğunluk deseninden doku farklılıklarına, sosyal yaşamdan ekonomik faaliyetlere, arazi kullanım biçiminden, ulaşım sistem ve teknolojileri ile
20
bilgi teknolojilerine dek uzanan farklı kapsam ve içerikteki birçok bileşenin kent formunun biçimlenmesinde etkili olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim üçüncü binyıl olarak tanımlanan kentsel binyılda, kent formunun deneysel ve kuramsal araştırmalar bağlamında ulaşım sistem ve araçları ile bilgi sistem ve teknolojileri bağlamında sürdürülebilir kentsel gelişme esas olmak üzere kavramsallaştırıldığı görülür (Anonymous 1987, Breheny 1992: 1–23, Haughton ve Hunter 1994, Haughton 1997: 189–195, Diepen ve Voogd 2001: 59–74, Audirac 2002: 212–226, Pizarro 2003: 111–130, Jabareen 2006: 38–52).
Bu yönüyle bakılırsa, çevre duyarlılığı ve sürdürülebilirlik ilkesi esas olmak üzere arazi kullanım düzeni, ulaşım ve teknik altyapı ile yoğunluk kavramlarının, kent formunun temel bileşenleri olarak öne çıkarıldığı söylenebilir. Bu bileşenler eşliğinde güncel kent formu tartışmalarının, sürdürülebilirlik ilkesi temelinde kentsel yayılmanın önlenmesi ve ekolojik yaşam alanlarının korunması esas olmak üzere arazi kullanım biçimlerinin karma (mix) arazi kullanım yaklaşımı odaklı ele alınarak, bireysel araç kullanımının azaltıldığı, çevre duyarlı ulaşım sistemleri ile geri dönüşüm sistemlerinin yaygınlaşmasını öngören yüksek yoğunluklu ve kompakt/toplu yapı düzenine dayanan sürdürülebilir kent formları olarak kavramsallaştırıldığı görülmektedir. (Newman 1994: 13–18, Frey 1999, Jenks ve Burgess 2000, Williams ve Diğerleri 2000, Kazimee 2016).
Dolayısıyla, özellikle sanayi devrimi sonrasında tüm dünyada kıtalar–arası ya da bölgeler–arası veya kentler–arası üretim–dağıtım/pazar yerleri–arası ilişkiler barınma–çalışma–dinlenme işlevleri arasındaki ilişkilerin kentsel gelişme sürecinde ulaşım araç ve teknolojileri bağlamında ulaşım sistemlerine göre belirlendiği/biçimlendirildiği ifade edilmelidir. Bu açıdan bakılırsa, sürdürülebilir kentsel gelişme arayışları bağlamında ulaşım sistemi ile arazi kullanım kararlarının mekânsal–işlevsel birlikteliğinin kent formu kavramının içeriğini tanımladığını söylemek mümkündür.
21
2.2 Kent Formunun Tarihsel GeliĢim–DeğiĢim Süreci
Kent formunun tarihsel kökeni irdelenirse; sanayi öncesi dönemde sosyal– kültürel yaşam biçimi ve ekonomik faaliyetler ile siyasal–askeri koşullarının gerektirdiği işlevsel önceliklerin, kentlerin mekânsal gelişme sürecinde ve kent formunun biçimlenmesinde etkili olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim sanayi öncesi kentleri üzerine yapılan araştırmalarda; istisnasız tüm kentlerin savunma unsuru olarak surlar ile çevrelendiği, inanç sisteminin yansıması olarak tapınak– saray bölgesi ile ekonomik faaliyet alanı işlevindeki pazar yerinin temel mekânsal ögeler olduğu, sosyal–ekonomik yaşamın emek yoğun işgücüne dayandığı, iş bölümü ve örgütlenmenin olduğu, ortalama 10.000 nüfuslu yerleşmeler olarak ifade edildiği görülür (Sjoberg 1959: 179–188, Sjoberg 1963: 107–120, Sjoberg 1965). Bu ifadeler; sanayi öncesi kentlerin mekânsal–işlevsel sınırlarının biçimlenmesinde dönemin kendine özgü sosyal–kültürel, ekonomik ve siyasal koşullarının etkili olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.
Neolitik Çağ olarak adlandırılan yerleşik yaşamın başlangıcı olarak ifade edilen dönemde, ilk insan yerleşmelerine ilişkin arkeolojik buluntular irdelenirse; doğal unsurlar ve savunma gerekliliklerinin yerleşme formunun biçimlenmesinde etkili olduğunu düşündürmektedir (Sevin 2003). Nitekim arkeolojik bulgulara göre, ilk insan yerleşmeleri olarak bilinen Çatalhöyük, Hacılar ve Çayönü gibi Anadolu coğrafyasındaki neolitik yerleşmelerde, savunma–güvenlik önlemleri ile bir arada bulunma–dayanışma olgusuna dayalı olarak konut kümelerinden oluşan toplu yerleşim biçimi/formundan söz etmek mümkündür (Şekil 2.1).
22
Çatalhöyük, Konya yakını Hacılar, Burdur yakını Çayönü, Diyarbakır yakını
ġekil 2.1: Neolitik Çağ Yerleşim Formları
Kaynak: Sevin 2003
Eski Çağlar olarak tanımlanan ilk örgütlü imparatorluklar döneminde ise; Mezopotamya’dan Nil Havzası’na, Ganj–İndus Vadilerinden Sarı Irmak Havzası’na, Yucatan Yarımadası’ndan And Dağları’na, Kıta Avrupa’sından Anadolu coğrafyasına dek uzanan eski dünya coğrafyasında, kent formlarının mekânsal çerçevesinin yaya erişme mesafesi esas olmak üzere savunma ve prestij unsuru olarak surlar/duvarlar ile tariflendiğini söylemek mümkündür. Daha geniş bir ifadeyle, kent formlarının doğal unsurlardan, inanç sistemine, güvenlik gereksinimlerinden ve sosyal–ekonomik yaşam biçimlerine dek uzanan farklı bileşenlerin zorunlu kıldığı mekânsal–işlevsel gerekliliklere göre biçimlendirildiğini söylemek mümkündür (Gallion ve Eisner 1963, Morris 1972, Morris 1979, Mumford 1989, Kostof 1999).
Bu dönemde, neolitik yerleşim kültürü pratiğinin devamı olarak; bir arada yaşama ve güvenlik olgusunun gerektirdiği mekânsal öncelikler ile inanç sistemi bağlamında kare ya da dikdörtgen veya dairesel formlu yerleşim biçimleri/kent formlarının yaygın olarak gözlemlendiği görülmektedir (Şekil 2.2 ve Şekil 2.3).
23
Babil, Mezopotamya Kahun, Mısır
ġekil 2.2: Eski Çağ Yerleşim Formları: Kare ya da dikdörtgen formlu yerleşmeler
Kaynak: Morris 1979
Zincirlihüyük, Anadolu Demircihüyük, Anadolu
ġekil 2.3: Eski Çağ Yerleşim Formları: Dairesel formlu yerleşmeler
Kaynak: Nossov 2008, Korfmann 1983
Antik Çağlar olarak tanımlanan Yunan–Roma dönemlerinde ise; kent formunun temelde savunma gereklilikleri ile kolonizasyon politikalarına dayalı olarak askeri–stratejik ve ekonomik gerekçe ve önceliklere göre biçimlendiği söylenebilir. Bu açıdan bakılırsa; Yunan dönemi Polis olarak ifade edilen örgütlü yerleşmeler ile Roma dönemi Castrum Romanum ya da Aosta olarak tanımlanan askeri kökene dayanan yerleşmelerin mekânsal ve işlevsel kurgusunda askeri–siyasal gereklilikler ile artı değer üretimi odaklı ekonomik önceliklere dayanan kolonizasyon
24
ve yerleştirme politikalarının etkili olduğu düşünülebilir (Wycherley 1993, Owens 2000, Gates 2017).
Nitekim Yunan ve Roma dönemlerini kapsayan klasik antik çağ olarak ifade edilen süreç incelenirse; yerleşim düzeninin iç bünyesi ızgara plan esasına göre kurgulanmakla birlikte topografik etkenler esas olmak üzere organik ya da formal/dörtgen formlu yerleşim biçimlerini gözlemlemek mümkündür (Şekil 2.4).
Priene, Batı Anadolu Miletus, Batı Anadolu
Aosta, Kuzey İtalya Timgad, Kuzey Afrika
ġekil 2.4: Antik Çağ Yerleşim Formları: organik ve kare/dikdörtgen formlar
Kaynak: Gallion ve Eisner 1963, Morris 1979
Ortaçağda, Avrupa coğrafyasında kentsel yerleşmelerin uzak mesafe ticareti ve gezgin tüccarın yerleşik düzene geçmesine dayalı olarak nehir yolları veya karayolları ya da denizyolları boyunca verimli bir tarımsal art bölge ya da kırsal çevreye hizmet sunan zanâat ve ticaret merkezleri olarak geliştiğini söylemek
25
mümkündür (Mundy–Riesenberg 1958, 29–30, Smailes 1966, 21–22, Begel 1996: 11–13, Le Goff 1999: 56–57).
Ortaçağ kentlerinin mekânsal kuruluş kökeni üzerine tartışmalar incelenirse;
Londonium, Parisium, Regensburg gibi Roma dönemi mirası üzerinde gelişen
dörtgen formlu kentler, Novogorod ya da Venedik gibi ticaret potansiyeline dayalı olarak gelişen organik formlu kentler ile Carcassone veya Monpazier gibi
bastide/bastion adı verilen dörtgen ya da yıldız formlu planlı kentler olarak
kategorize edildiği görülür (Priene 2000, Braudel 2004, Weber 2000).
Bu çerçevede, ortaçağ kent formlarının belirli ve tanımlı bir yerleşim mirası üzerinde ya da kentsel gelişme sürecinde ekonomik ve askeri–siyasal öncelikler bağlamında tasarlı/ızgara ya da tasarsız/organik formlu olarak kurgulandığını ifade etmek mümkündür (Şekil 2.5).
Castra Regina–Regensburg, Almanya; Roma kentinden gelişen kentler
Bastide yerleşmeleri, Fransa; planlı–tasarlı kurulan kentler
ġekil 2.5: Ortaçağ (Batı) Yerleşim Formları
26
Rönesans–Aydınlanma Çağı olarak ifade edilen ondördüncü–onaltıncı yüzyıllarda ise özellikle ideal yaşam–ideal kent fikri temelinde güçlendirilmiş surlar ile tahkim edilmiş yıldız veya sekizgen formlu Palmanova ya da Cittadella gibi ideal kent tasarımları ile Ütopya Adası veya Güneş Ülkesi gibi dini ya da ideolojik temele dayanan kentsel ütopyaların geliştirildiği söylenebilir (Morris 1979, Zucker 1959, Campanella 2013, More 2006).
Rönesans kentlerinin mekânsal kurgusu; mimarlık alanındaki bilgi üretiminin oran–ölçü ve boyut bağlamında belirli bir odak esas olmak üzere estetik değerler ve simetri ilkeleri eşliğinde kent formuna yansıması olarak değerlendirilebilir. Bu açıdan bakılırsa, mimari ve mühendislik alanındaki ilerlemeler ile ideal yaşam arayışlarının mekânsal birlikteliği olarak ifade etmek mümkündür (Şekil 2.6).
27
Gerçeğin Kenti, ideal yaşam tasarımı Ütopya Adası; ideal yaşam tasarımı
ġekil 2.6: Ortaçağ–Rönesans Yerleşim Formları
Kaynak: Morris 1979, Kostof 1999, More 2006
Barok Çağı olarak ifade edilen onyedinci ve onsekizinci yüzyıllarda ise; askeri mühendis Sebastien Le Prestre de Vauban tarafından özellikle Fransa’da Longwy,
Lille, Neuf Brisach ve Landau gibi askeri tahkimat/kale niteliğindeki yıldız formlu
yerleşmelerin ya da Versailles, Karlsruhe, Manheim gibi kraliyet vurgusunu esas alan kentsel gelişme biçimlerinin yaygınlaştığını söylemek mümkündür (Morris 1979, Griffith 2006, Lepage 2010).
Barok Çağı kentleri, belirli bir program çerçevesinde mühendislik çalışması olarak stratejik bölgelerde inşa edilen tahkimat işlevi üstlenmiş kaleler ile saray ögesini odak alan peyzaj düzenlemeleri ile desteklenmiş planlı kent tasarımları olmak üzere 2 (iki) kategoride değerlendirilebilir (Şekil 2.7).
