Başlık: İNSAN VE HAYVANLARDA AĞRI İLİ DOĞUBAYAZIT İLÇESİ KÖYLERİNDE GÖRÜLEN FLOR ZEHİRLENMESİ VE BUNU VAN İLİ MURADİYE İLÇESİ KÖYLERİNDE DE SAPTAMAMIZLA İLGİLİ İLK TEBLİĞYazar(lar):ŞENDİL, Çetinkaya;BAYŞU, NihatCilt: 20 Sayı: 4 DOI: 10.1501/Vetfak_0000001

A.

O.

Iç

ve Biyokimya Kürsüsü Prof Dr. Ethem Ers~y

İNSAN VE HAYVANLARDA AGRI İLİ DOGUBAYAZIT

İLÇESİ KÖYLERİNDE GÖRÜLEN FLOR ZEHİRLENMESİ

VE BUNU VAN İLİ MURADİYE İLÇESİ KÖYLERİNDE

DE SAPTAMAMızLA İLGİLİ İLK TEBLİG

Çetinkaya Şendil* _{Nihat Bayşu**}

Human and animal cases of fluorosis seen in the district of Doğubayazıt-Ağn, and a report of OCcurenceof the

syndrome in Muradiye-Van

Sunımary: This is the first report of the occurrence offlurosis in humans and animals in the villages of Muradiye- Van of eastem Turkey. The disease was known to be prevalent in the district of Doğubayazıt-Ağrı. These two districts are located around the old Tendürek volcano near the Turkish-Iranian border. Most, if not all, of ıhe inhabitants and the animals of the arcas drink the watel'S from natural springs on the sides of the vulcano, and the animals are pasturing on the grass grown in the same arcas.

Dental stains and abrasions, and intermiltent lameness were deteeted in slıeep, ealtle, water bufTaloes and some horses. In addiıion, diarrhoea, coarseness of wool of some slıeep and roughness of the hair in cattlc were notieed. Sheep, Josing their teeth at 1-2years, and eattlc at 3-4 years of age, eventually bec01l1c \"Cry wcak due to dental disorders.

Similar disorders including moltling, staining and ahrasioııs, arthrosis ofjoints and stifTness in walking were observed in human beings from tlıe same areas. The measLlred fluorine eoneentrations in seveli water samplcs obtained from Muradiyc-Van ranged from 5.70 - 15.20 mg/lt., and six water samples from Dogubayazıt-Ağrı were 10.26 - 12.54 mg/It.

Urinary fluorine eoneentratioıı measured was the limits of between 3.80 - 30.61 mg/It. iıı four shcep of Muradiye-Van, and 3.80 - 26.61 mg/lt. iıı five seep of Doğubayazıt-Ağrı. The eorresponding values offluoriııe eoneentrations measured in six men ranged from 5.70-22.81 mg/lt. of urine in Doğubayazıt-Ağrı, and 3.80 - 26.61 mg/lt. of urine in the twcIve villagers of Van.

* A.Ü. Veteriner Fakültesi İç Hastalıkları Kürsüsü Doçenti, Ankara-Türkiye ** A.Ü. Veteriner Fakültesi Biyokimya Kürsüsü Doçenti, Ankara-Türkiye

İnsan ve Hayvanlarda Ağn İli Doğubayazıt İlçesi Köylerinde ... 1j.75 Although more detaiIed studies are needcd, it is observed that the Inıman urinary flu-orinc concentration is increased with the age of the inhabitants.

Özet: Ağrı ili Doğubayazıt ilçesinde görüldüğü bilinen rıor zehirlenmesini, insan ve hay-vanlarda Van ili Muradiye ilçesi Çaldıran nahiyesi köylerinde de ilk kez saptadık. Hastalı-ğın görüldüğü hcl' iki yöre, Tendürek dağının kuzey ve güney yamaçlarında volkaııik arazi üzerinde bulunmaktadır. Bu bölgelerin pekçok yerinde doğal su kaynakları olup, köylülerin ~:oğu bu suları i~:mektedirler. Hayvanların ise tümü bu suları içmekte ve bu suların suladıkları mer'alardan yararlanmaktadırlar.

Her iki ilde ,koyun, sığır, manda ve atların bazılarında dişlerde lekeler ve aşınma, geçi-ci topallık görülmüş ve bazı koyun ve sığırlarda ishal, yün ve kıllarda kabalaşma da giden-miştir. Koyunların i -2yıl içinde, sığırların ise 3-4 yılda dişleri aşınıp döküldüğünden gıda alamaz duruma gelip elden çıkarıldıkları bildirilmiştir.

İnsanlarda da diş lekeleri ve bozuklukları, yürüyüş te tutukluk ,'e eklemICI'de arthrose saptanmıştır.

Van'ın köylerine ait yedi su örneğindeki flor miktarları 5.7015.20 mgJlt. arasında; Ağ-rı'da ise altı su örneğindeki flor konsantrasyonları 10.26 - i2.54 mg /lt. arasında

bulunmuş-tur.

Van-Muradiye ilçesi köylerine ait dört koyunun idrarında rıor konsantrasyonu 3.lJo-30.61 mg/lt., Ağrı-Doğubayazıt ilçesi köylerine ait beş koyun idrarında ise 3.80 - 26.61 mg/lt. arasında tesbit edilmiştir.

Ayrıca, Doğubayazıt köylerinde çeşitli yaştaki altı erkekte bulduğumuz idrardaki flor miktarlarını 5.70 - 22.81 mg/lt., Van köylerinde oniki insanda 3.80-26.61 mg/lt. arasında saptadık. Kesin olmamakla beraber insanlarda yaş artışına paralelolarak idrardaki flor konsantrasyonunun da arttığını gözledik.

Giriş

Flor doğa'da yaygındır. Suda, toprakta, bitkide ve dokularda

çe-şitli miktarlarda bulunur (25).

Flor'un fazla miktarlarda veya uzun süre alınmasıyla akut veya

kronik flor zehirlenmesi oluşur ve bu çeşitli hayvan türlerinde

görül-müştür (26). Yalnız akut flor zehirlenmesi semptomları, kronik

olay-larda ayrılıklar gösterir (18).

Flor zehirlenmesi genellikle şöyle olur:

1. Fazla florlu suların içilmesiyle,

2. Bazı endüstri merkezleri çevresindeki bitkilerin artık florlu

materyalle bulaşmasıyla,

3. Flor oranı yüksek olan konsantre gıdaların ve mineral

karışım-larının verilmesiyle,

4.. Fazla florlu topraklarda yetişen bitkilerin yenilmesiyle (5,6,7,

476 Çetinkaya Şencli) - Nihat Bayşu

Flor zehirlenmçsi dünyanın çeşitli ülkelerinde görülmektedir (3, 6, 27)' Özellikle doğal su kaynaklarının fazla flor ihtiva ettiği volkanik bölgelerde gözlenmiştir (3, ıg, 2 ı).

İnsan sağlığı yönünden suda florun i ppm veya daha az olması

yararlı bile olmaktadır (g). Ancak 2 ppm' dan sonra sakıncalı olmakta ve flor konsantrasyonu yükseldikçe beliren klinik semptomlar şiddet-lenmektedir (3).

Hayvanlar için genellikle ıo ppm' dan fazla florlu suların tehlike-li olduğu bildirilmişse de (4,ig), 9 ppm florlu suları içenlerde de klinik

semptomlar gözlenmiş (14) ve hatta doğalolarak 4-5 ppm konsan-trasyondaki florlu suları içen sığırların dişlerinde lekeler de saptan-mıştır (I S).

Kronik flor zehirlenmesinin başlıca semptomları dişlerdeki ve kemiklerdeki lezyonlardır. Dişlerinde açık sarı, yeşil kahverengi veya siyah renkte nokta veya çoğunlukla yatay şeritler halinde leke-ler, dişlerin "tebeşir beyazı" görünümü almaları, aşınıp kırılmaları, hypoplasie, geçici topaIlık ve tutuk yürüyüş oluşur. Bazı kemikler ka-lınlaşır ve bu kemikler kolaylıkla kırılabilir (2, 8, ıo, 24, 25, 2g, 30, 32). Zira flor dış ve kemik dokusunun temel maddesi olan kalsiyum tuzlarının depolanmasına engel olur (I 3). İshal, üreme, süt ve yün verimlerinde değişiklikler de olabilir (I 6, 24, 28).

İnsanlarda da, dişIerde lekeler, iskelet anomalilikleri, kyphosis, hareketlerde zorluk, özellikle eklemlerde ağrı, şişli k, arthrose ve sinir-sel bozukluklar gözlenen başlıca klinik bulgulardır (3, 2 ı).

Hastalığın tanımı şu bulgulara göre yapılmaktadır:

i. Dişlerde lekeler ve aşınma

2. Aralıklı topallık 3. Periosteal hyperostosis

4. İdrarda flar miktarının artması (I o, 24)'

Normal insanların idrarlarındaki flor konsantrasyonu 0.3-0.5 ppm'dur (I ı).

Hayvanların idrarlarındaki flor miktarı normalolarak 5-10 ppm olduğu halde (25), kronik zehirlenmelerde bu miktar 20-30 ppm ol-maktadır (ıg, 23).

Ülkemizde flor zehirlenmesi İsparta ve yöresinde uzun yıllardan beri bilinmektedir (21). Ağrı-Doğubayazıt ilçesi köylerinde de saptan-mıştır (ı, ı7)' Oruç (17), flor konusuna verdiği seminerde, köylülerin Tendürek dağı güney eteklerindeki köylerde de benzeri

bozuklukla-ınsan ve Hayvanlarda Ağrı ıli Doğubayazıt İlçesi Köylerinde... 477

rın görüldüğünü bildirdiklerinden bahsetmiştir. Bunun üzerine o böl-geye giderek klinik ve biyoşimik bulgularla karakteristik nor zehirlen-mesini insan ve hayvanlarda Van-Muradiye ilçesi Çaldıran nahiyesi köylerinde de ilk kez saptadık.

Materyal ve Metot

Ağrı-Doğubayazıt ilçesi ve Van-Muradiye ilçesi Çaldıran nahiye-si köylerinde insan ve hayvanlar flor zehirlenmesi yönünden kontrol edilmiş, su ve idrar örnekleri toplanmıştır. Bu köyler Tendürek dağı-nın kuzey ve güneyeteklerindedir. Bu yöre volkanik bölge olduğun-dan pekçok yerinde doğal su kaynaklarına sahiptir. Bu gözelerden Çı-kan bol sular birbirleriyle birleşerek genişlemekte ve geniş mer'aları sulamaktadır.

Bu çalışma, Mayıs-19i3 de yapılmış ve Van'a Temmuz 1973 de tekrar gidilerek daha çok olay görme ve materyal toplama olanağı bu-lunmuştur. .

Doğubayazıt ilçesinin beş köyünden altı su ile, tipik florosis semp-tomları gösteren çeşitli yaşlardaki altı insana (erkek) ve beş koyuna ait idrar örnekleri alınmıştır.

Van'da beş köyden yedi su, oniki insan (erkek) ve dört koyun id-rarı toplanmıştır. Örnekler yerlerinde, usulüne uygun olarak alınıp, muhafaza edilerek, en kısa sürede flar yönünden analize tabi tutulmuş-lardır.

Her iki ilde de en çok koyunlar muayene edilebilmiştir. Zira, sı-ğırcılık bölgede flor zehirlenmesinden dolayı fazla yapılamamaktadır. Ekonomik nedenler köylünün at ve merkep kullanmasına olanak verme diğinden, sınırlı sayıda sığır, manda, at ve mC!"kepkontrol edilebilmiştir.

Dişlerine bakılan insanların sigara içip içmedikleri de sorulduk-tan sonra resimleri çekilmiştir.

Gerek Van ve gerekse Ağrı'da gittiğimiz köylerin çoğunda içme suyu yoktur, aneak birkaçında vardır. Köylülerin çoğu doğal su kay-naklarından yararlanmaktadırlar. Hayvanlar ise tümden doğal sular-dan içmekte ve bunların suladıkları mer'alarda yetişen otları yemek-tedirler.

Topladığımız örneklerin nor analizlerinde kompIcksometrik me-tod (12) kullanılmıştır. Bu metodda, flor standardize edilmiş kalsiyum klorür çözeltisi ile çöktürüldükten sonra kal~iyumun fazlası titripleks

mik-4.7B Çetinkaya Şendil - Nihat Bayşu

tarından flor konsantrasyonu hesaplanmıştır. Tayinde buffer ve indi-katör olarak "Eriochrom black T" kullanılmış ve analizler duplike olarak yapılmıştır.

Sonuçlar

Her iki ildeki hayvanlarda başlıca şu klinik semptomlar saptan-mıştır:

i. Dişlerde lekeler ve aşınma: Koyun, sığır, manda ve bazı

at-larda gözlenmiştir. Kesici dişlerden başlayıp molarlara doğru giden nokta veya çoğunlukla yatay çizgi şeklinde kahverengi veya siyahımsı lekeler görülmüştür. Koyunların çoğunlukla ilk yıldan sonra dişlerinde aşınmalar başlamakta, kırıklar oluşmakta ve dolayısıyla hayvanlar gereğince beslenememektedirler. Bu yüzden koyunlar genellikle ilk yıl sonunda elden çıkarılmaktadır. Sığırlarda ise üçüncü yılda dişler kırılıp dökülmekte ve şekil değişiklikleri oluşmaktadır. Dolayısıyla hayvanların beslenmesi de zorlaşmakta ve 3-4 yaşından daha büyük sığıra pek raslanmamaktadır (Resim. 4, 5).

2. Koyun, sığır ve mandalarda herhangi bir hastalığa bağlı

ol-maksızın geçici olduğu bildirilen topaılıklar gözlenmiştir.

3. Klinikman kemiklerde kalınlaşmalar saptanmamıştır. Ancak röntgen muayenesi de yapılarnamıştır.

4. Bazı koyun ve sığırlarda ishal, yün ve kıllarda kabalaşma da gözlenmiştir (Resim, 7, 8).

5. Muayene edilen atların bazılarında dişierde karakteristik bo-zukluklar görülmüştür (Resim. 6). Merkeplerde ise, bu duruma ilgi-li bulgular saptanmanuştır.

6. Döl veriminde azalma bildirilmemiştir. Ancak koyunlar belir-li bir süre elde tutulabildiğinden kuııanılan koçların bileçevre iııerden sağlandığı ifade edilmiştir.

İnsanlarda da, diş lekeleri, dişlerin "tebeşir beyazı" görünümü almaları, dişlerde şekil bozuklukları, aşınmalar ve kırılma sonucu olu-şan çürükler, diş etlerinde hyperplasie ve kızarıklık, yürüyüşte tutuk-luk, eklemlerde arthrose, ağrı, kyphosis ve sırt ağrıları saptanan başlıca klinik bulgulardır (Resim. I, 2, 3).

Biyoşimik sonuçlar: Tablo i de Van-Muradiye ilçesi Çaldıran nahiyesi köylerinden, Tablo II de Ağrı-Doğubayazıt ilçesi köylerinden alınan sulardaki flor konsantrasyonları gösterilmiştir. Analize tabi tut-tuğumuz suların pH değerleri 5.8-7 arasında bulunmuştur.

İnsan ye Hayvanlarda Ağrı İli Doğuhayazıt İlçesİ Köylerinde ... TABLO i

Yan-Muradiye ilçesi köylerinin sularındaki flor miktarları (mg/IL)

Köyün adı Sonuç

-- --- --- ---Demircik _13.3° - --._-- --._.- ---.---Aşağımutlu 12.90 ----_..._--- "._--- --- ---Alakaya i _9.50 -- --- - .__.. _---Alakaya II 8.36 --- -- --- .---~- - ._---Soğuksu 7.60 _. __._-- _--- _._---Burçakalan _5.70 --- _.._. ----Başeğmez 15.20 TABLO II

Ağrı-Doğubayazıt ilçesi köylerinin sularındaki flor miktarları (mgfl!.)

Köyün adı Sonuç

--- ---Gökçekaynak i i.40 ---- ----Ortadirek 12.16 __ o ----Yeniköy ii .78 ---- ---Aşağıyılanlı 10.26 --- _----- ---Atabakan i 12.16 --- _- ._"._---Atabakan II 12.54 479

Tablo III de Van-Muradiye ilçesi Çaldıran nahiyesine, Tablo IV de Ağrı-Doğubayazıt ilçesi köylerine ait koyunların idrarlarındaki flor miktarları bildirilmiştir. Muayene ettiğimiz koyun idrarlarının pH değerleri ise 7.5-8.5 arasında bulunmuştur.

TABLO III

Yan'daki koyun idrarlarında flar konsontrasyonları (mg/It.)

Köyün adı Sonuç

--- ---Aşağımutlu _:ı.80 --- ---.. Alakaya i 26.61 -- ---Alakaya II 30.61 ---Alakaya III 19.01

480 Çetinkaya Şendi! - ~ihat Bayşu TABLO IV

Ağrı'daki koyun idrarlarında flor konsantrasyonları (mg/lt.) Köyün adı Aşağıyılanlı Yeniköy i Yeniköy II Ortadirek Gökçekaynak Sonuç ii .40 26.61 ii .4° 3.80

Ayrıca Tablo V de de Doğubayazıt köylerinde yaşayan ve tipik florosis semptomları gösteren çeşitli yaşlardaki erkeklere ait idrar ör-neklerinde saptadığımız flör miktarları verilmiştir. Bu idrarların pH ları 4.5-5.5 arasında bulunmuştur. Keza Van-Muradiye ilçesi

köyle-TABLO V

Doğubayazıt köylerindeki insan idrarlarında flor konsantrasyonu (mg/lt.)

Şahsın adı - Köyü Cinsiyeti Yaşı Sonuç

-Yaşar Işık - Aıabakan Erkek ıo 5.7°

---

---Mehmet Kılıç - Yeniköy " 14 5.7°

----Hasan Kılıç - Atabakan " 25 7.60

Mustafa İstek - Atabakan " 38 9.50

---Abdülkadir İlhan - Gökçekaynak " 52 15.20

----

---Emin Taşkıran - Yeniköy " 60 22.81 rindeki erkeklere ait idrar sonuçları da Tablo VI da gösterilmiştir. Bu idrarların pH ları da 5.0-6.5 arasına saptanmıştır.

Tartışma

Doğal su kaynaklarındaki fazla florun insan ve hayvanlarda kro-nik flor zehirlenmesine neden olduğu bildirilmiştir (3, 19, 2ı).

Ağrı-Doğubayazıt ilçesi bazı köylerindeki doğal suların yüksek flor ihtiva ettiği Oruç (I 7) tarafından saptanmıştır. Bizler de bu yöreden beş köyden aldığımız su örnekleri nde floru 10.26-i2.54 mg /1t. arasında

bulduk ki, bu miktarlar hem insan ve hem de hayvanlarda tipik flor zehirlenmesi semptomlarına yol açmaktadır. Gerek insan ve gerekse

İnsan ve Hayvanlarda Ağrı ili Doğuba yazıt ilçesi Köylerinde... 481 TABLO VI

Van-Muradiye ilçesi köylerindeki insan idradarında saptadığımız flor konsantrasyonu (mg/lt.)

Şahsın adı - Köyü Cinsiyeti Yaş' Sonuç

---

---İbrahim Erdoğru-Başeğmez Erkek ıo 3.80

-

---Halis Altıay

-

---Muhammet Ali-Başeğınez _" 12 _4'56 --- ---"--Muhammet Sait-Başeğmez " 13 3.80 --- -._----Naei Bilici-Halaklı " 16 3.80 --- -- ---Mir Bahattin-Başeğmez _" 18 3.80 --- --- ---Musa Bingöl-Soğuksu _{" 35 9.50} Bedir Kavak-Başeğmez _{" 40} 15.20 ---- ---Abdülaziz Çclebi-Soğuksu _{" 43} 7.60

---Haydar Anık- Tepcli

.

--

---Fethi Demir-Soğuksu _" Go 6.84

---._--Abbas Çevik-Soğuksu _" 63 26.61

koyun, sığır, manda ve bazı atlarda saptadığımız klinik bulgular fazla florlu bölgelerde görüldüğü bildirilen semptomlara uygunluk göster-mektedir (3, 8, 2i,24).

Van-Muradiye ilçesi Çaldıran nahiyesi köylerindeki suların [lor konsantrasyonlarını da 5.70-iS.20 mgjlt. arasında bulduk.

çoğun-lukla hayvanlar için io mgjlt. dan fazla florlu suların tehlikeli olduğu

bildirilmişse de (4, 19), daha düşük konsantrasyonlu suların bile kli-nik semptomların oluşmasına neden olduğu da gözlenmiştir (I 4, iS).

Böylece, Doğubayazıt'ta olduğu gibi, Van-Muradiye ilçesinde de görülen hastalığın etyolojisinin doğal su kaynaklarındaki yüksek flor olduğunu saptadık. Bulduğumuz sonuçlar, hele insanlar için çok fazla-dır (3, 21).

İnsan ve koyun idrarlarındaki [lor miktar tayinlerini, hastalığın tanımı için yaptık ve klinik bulgulara paralel olarak bulduğumuz biyo-şimik sonuçlarla hastalığın [lor zehirlenmesi olduğu kanısına vardık. Hastalığın tanımı için bildirilen kriterlerden (ıo, 24), dişlerdeki leke-ler, aşınma, aralıklı topallık ve idrarda flor konsantrasyonunun artma-sını bizlerher iki ilde de gördük.

482 Çetinkaya Şencli! - Nihat Bayşu

Doğubayazıt ilçesi köylerinde çe~itli ya~taki altı erkekte saptadı-ğımız idrardaki flor konsantrasyonunu 5.70-22.81 mgflt. ve Van

köy-lerinde ise oniki insanda 3.80-26.61 mgflt. arasında bulduk. Bu mik-tarlar normal insanlar için bildirilen rakamların (I i) çok üzerindedir. Nitekim, sadece bir fikir tdinmek amacı ile flor zehirlenmesinin söz konusu olmadığı Ankara'da üç insan idrarındaki flor konsantrasyonu-nun 0.1-0.2 mg/lt. arasında saptadık. Gerek Van ve gerekse

Doğu-bayazıt'taki insanlarda bulduğumuz değerler ise, kronik flor zehirlen-mesinde insan idrarları İçin bildirilen miktarlara uygunluk göstermek-tedir (3). Ayrıca, Tablo V ve Vl'nın incelenmesinden anla~ılacağı gibi, insan idrarlarında bulunan flor miktarları genellikle ya~ artı~ına pa-ralel bir yüksclme de göstermektedir. Nitekim, idrarlarda saptanan flor konsantrasyonunun alınan flor miktarına ve süresine göre arttığı Shu-pe (23) tarafindan da bildirilmi~tir.

Keza tablo III ve IV'de bildirdiğimiz koyun idrarlarındaki flor konsantrasyonlarının çoğu kronik zehirlenmelerde saptanan (ıg, 23) miktarlara uygunluk göstermektedir. Ama, Ankara'da normal üç ko-yun idrarında bulduğumuz flor miktarları ise I.O-I.g mg lll.

arasın-daydı.

Flor zehirlenmesinde bildirilen (16, 24, 28) ishal, kıl ve yünler-deki deği~imleri bazı hayvanlarda bizler de gözledik.

Shupe (26), atların evcil hayvanlar içinde flor zehirlenmesine kaqı en dayanıklı olduğunu ve ancak florun çok fazla olduğu durum-larda di~ lekeIerinin olu~tuğunu bildirmektedir. Bizler bazı atların di~-lerinde lekeler gördük. Ancak, merkeplerde herhangi bir semptom saptamadık. Yalnız, bölgede az tektırnaklı hayvan olduğundan bun-larda fazla muayene olanağı bulamadık.

Böylece, Doğubayazıt'ta bilinen flor zehirlenmesini klinik ve biyo-~imik bulgularla Van-Muradiye ilçesi Çaldıran nahiyt:si köylerinde de saptadık .

. Bölgede bildirilen insan ve hayvan varlığı (17), insanların eko-nomik gücü ve doğa koşullarının hayvancılıktan ba~ka uğra~ılara en-gelolması konunun önemini arttırmaktadır. Ku~kusuz insan sağlığı herşeyi n üstündedir. Bunun için gerekli olan dü~ük florlu sular köy-lere belki getirilebilir. Ancak, bu vatanda~ları'mızın geçimini sağlayan hayvanlar doğal suları içecek, en verimli olmaya ba~lıyacakları dö-nemde elden çıkarılacak ve böylece köylümüz büyük ekonomik kayıp-lara uğramaya devam edecektir. Bu da, flor zehirlenmesinin insan ve hayvan organizmasında neden olduğu biyo~imik ve histopatolojik bo-zuklukların incelenmesi yanında, adı geçen bölge ko~ullarına uygun

ko-İnsan ve İIayvanlarda Ağn İli DoğubayaZlt İlçesi Köylerinde... 483

runma veya sağıtma yöntemlerinin bulunmasını da zorunlu kılmak-tadır.

Teşekkür

Çalı~malarımız sırasında yardımlarını gördüğümüz sayın bölge halkına, Van Vet. Md. Gündoğan Şener, Vet. Hek. Bekir Tan, Cafer Tetik, Muradİye Vet. Hekimi Basri Küçüközdemİr'e ve Ağrı'da Vet Hek. Yusuf Erel, Doğubayazıt Vet. Hekimi Mustafa Demİral ile diş tabibi Yzb. Behzat Mermutlu'ya teşekkürü bir borç biliriz.

Literatür

1- Aksoğan, 8'(1972): İçme suyundaflor. YSE Derg. No: 77,4-9. 2- Ammerman, C. B., et aI. (1964): Comparative ejfects of fluorine

from soft phosphate, calciumfluoride and sodiumfluoride on steers.

J.

3- Anon. (197°): Fluorides and Human Health. WHO. Monograph Series No: 59. Geneva, 1-352.

4- Bear, F. E. (1957): Toxic elements in soils. The 1957 yearbook of of agriculture. The USDA., 167-168.

5- Boddie, G. F. (1960) : "Fluorine Alleviators". III. Field trials in-volving cattle. Vet. Rec., 72, 441-445.

6- Burns, K. N. and Aııcroft, R. (1964): Fluorosis. Ibid., 76,507-5°9.

7- Ford, C. M. (1972): Fluorosis in the dairy herd. Ibid., 90, 61 ı. 8- Garlick N. L. (I 955): The teeth of the ox in clinical diagnosis. IV.

Dentalflurosis. Amer.

J.

9- Grieser, N. und Bronsch, K. (1964): Fluor und fluortoleranzen in der Ernahrung der Nutztıere. I. -<um. verhalten des fluors im Sto.ffwec-hsel. BerI. Münch. tierarztI. Wschr., 19, 373-379.

10- Jones, W. G. (1972): Fluorosis in a dai1y herd. Vet. Rec., go,

503-5°7.

11- Long, C. (1961): Biochemists' Handbook. E. and F. N. Spon Ltd. London., 884, 919.

12- Merck, E.

i

4a4 Çetinkaya Şendil - ~ihat Bayşu

i3- Michel, A. (I 957): Mineralstoffuntersuchungen im Ham gesunder

und an Huorose erkrankter Rinder. Inaug. Dissert. Hannover.

14- Murray, M. (1967): Fluorosis in a herd oj catile in Ke,,!ya. Bull. epizoot. Dis. Afr., 15, 259-262. "Alınmı~tır" Yet. BulI. 38, 2009,

1968.

15- Neeley, K. L. and Harbaugh, F. G. (1954): ]. Amer. Yet. Med. Assoc., 124, 344. "Alınmı~tır" Burns, K. K and Aıleraft, R. (I 964)

Fluorosis. Y ct. Ree" 76, 507-509.

16- Neweıı, G. W. and Schmidt, H.

J.

]. Yet. Res.,' 19, 363-376.

i7- Oruç, N. (I 973): Do/f,ubayazıt kazası ve bazı köylerinde kullanılan

sulardajlor konsantrasyonu ve ö'nemi. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg.

(Baskıda).

18- Pa.dberg, W. (1972): Akute FluorvergiJtung in einem Rindviehbestand. Tierarztl. Umsehau., 27, 428-430.

19- Rand, W. E. and Schmidt, H.

J.

20- Reinhard, H. (I 959): Die Fluorschadeu im unteren Friecktal. Seh-weiz. Arch. Tierheilk., 101, 1-14.

21- Samsar, E. (1972): jsparta bMgesindeki okulçocuklarında DMF in-deksinin tayini. Di~. Bek. Derg., 3, i95- i98.

22- Shupe.

J.

Res., 23, 777-787.

23- Shupe,

J.

24- Shupe,

J.

25- Shupe,

J.

26- Shupe,

J.

İnsan ve Hayvanlarda Ağrı İli DoğubayaZlt llçesi Köylerinde... 4115

27- Spais, A., ct aL. (1967): (Afoeus ofwater-borneJluorosis in man and animals in the distriet

~f

Kteni-atrik SkhoI., "Alınrnı~tır" Vet. Bull. 39, 53, 1969.

28- Suttie,

J.

.T.

29-- Suttie,

J.

30- Suttie, j. W. and Faltin, E. C. (1971): Effeet of a short period of

jluoride ingestion on dental jluorosis in eattle. Arner.

J.

3i - Towers, K. G. (I 954): Chronie fluorine poisonirıg assoeiated with

industry. Vet. Rec., 66, 355--358.

32- Zipkin, I., et al. (I 964-): E.ffeet Q! prolonged exposuve tofluoride on

the ash. fluoride, citrate, and erystallini0J of bovine bone. Arner.

J.

486 Çetinkaya Şendil - Nihat Bayşu

Resim. ı. Van/Aşamutlu köyünden [2 yaşındaki bir çocukta başlayan diş lekeleri Fig. [. The early occurence of mottling of the permanent teeth in ai 2year old boy from the

viııage of Aşağımutlu-Van.

Resim. 2. Van/Alakaya köyünden bir şalııstaki diş lekeleri ve aşııımaları Fig. 2. The dental stains and abrasions in a ınan from the viııage of Alakaya-Van.

İnsan ve Hayvanlarda Ağrı İli Doğuhayazıt İlçesi Köylerinde ...

Resim. 3. Yan/Soğuksu köyünde 63 yaşındaki bir şalısın diz eklemlerindeki arthrose. Fig. 3. Artlırosis in an oldcr man from Soğuksu-Yan.

487

Resim. 4. Yan/Alakaya köyünde 4 yaşıııdaki manda'da diş lekeleri ve aşınmaları. Fig. 4. Denlal slains and abrasions in a 4 yr old water buITaIo.

488 Çetinkaya Şendil - :"Iihat Bayşu

Resim. 5. YaniBaşeğmez köyünde 3 yaşındaki sığırda diş dökülmderi Fig. 5. Similar lesions in a 3 yr old eow from the same area.

Resim. 6. Yan/Tepdi köyünden bir aHaki diş lekeleri. Fig. 6. Dental stains in an horse from the village of Tepcli-Yan.

tnsan ve Hayvanlarda Ağrı ıli Doğubayazıt ılçesi Köylerinde ... 489

Resim.7. Ağrı/Aşağıyılanlı köyünden 4 yaşındaki bir sığırda kıllarda kabalaşma ve ishaı' Fig. 7. Coarsened hair, dry ski n and diarrhoea in a 4 yr old eow from Aşağıyılanlı-Ağrı.

Resim. 8. Aynı köyden 2 yaşındaki bir koyunda zayıflama ve yünlerin bozulması. Fig. 8. Coarsened wool and weakness of a two year old sheep from the same viIIage of Ağrı.