Cilt 10, Say› 2, 2005
66
ENDOSÜLFAN ‹LE KASTEN ZEH‹RLEME: ‹K‹ OLGU
Deliberate poisoning with endosulfant: Two cases
Ekin Özgür AKTAfi, Aytaç KOÇAK, Ender fiENOL, Süheyla ERTÜRK,
Hüseyin KARAL‹, Tülge YUNUS
Aktafl EÖ, Koçak A, fienol E, Ertürk S, Karali H, Yunus T. Endosülfan ile kasten zehirlenme: ‹ki olgu. Adli T›p Bülteni, 2005;10(2):66-69.
Endosülfan tar›m alanlar›nda yayg›n olarak kullan›lan orga-nik klorlu bir insektisittir. ‹nsektisidler aras›nda en toksik olanlar›ndand›r. Endosülfana toksik düzeyde akut olarak ma-ruz kal›nd›¤› zaman meydana gelen bafll›ca etkiler; gastrointes-tinal irritasyon, santral sinir sistemi instabilitesi, respiratuar depresyon ve kardiyovasküler sistem kollaps›d›r. Yap›lan çal›fl-malarda endosülfan›n primer etkilerinin santral sinir sistemi üzerine oldu¤u, özellikle konvülzyona bütün akut zehirlenme vakalar›nda rastland›¤› görülmüfltür.
Çal›flmam›zda endosülfan›n içilen kutu sütlerin içinde tespit edilmesi orijini kaza ya da intihar olas›l›¤›ndan uzaklaflt›rmakta-d›r. Ölümün gerçekleflti¤i olgularda zehirlenmenin kaza veya intihar olas›l›klar›n›n yan› s›ra olgular›m›zda görüldü¤ü gibi ci-nai orijinli olabilece¤i de ak›ldan ç›kart›lmamas› gereken bir noktad›r. Çal›flmam›zda iki olgu orijin aç›s›ndan literatürdeki benzer olgulardan farkl› bulunmas› nedeniyle sunulmufltur.
Anahtar kelimeler: ‹nsektisid, endosülfan, kas›tl› zehirleme.
SUMMARY
Endosulfan is an insecticide containing chlorine and is used especially in agricultural areas. It is one of the most toxic in-secticides. When one is acutely subjected to endosulfan at a to-xic level, the primary effects are gastrointestinal irritation, ins-tability of central nervous system, respiratory depression and cardiovascular system collapse. The primary effects of endosul-fan were shown to be on central nervous system according to the studies and especially in all acute poisoning cases convulsi-on was encountered
In this study, detection of endosulfan in milk boxes elimina-tes the possibility of its origin to be either accidental or suici-de. It should be kept in mind that, the origin of fatal poisoning could be homicidal suchas in this case as but not only acciden-tal or suicidal.
These cases were presented because the manner of death we-re of the kind rawe-rely encountewe-red in the literatuwe-re.
Key words: Insecticide, endosulfan, deliberate poisoning.
G‹R‹fi
Endosülfan özellikle tar›m alanlar›nda bitkisel ürün-lerde hastal›k geliflmesini engellemek ve zararl›lar›n yok edilmesini sa¤lamak için kullan›lan organik klorlu bir in-sektisittir. Organik klorlu insektisidler kimyasal yap› ba-k›m›ndan dichlorodiphenylate, klorlanm›fl siklodienler ve hekzaklorosiklohekzanlar olmak üzere üç gruba ayr›-l›rlar. Endosülfan siklodien grubu içinde yer almaktad›r. Bunlar insektisidler aras›nda en toksik olanlar›d›r. Çok küçük dozu bile insanlarda sinir sistemine ait çeflitli kli-nik bulgular›n ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. En-dosülfan Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün LD50 sonuçlar›na göre Class 2 (orta derecede zehirli maddeler), Environ-mental Protection Agency (EPA)’ya göre ise kategori 1b (en zehirliler) aras›nda yer almaktad›r (1-4).
Günümüzde kullan›lan insektisidlerin büyük bir bölü-mü nörotoksiktir ve etkilerini hedef organizmalar›n si-Ege Üniversitesi T›p Fakültesi, Adli T›p Anabilim Dal›, ‹zmir
Gelifl tarihi: 15.04.2005 Düzeltme tarihi: 16.11.2005 Kabul tarihi: 27.04.2006
Adli T›p Bülteni
67 nir sistemini etkileyerek gösterirler. ‹nsektisidler seçici olmay›p hedef organizmalar kadar, hedef olmayan orga-nizmalar› da etkilerler. Bu maddeler, böceklerin sinir sisteminde gösterdikleri etkilerin benzerlerini yüksek or-ganizasyonlu canl›larda da gösterirler. Etki mekanizma-lar› bütün türlerde birbirine benzer, ancak etkili olduk-lar› dozlar farkl›d›r. Na+, K+, Ca+ ve Cl- iyonolduk-lar›n›n hücre zar› üzerindeki transportunu veya sinir uçlar›ndan nörotransmitter maddelerin sal›n›m›n› inhibe ederek et-ki gösterirler (5,6). Organik klorlu bilefliklerin canl›lar-da sinir sisteminin d›fl›ncanl›lar-da; karaci¤eri, kemik ili¤ini, üre-me, endokrin ve üriner sistemi etkiledi¤ini gösteren ça-l›flmalar vard›r (5-9).
GEREÇ VE YÖNTEM
‹zmir Cumhuriyet Baflsavc›l›¤›n›n 29.03.2000 tarihli is-tek yaz›s› ile Ege Üniversitesi T›p Fakültesi Adli T›p Anabilim Dal›’na adli raporlar›n›n düzenlenmesi için gönderilen iki olgu zehirlenme orijininin ilginç bulun-mas› nedeniyle sunulmufltur.
OLGU 1
Tar›m ve Köy ‹flleri Müdürlü¤ünde iflçi olarak çal›flan 43 yafl›nda, erkek olan olgu, ö¤len yeme¤i için da¤›t›lan börek ve kutu sütü yedikten yaklafl›k yar›m saat sonra rahats›zlanmas› üzerine Ege Üniversitesi T›p Fakültesi Acil Servisine getirilmifltir. Hastaneye geliflinden 10 da-kika sonra k›sa süreli bir nöbet geçirmifl, genel durumu-nun bozulmas› ve bilincinin kapanmas› üzerine intoksi-kasyon tan›s› ile acil serviste gözlem alt›na al›nm›flt›r. Gözlem alt›na al›nmas›n› takiben semptomatik tedaviye bafllanm›flt›r. Nöbetin sona ermesinden sonra yap›lan kontrolde genel durumunun iyi, bilincin aç›k, koopere, yer, zaman, mekan oryantasyonunun tam, solunum, do-lafl›m, sindirim sistemi bulgular›n›n normal oldu¤u hasta dosyas›ndan tespit edilmifltir.
OLGU 2
Yine ayn› yerde birlikte çal›flan 46 yafl›ndaki erkek ol-gu, ayn› flekilde yedi¤i börek ve içti¤i kutu sütten sonra, gö¤üs a¤r›s›, çarp›nt›, göz kararmas›, terleme ve ellerde uyuflma flikayetleri ile Ege Üniversitesi T›p Fakültesi Acil Servisine getirilmifltir. Yap›lan muayenesinde bilin-cinin aç›k, koopere, oryante oldu¤u, acil servise getiril-dikten 20 dakika sonra jeneralize nöbet geçirdi¤i, besin zehirlenmesi veya mesle¤e ba¤l› kronik intoksikasyon
ön tan›lar›yla tedaviye baflland›¤›, hasta dosyas›ndan tes-pit edilmifltir.
fiah›slar›n zehirlenmesine sebep oldu¤u düflünülen süt numunelerinde yap›lan tetkikler neticesinde kutu sütle-rin içinde ‹zmir Bölge H›fz›s›hha Enstitüsü taraf›ndan düzenlenen raporda 113 ppm alfa endosülfan, 58 ppm be-ta endosülfan sapbe-tand›¤›, Tar›m ve Köy ‹flleri Bakanl›¤› ‹zmir ‹l Kontrol Laboratuvar Müdürlü¤ü taraf›ndan dü-zenlenen analiz raporunda da 42,85 ppm alfa endosülfan, 0,17 ppm beta endosülfan tespit edildi¤i belirtilmifltir.
Yap›lan adli tahkikat ve incelemeler sonucunda, rama-zan ay›nda oruç tutmamalar› nedeniyle ayn› kurumda çal›flan bir flah›s taraf›ndan içtikleri kutu sütlerin içine enjeksiyon yoluyla zehirli maddenin kasten konuldu¤u saptanm›flt›r.
TARTIfiMA
Sülfürlenmifl organoklor esteri olan endosülfana tok-sik düzeyde ve akut olarak maruz kal›nd›¤›nda meydana gelen bafll›ca etkiler; gastrointestinal irritasyon, santral sinir sistemi instabilitesi, solunum sistemi depresyonu ve kardiyovasküler sistem kollaps›d›r. Ar›bo¤an ve arka-dafllar›n›n Çukurova Hastanesi Anesteziyoloji Anabilim Dal›nda gözledikleri 10 olguda, %35 konsantrasyondaki 50-150 ml endosülfana maruz kalmalar›ndan sonra yar›m saat içinde, kusma, hipotansiyon, tonik-klonik kas›lma-lar, atefl, metabolik asidoz ve karaci¤er fonksiyon enzim-lerinde yükselme görüldü¤ü, 5’inin 4-60 saat içinde öldü-¤ü, 5 olguda ise ciddi gastrointestinal sistem düzensizlik-leri geliflti¤i ve bunlar›n da aras›ndan 1 olgunun öldü¤ü rapor edilmifltir. Ayn› çal›flmada, bilinmeyen miktarlar-da endosülfan alan 8 hastamiktarlar-da ise 3 saat içinde bulant›, kus-ma, bafl a¤r›s›, bafl dönmesi, konvülziyon ve metabolik asidoz geliflti¤i, 3’ünde aspirasyon pnömonisi ve trombo-sitopeni meydana geldi¤i, 1 tanesinin yayg›n intravaskü-ler koagülopati (DIC), akut renal yetmezlik ve pulmoner tromboembolizm nedeniyle öldü¤ü belirtilmifltir (5). Eyer ve arkadafllar›n›n yay›nlad›¤› bir olgu sunumunda; serebral ödem ve kardiyak yetmezlik ile giden 2 adet akut endosülfan intoksikasyonunda, endosülfana maruz kal›nd›ktan sonra epilepsi, solunum yetmezli¤i ve hemo-dinamik instabilite bulgular› saptanm›flt›r. Yap›lan eko-kardiyografi ve toraks grafisi sonras›nda ciddi myokardi-yal yetmezlik ve pulmoner ödem tespit edilmifltir. Bu durumun 10 gün boyunca sürdü¤ü ve endosülfan›n 23 sa-at boyunca serum konsantrasyonunun 0,12 mg
düzeyin-Cilt 10, Say› 2, 2005
68 de izlendi¤i belirtilmifltir (10). Dewan ve arkadafllar› Hindistan’da bir tar›m bölgesinde endosülfana kronik olarak maruz kalan birkaç ailede tekrarlayan konvülzi-yon nöbetleri oldu¤unu gözlemlemifllerdir (11). Baflka bir çal›flmada Darren ve arkadafllar›, Srilanka’da endosül-fana maruz kalan bir kiflide status epileptikus görüldü¤ü-nü belirtmifller ve bunun sebebini endosülfan’›n major inhibitör nörotransmitterler olan GABA (gama amino bütirik asid) ve Glycin’i inhibe etmesine ba¤lam›fllard›r (12). Oktay ve arkadafllar›n›n yay›nlad›klar› iki olguda ise, endosülfan ile kontamine g›dalar› yiyen iki hastadan bir tanesinde belirgin nörolojik belirtiler gözlenirken, di¤er hastada daha hafif nörolojik belirtiler görüldü¤ü bildirilmifltir (13). Kutluhan ve arkadafllar›n›n çal›flma-s›nda, intihar amac›yla küçük miktarda endosülfan alan 3 arkadafl›n epileptik nöbet geçirdikleri, hastaneye kald›-r›l›p gerekli tedavi gördükten sonra sekelsiz iyilefltikleri görülmüfltür (14). Venkateswarlu ve arkadafllar›n›n yap-t›klar› çal›flmada (15), endosülfan zehirlenmesinde olu-flan klinik belirtileri ve subklinik olarak organ disfonksi-yonlar›n›n biyokimyasal belirteçlerini tan›mlamaya ça-l›flm›fllard›r. Çal›flmaya k›rsal bölgede, kazayla endosül-fan bulaflm›fl yiyecekleri tüketen 44 kifli al›nm›fl, rutin bi-yokimyasal parametreler olan hemogram, serum kreati-nini, serum elektrolitleri, kalsiyum ve fosfor bak›lm›fl, olgular›n hiçbirinde sar›l›k görülmemifltir. Santral sinir sistemi muayenesinde de¤iflik derecelerde duyu de¤iflik-likleri, normal ›fl›k refleksi, normal okülosefalik refleks tespit edilmifltir. SGOT ve SGPT yüksekli¤i tespit edil-mifl, 6 hafta sonra tekrarlanan karaci¤er enzim testleri-nin normal s›n›rlara geriledi¤i görülmüfltür. Hastalar-dan bir tanesinin status epileptikusa ba¤l› asfiksiden do-lay› öldü¤ü, di¤er tüm hastalar›n semptomatik tedavi ile iyileflti¤i, endosülfan›n primer olarak santral sinir siste-mi belirtileri gösterdi¤i, bunun d›fl›nda klinik ve subkli-nik olarak biyokimyasal belirteçlerde bir bozukluk ya-ratmad›¤› yorumu yap›lm›flt›r.
Olgular›m›zda oldu¤u gibi, daha önce yap›lan tüm ça-l›flmalarda da endosülfan›n primer etkilerinin santral si-nir sistemi üzerine oldu¤u, özellikle konvülzyona bütün akut zehirlenme olgular›nda rastland›¤› görülmüfltür. Ayr›ca yap›lan birçok çal›flmada endosülfan zehirlenme-sinin temel olarak k›rsal bölgelerde görüldü¤ü, ço¤un-lukla kaza sonucu daha nadir olarak da intihar amaçl› toksikasyonlara rastland›¤› belirtilmektedir (10-15). Ol-gular›m›zda endosülfan›n içilen sütlerin içinde tespit
edilmesi kaza ya da intihar olas›l›¤›ndan uzaklaflt›rmak-tad›r. Yap›lan tahkikat sonucunda da endosülfan›n süt-lerin içine kasten enjekte edildi¤i belirlenmifltir.
K›rsal bölgelerde haflere ilaçlamas›nda halen kullan›lan endosülfan›n özellikle nörolojik bulgular›ndan olan konvülzyonun görülmesi halinde, bu madde ile temasta olanlarda zehirlenmeden flüphelenilmelidir. Zehirlenme saptanan olgularda kaza veya intihar olas›l›klar›n›n yan› s›ra olgular›m›zda görüldü¤ü gibi, zehirlenmenin cina-yete teflebbüs olabilece¤i de ak›ldan ç›kart›lmamas› gere-ken bir noktad›r.
KAYNAKLAR
1. Siddique T, Okeke BC, Arshad M, Frankenberger WT Jr. Biodegradation kinetics of endosulfan by Fusarium ventricosum and a Pandoraea species. J Agric Food Chem. 2003; 51(27):8015-9.
2. Schulz R. Rainfall-induced sediment and pesticide input from orchards into the Lourens River, South Africa: importance of a single event. Water Res. 2001; 35(8):1869-76.
3. Holcombe GW, Phipps GL, Fiandt JT. Toxicity of selected priority pollutants to various aquatic or-ganisms. Ecotoxicol Environ Saf 1983; 7 (4):400-9. 4. Roberts DM, Karunarathna A, Buckley NA,
Ma-nuweera G, Sheriff MH, Eddleston M. Influence of pesticide regulation on acute poisoning deaths in Sri Lanka. Bull World Health Organisation 2003; 81 (11):789-98.
5. Ar›bo¤an A, Ergezer B. “‹nsektisitler ve Pestisitler” Çukurova T›p Fakültesi Anesteziyoloji Anabilim Dal›; “Zehirlenmeler Sayfas›”. http://lok-man.cu.edu.tr/anestezi/reanimasyonnot/zehirlen. htm (Eriflim tarihi 2004)
6. Çömeleko¤lu Ü, Büyükak›ll› B, Özge A.A. Endo-sülfan›n izole kurba¤a siyatik siniri üzerine etkile-ri. Turk J Biol 2000; 24:59-64.
7. Naqui, SM; Vaishnavi, C. Bioaccumulative potenti-al and toxicity of endosülfan insecticide to non tar-get animals. Comp Biochem. Physiol. 1993; 105(3): 347-361.
8. Sharma. R. M. Effect of endosülfan on acid and al-kaline phosphatase activity in liver, kidney and muscles channa gachuva Bull. Environ. Contam. Toxicol 1990; 44:443-448.
Adli T›p Bülteni
69 9. Gill .T.S. Pande. J. And Tewari H. Effect of
endo-sülfan on the blood and organ chemistry of fresh-water fish. Barbus conchonius hamilton. Ekotoxi-col. Environ Safety 1991; 21:80-91,
10. Eyer F, Felgenhawer N, Jetzinger E, PfabR, Zilker TR. Acute endosülfan poisoning with cerebral ede-ma and cardiac failure. J. Toxicol Clin Toxicol 2004; 42(6):927-32
11. Dewan A, Bhatnagar UK, Mathur ML, Chakma T, Kashyap R, Sadhu HG, Sinha SN, saiyed HN. Re-peated episodes of endosülfan poisoning. J Toxicol Clin Toxicol. 2004; 42(4):363-9
12. Darren M. Roberts, Wasantha Dissanayake, M.H. Rezvi Sheriff, Michael Eddleston, refrectory status epilepticus following self-poisoning with the orga-nochlorine pesticide endosülfan. Journal of Clinical Neuroscience 2004; 11(7):760-762.
13. Oktay C, Goksu E, Bozdemir N, Soyuncu S. Unin-tentional toxicity due to endosulfan: a case report of two patients and characteristics of endosülfan to-xicity. Vet Hum Toxicol 2003; 45(6):318-20 14. Kutluhan S, Akhan G, Gültekin F, Kurdo¤lu E.
Three cases of recurrent epileptic seizures caused by endosülfan. Neurol India 2003; 51:102-103 15. Venkateswarlu K, Suryanao K, Srinivas V,
Sivapra-kash N, Jagannadharao NR, Mythilai A. Endosul-fan poisoning-a clinical profile. J Assoc. Physicians India. 2000; 48(3):323-5.
‹letiflim
Dr. Ekin Özgür AKTAfi
Ege Ünv. T›p Fak. Adli T›p Anabilim Dal› 35100 Bornova-‹zmir
