T.C.
ĠSTANBUL 29 MAYIS ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
MECLĠS-Ġ ÂLÎ-Ġ HAZÂĠN’ĠN TEġKĠLAT YAPISI VE
FAALĠYETLERĠ
(YÜKSEK LĠSANS TEZĠ)
Hasan Ali ÇAKMAK
DanıĢman:
Yrd. Doç. Dr. Özlem ÇAYKENT
ĠSTANBUL
2016
T.C.
ĠSTANBUL 29 MAYIS ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
MECLĠS-Ġ ÂLÎ-Ġ HAZÂĠN’ĠN TEġKĠLAT YAPISI VE
FAALĠYETLERĠ
(YÜKSEK LĠSANS TEZĠ)
Hasan Ali ÇAKMAK
DanıĢman:
Yrd. Doç. Dr. Özlem ÇAYKENT
ĠSTANBUL 2016
T. C.
ĠSTANBUL 29 MAYIS ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Tarih Anabilim Dalı, 010313YL04 numaralı Hasan Ali ÇAKMAK‘ın hazırladığı
“Meclis-i Âlî-i Hazâin’in Teşkilat Yapısı ve Faaliyetleri” konulu Yüksek Lisans Tezi
ile ilgili tez savunma sınavı, 21/06/2016 günü 11:00-13:00 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin başarılı olduğuna oy birliği ile karar verilmiştir.
Yrd. Doç. Dr. Özlem ÇAYKENT İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı)
Prof. Dr. Ali Akyıldız İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
Prof. Dr. Nadir Özbek
Boğaziçi Üniversitesi
BEYAN
Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim.
Hasan Ali Çakmak Tarih: 21.06.2016
iv
ÖZET
Yazar Adı ve Soyadı : Hasan Ali Çakmak
Üniversite : İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Tarih
Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : xiv+132
Mezuniyet Tarihi : 21 /06 /2016
Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Özlem Çaykent
MECLĠS-Ġ ÂLÎ-Ġ HAZÂĠN’ĠN TEġKĠLAT YAPISI VE FAALĠYETLERĠ
1860 yılında Islahat-ı Mâliyye Komisyonu'nun değişikliğe uğramasıyla kurulan Meclis-i Âlî-i Hazâin'in idari yapısı ve istişari faaliyetleri, ihmal edilen bir araştırma zemini olmuştur. Meclisin yapısı, müzakereleri ve icraatları hakkında çok az şey bilinmektedir. Bu tez, bu yüzden Avrupa‘daki örnekleri temel alınarak modern bir devlet maliyesi oluşturma teşebbüslerinden biri olan Meclis-i Hazâin‘in tarihsel olarak kuruluşunu bina etmekte ve tartışmaktadır. Tez, meclisin kuruluş tartışmaları ve lağvedilişi esnasındaki gelişmeleri takip etmektedir. Meclisin uğraştığı temel meseleler ise Osmanlı İmparatorluğu‘ndaki vergi politikaları ve borçlanmalara ilişkin düzenlemelerdir. Bunun sonucu olarak bu araştırma mecliste yapılan tartışmalar esnasında meclisin kendi ürettiği kaynaklara, gazetelere ve yabancı mali raporlara dayanmaktadır. Bu kaynaklar dikkate alınarak bu tez 1860-1866 yılları arasında
Meclis-i Âlî-i Hazâin‘in imparatorluktaki vergi sisteminin çeşitlenmesinde istişâri ve etkin rolünü göstermektedir.
v Anahtar Sözcükler:
Meclis-i Âlî-i Hazâin, Tanzimat maliyesi, Bütçe, Meclis-i Muhasebe, Marquis de Ploeuc, Francis de Palezieux Falconnet, Edouard de Lackenbaher, Mütercim Rüşdü Paşa, Kani Paşa, Mustafa Fazıl Paşa, Kıbrıslı Mehmed Paşa
vi
ABSTRACT
Name and Surname : Hasan Ali Çakmak
University : University of İstanbul 29 Mayıs Institution : Institution of Social Sciences
Field : History
Branch : Late Ottoman History Degree Awarded : Master of Arts
Page Number : xiv+132 Degree Date : 21 /06 /2016
Supervisor (s) : Assistant Professor Özlem Çaykent
BUREAUCRATIC STRUCTURE AND DELĠBERATĠONS OF HĠGH COUNCĠL OF TRESURIES
The administrative and consultative aspect of High Council of Tresuries which was established through the conversion of the Commission of Financial Reforms in 1860 is a poorly researched ground. Little was known about the structure, deliberations and executions of the council. Thus, this thesis constructs and argues the historical formation of the High Council of Tresuries which was one of the attempts to build modern state finance resting on the examples from Europe. It traces the developments from the formative discussions to its abolishment during 1856 to 1866. The main issues of the council were taxation policies and debt regulations of the Ottoman Empire. As a result this research rests on the sources that the council produced during the discussions and the meetings as well as newspapers, and foreign financial reports. By taking these sources into account, this thesis shows the consultative and effective role of the High Council of Tresuries in terms of diversification of taxation system in the empire between the years of 1860-1866.
vii Keywords:
High Council of Tresuries, Ottoman finance, Budget, Marquis de Ploeuc, Francis de Palezieux Falconnet, Edouard de Lackenbaher, Mehmed Rüşdü Paşa, Kani Paşa, Mustafa Fazıl Paşa, Kıbrıslı Mehmed Paşa
ÖNSÖZ
Osmanlı tarihinde Tanzimat olarak bilinen dönem imparatorluğun köklü bir ıslahat ve yeniden yapılanma sürecidir. Bu devirde idari anlamda modernleşmenin gerçekleştirilmesi ve yapılacak yeniliklerin tespit edilerek etraflıca tartışılması için birçok kurum meydana getirilmiştir. Söz konusu kurumlar hakkında müstakil çalışmaların artmaya başladığı günümüzde Değerli hocam Sayın Prof. Dr. Ali Akyıldız‘ın tarafıma vermiş olduğu bir ödevi tez hâline getirmek şahsî düşüncemdi. Bu vesileyle meydana gelen çalışmanın sorumluluğunu üstlenmekle birlikte, birçok kişinin katkısına nâil olduğumu elbette inkâr edemem. Öncelikle, Danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Özlem Çaykent ve Sayın Prof. Dr. Ali Akyıldız‘a tezimin her aşamasında bana duydukları güven ve destek için teşekkür ederim. Bu tezi yazım aşamasında okuyarak beni yönlendirmiş ve katkılarını esirgememişlerdir. Tez içerisinde verilen Fransızca kaynaklı blok alıntıların tercümesinde Değerli hocam Sayın Özlem Çaykent‘in ve Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim Görevlisi Sayın İlkin Başar Özal‘ın payı ve yardımları bulunmaktadır. Ekler bölümünde yer alan metinlerin transliterasyonunda hataların düzeltilmesi ve okunamayan kısımların deşifre edilmesi açısından ise İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Öğretim Görevlisi Sayın Davut Erkan ve Araştırma Görevlisi Sayın Cengiz Yolcu‘ya teşekkürü bir borç bilirim. Her iki hocam da tezin çeşitli aşamalarında gerek fikir teatisi yaparak gerek yazdıklarımı okuyarak katkı sağlamışlardır. Tezin yazılma sürecinde gerek ekonomik destek gerekse rahat bir çalışma ortamı ve ihtiyaç duyulan kaynak eserlerin temini açısından ihtisas kurumlarının da etkisi büyüktür. Bu bağlamda lisans ve yüksek lisans öğrenimim sırasında burs veren Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu‘na (TÜBİTAK) ve İSAM Kütüphanesi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kütüphanesi, Boğaziçi Üniversitesi Aptullah Kuran Kütüphanesi, Beyazıt
ix
Devlet Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı çalışanları ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi personeline ayrı ayrı şükranlarımı sunuyorum. Son bir teşekkür de Marmara Üniversitesi Araştırma Görevlisi Sayın Yener Bayar‘a. Çalışmanın argümanlarını oluşturduğum sırada provoke eden tartışmaları ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi‘nde karşılaştığım hemen hemen her sorunu aşmada yardımlarından ötürü.
Hasan Ali Çakmak Kumkapı, 2016.
ĠÇĠNDEKĠLER
TEZ ONAY SAYFASI ... ii
BEYAN ... iii ÖZET ... iv ABSTRACT ... vi ÖNSÖZ ... viii ĠÇĠNDEKĠLER ... x KISALTMALAR ... xiii GĠRĠġ ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ... 8
MECLĠS-Ġ ÂLÎ-Ġ HAZÂĠN’Ġ HAZIRLAYAN ġARTLAR ... 8
1. 1852 Buhranı ... 8
2. İlk Dış Borçlanmalar ... 9
3. Tarz-ı Cedîd: Meclis-i Muhâsebe-i Maliye‘nin Yenilenmesi ... 12
4. Avrupalı Mali Müşavirler Dönemi‘nin Başlaması ... 14
5. Islahat-ı Mâliyye Komisyonu‘nun Kuruluşu ... 15
ĠKĠNCĠ BÖLÜM ... 24
BĠRĠNCĠ MECLĠS-Ġ ÂLÎ-Ġ HAZÂĠN DÖNEMĠ (1860-1862) ... 24
1. Kuruluşu ve Teşkilat Yapısı ... 24
2. Tercüme ve Tahrir Odası ... 27
3. Nizamnamenin Olmaması Sorunu ... 30
4. Meclisin Faaliyetleri: ... 31
xi
4.2. Varaka-i Sahiha Nizamnamesi ... 34
4.3. Şirket-i Mâliyye (İttihâd-ı Mâlî Şirketi) Sözleşmesi ... 35
4.4. Tahvilat-ı Mümtaze‘nin İhdası ... 38
4.5. İstikraz-ı Cedîd Teşebbüsü: Mirès Sözleşmesi ... 40
4.6. Tahrir-i Emlâke Dair Düzenlemeler ... 44
4.7. Varidat-ı Öşriyye Nizamnamesi ... 47
4.8. Divan-ı Hesap Teşkiline İlişkin Islahat Layihası ... 48
4.9. Falanga Sözleşmesi: Âsâkir-i Şâhâne Levâzımâtının Tedâriki ... 51
4.10. Rüsum-ı Müctemia ... 53
4.11. Hayvanat Vergisi ... 54
4.12. Kontrato Nizâmnamesi ... 55
5. Meclis-i Hazâin‘in Lağvı (19-27 Kasım 1862) ... 57
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 61
ĠKĠNCĠ MECLĠS-Ġ ÂLÎ-Ġ HAZÂĠN DÖNEMĠ (1865-1866) ... 61
1. Kuruluşu ve Teşkilat Yapısı ... 61
2. Meclise Güvenin Azalması ve Lağvı ... 66
3. Meclisin Faaliyetleri ... 70
3.1. Muhasebe ve Maliyeye İlişkin Faaliyetler ... 71
3.2. Ulaşım Meselelerine İlişkin Faaliyetler ... 73
3.3. Madenciliğe İlişkin Faaliyetler ... 82
3.4. Ormanlıcılığa İlişkin Faaliyetler ... 86
3.5. Sanayiye İlişkin Faaliyetler ... 88
3.6. Ziraat ve Ticarete İlişkin Faaliyetler ... 90
xii
KAYNAKÇA ... 101
EKLER ... 109
Ek-1: Yeni Bir Meclis-i Muhâsebe‘nin Kurulmasına Dair İrade ... 109
Ek-2: Meclis-i Âlî-i Hazâin‘in Tarihçesi ... 111
Ek-3: Islahat-ı Mâliyye Komisyonu‘nun Kuruluşuna Dair İrade ... 113
Ek-4: Islahat-ı Mâliyye Komisyonu‘nun Nizamnamesi ... 115
Ek-5: Islahat-ı Mâliyye Komisyonu‘nun Nizamnamesinin Fransızcası ... 117
Ek-6: Divan-ı Hesap Kurulmasına Dair Marquis de Ploeuc‘ün Layihası ... 118
Ek-7: Meclis-i Hazâin Mühürleri ... 124
Ek-8: Fuad Paşa‘nın Meclis-i Hazâin‘in Yeniden Kuruluşuna Dair Takriri ... 125
Ek-9: Meclis-i Âlî-i Hazâin‘in 1282 Tarihli Nizamnamesi ... 127
KISALTMALAR
A.AMD Sadaret Amedi Kalemi Evrakı A.M Sadaret Müteferrik Evrakı A.DVN Sadaret Divan Kalemi Evrakı A.DVN.MHM Sadaret Divan Mühimme Evrakı
A.DVN.NMH Sadaret Divan Name-i Hümayun Evrakı A.DVN.MKL Sadaret Divan Mukavelenameler
A.MKT.MHM Sadaret Mektubî Kalemi, Mühimme Evrakı
A.MKT.NZD Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva'ir Evrakı A.MKT.UM Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı BEO.AYN.D Bâbıâli Evrak Odası Ayniyat Defterleri
BEO.VGG.D Bâbıâli Evrak Odası Vilayet Gelen-Giden Defterleri BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Bkz. Bakınız
Çev. Çeviren
C.DH Cevdet Dâhiliye
Der. Derleyen
DH.SAİD Dâhiliye Nezareti Sicill-i Ahval İdare-i Umumiyesi
HAT Hatt-ı Hümayun
Haz. Hazırlayan
HH.D Hazine-i Hassa Defterleri
HR.SFR 3 Hariciye Nezareti Londra Sefareti
HR.MKT Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı HR.SYS Hariciye Nezareti Siyasi
xiv HR.İD Hariciye Nezareti İdare
HR.TO Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı HSD.AFT Ali Fuat Türkgeldi Evrakı
İ.DH İrade Dâhiliye
İ.HR İrade Hariciye
İ.MMS İrade Meclis-i Mahsus İ.MVL İrade Meclis-i Vâlâ İ.ŞD İrade Şuray-ı Devlet
İ.Ü.E.F. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
MB Mabeyn Evrakı
MB.İ Mabeyn İradeleri
ML.MSF.D Maliye Masarifat Defterleri MVL Meclis-i Vâlâ Evrakı MVL.D Meclis-i Vâlâ Defterleri OBA Osmanlı Bankası Arşivi
s. Sayfa Numarası
Ş.D. Şura-yı Devlet Evrakı
T. Ticaret Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezaretlerine Ait Evrak
t.y. Tarih Yok
TTK Türk Tarih Kurumu
vs. Vesaire
Y.EE Yıldız Esas Evrakı
GĠRĠġ
1860-1866 yılları arasında iki kez kurularak lağvedilen Meclis-i Âlî-i Hazâin‘in örgütsel yapısı ve müzakere faaliyetlerini inceleyen bu tez Osmanlı İmparatorluğu‘nda vergi sisteminin çeşitlendiği bir süreci kapsamaktadır. Tanzimat Fermanı‘nın ilanıyla birlikte amaçlanan şeylerden biri vergi sisteminin denetlenebilir ve merkezi bir yapıya kavuşturulması olmuştur. Bu yüzden harcamaların denetim altına alınması, yeni vergi gelirleri yaratmadaki zorluğa karşın kolay ve uygulanabilir bir mali politika olarak görülmüştür.1
Bu amaçla bütçe prensiplerinin yenileştirilmesi gündeme getirilmiş ve 1856 yılında Fransa ve Avusturya devletlerinden katkı sağlanarak yeni bir Meclis-i Muhasebe kurulması kararlaştırılmıştır. Fakat bu karar tasavvur edilen tarihte faaliyete geçememiş ve Osmanlı yönetimi bu husustaki planlarını ertelemek mecburiyetinde kalmıştır. 1859‘da aynı amacın gerçekleştirilmesi için Islahat-ı Mâliyye Komisyonu kurulmuş ve bu komisyon 1860‘ta Mütercim Rüşdü Paşa ve 1865‘te Mustafa Fazıl Paşa riyasetinde teşkilatlanarak ayrı bir yapıyı, Meclis-i Âlî-i Hazâin‘i meydana getirmiştir.
Meclis-i Âlî-i Hazâin her iki dönemiyle üzerine bağımsız çalışma yapılmayan müesseselerden biri olmuştur. Bu açıdan satır aralarında kalmış ve hakkında ikincil kaynaklara dayalı muhtasar çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların bir kısmı eksik kaynak kullanımından dolayı yüzeysel, bir kısmı ise ilmi olmaktan uzaktırlar. Bu nedenlerden ötürü konuyla ilgili yeni araştırmaların gerekliliği ortaya çıkmıştır.
Meclis-i Hazâin‘in ismi meclisin kendi evrakına başvurmayan araştırma eserlerinin ve çeviri ürünü kitapların içeriğinde çeşitlilik arz etmiştir. 1859 yılı başlarında kurulan Islahat-ı Mâliyye Komisyonu için Malî Islahat Komisyonu,2
Islahat
1 Emine Kıray, Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar (İstanbul: İletişim Yayınları, 1995), s. 64. 2 Charles Morawitz, Türkiye Maliyesi, der. Maliye Tetkik Kurulu (Ankara: Damga Matbaası, 1978), s. 25.
2
Meclis-i Âlisi3 ve Hazine Meclis-i Âlisi4 gibi bazıları teknik açıdan sorunlu ifadeler kullanılmıştır. Komisyon, 1860 yılının ikinci yarısında Mütercim Rüşdü Paşa‘nın reis tayin edileceği bir meclis haline getirilmiş ve yeni üyeler kazandırılarak Meclis-i Âlî-i Hazâin adını almıştır. Bu meclisi nitelemek içinse Yüksek Maliye Şûrası,5
Hazine
Meclis-i Âlisi,6 Mali Islahat-ı Âli Şûrası,7 Hazine Yüksek Kurulu,8 Yüksek Mali Şûra,9
Âli Maliye Şûrası,10
Hazine Şûra-yı Âlisi11 ve Yüksek Finans Konseyi12 gibi isimlendirmeler kullanılmıştır. 1865‘te tekrar kurulan meclisin ikinci dönemine ilişkin örneğine pek rastlanmayan bu ifade çeşitliliğinde çeviriden kaynaklanan nedenlerin yanı sıra komisyon ile meclis arasında belirgin ve tarihsel bir ayrıma gidilmemesi yatmaktadır.
Meclisle ilgili yapılan araştırmaları iki grup ekseninde tartışmak mümkün görünmektedir. İlk olarak, Türkiye‘nin maliye tarihi hakkında yapılan öncü çalışmalara değinmek yerinde olacaktır. Antonin du Velay, Charles Morawitz ve Donald Blaisdell‘in eserlerine bakıldığında genel eğilimin Meclis-i Hazâin‘in birinci dönemine değinmekle sınırlı kaldığı görülmektedir. Bu yazarlar eserlerinde yabancı uzmanların raporları ve gazete haberleriyle yetinmişler ve değerlendirmelerine bu kaynakları esas kabul etmişlerdir. Bu yüzden meclisin faaliyetlerine ilişkin yalnızca bu kaynaklara
3
Donald Blaisdell, Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Kontrolü, çev. Hazım Atıf Kuyucak (İstanbul: Arkadaş Matbaası, 1940), s. 46.
4 Stefanos Yerasimos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye: Tanzimat’tan I. Dünya Savaşı’na, Cilt 2 çev.
Babür Kuzucu (İstanbul: Gözlem Yayınları, 1975), s. 745.
5
Blaisdell, Avrupa Mali Kontrolü, s. 25.
6 Roderic Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform: 1856-1876, çev. Osman Akınhay (İstanbul:
Agora Kitaplığı), 2005), s. 117.
7
Antonin Du Velay, Türkiye Maliye Tarihi, der. Maliye Tetkik Kurulu (Ankara: Damga Matbaası, 1978), s. 96.
8 Diren Çakmak, Osmanlı İktisat Düşüncesinin Evrimi (İstanbul: Libra Kitap, 2011), s. 82. 9 Edouard-Philippe Engelhardt, Tanzimat, çev. Ayda Düz (İstanbul: Milliyet, 1976), s. 110.
10 Nezih Varcan, Osmanlı Maliyesi Hakkında İngiliz Raporları (Ankara: Maliye Bakanlığı, 2000), s. 91. 11
François Alphonse Belin, Türkiye İktisat Tarihi Hakkında Tetkikler, çev. Ziya Karamursal (İstanbul: Devlet Matbaası, 1931), s. 290.
12 Saint Marc Girardin, "Doğu Yolcuları: Türk Kamu Finansmanının Etik Sorunu Hakkında," çev. Kübra
3
yansıyan meseleler incelendiği gibi meclisin ikinci dönemine dair büyük ölçüde bir bahse yer verilmemiştir. Buna rağmen, bu eserlerin arşiv kaynaklarının aydınlatmada yetersiz kaldığı Islahat-ı Mâliyye Komisyonu‘nun kuruluşu ve işleyişi ile ilgili olarak yönlendirici bir çerçeve sunduğu da ifade edilmelidir. Bu anlamda söz konusu yazarların komisyon üyesi iki uzmana ait bir rapordan ve bu rapor kullanılarak 1861‘de yazılan Saint Marc Girardin‘in "Doğu Yolcuları: Türk Kamu Finansmanının Etik Sorunu Hakkında" başlıklı makalesinden yararlandıkları müşahade edilmektedir.13
Bütün bu isimlerin üzerinde durmadıkları esas noktaysa her iki kurumun 1856‘da tasarlanan yeni bir Meclis-i Muhasebe projesiyle ilişkisidir.
Benzeri bir yaklaşım Türkiye‘deki çağdaş tarihçilerde de görülmektedir. Bu bağlamda Ahmed Akgündüz, Abdüllatif Şener, Salih Kış ve Yakup Akkuş‘un çalışmalarından bahsetmek gerekir. Ahmed Akgündüz 1997 yılında teksir halinde basılan ve 2012‘de kitaplaştırılan Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Sayıştay: Divan-ı
Muhasebat adlı eserinde Meclis-i Hazâin‘i sayıştay tarihi kapsamında ele almıştır.
Meclisin idari tarihine yönelik olarak verdiği bilgiler incelenirse Mehmet Süreyya‘nın
Sicill-i Osmani‘sindeki muhtasar bilgilerin ve Abdüllatif Şener‘in Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi adlı çalışmasının takip edildiği görülür.14
Şener‘in bu çalışması Meclis-i Hazâin‘i arşiv belgesi ışığında ve 1282 tarihli nizamnamesine vurgu yaparak değerlendiren ilk çalışmadır. Fakat bu çalışmada da muhtasar bilgiler verilmiş ve
13 Le Baron I. De Testa, ―Rapport du marquis de Ploeuc et de M. Falconnet, membres (français et anglais)
de la Commission Financiere Turque, en date du 27 Octobre 1860 (11 Rebul-akhir 1277),‖ Recueil des
trait s de la Porte ottomane avec les puissances trang res, depuis le premier trait conclu, en , entre Sul yman I et François I jusqu nos jours, Cilt 4 (Paris: Amyot, 1864), s. 47. Girardin, "Doğu
Yolcuları,‖ s. 74-77. Journal de Constantionople, 2 Temmuz 1861, s. 3. Mukayese ediniz. Velay, Türkiye
Maliye Tarihi, s. 64-68. Morawitz, Türkiye Maliyesi, s. 23-31. Blaisdell, Avrupa Mali Kontrolü, s. 46-53. 14
Ahmed Akgündüz, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Sayıştay: Divan-ı Muhasebat (İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2012), s. 55-59. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, VI, haz. Nuri Akbayar ve Seyit Ali Kahraman (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996), s. 1804-1805. Abdüllatif Şener, Tanz mat
4
meclisin faaliyetlerine değinilmemiştir. Böyle bir yaklaşımın en önemli nedeni şüphesiz meclisin eserde tali bir bölüm olarak değerlendirilmesidir. Bu kaynakların aksine yayınlanmamış iki doktora tezinin meclise daha fazla ve detaycı bir ilgiyle yaklaştığı bilinmektedir. Yakup Akkuş ve Salih Kış‘a ait olan bu tezlerde Meclis-i Hazâin nispeten arşiv belgesine başvurularak incelenmiş, faaliyetlerine ilişkin kısa açıklamalar yapılmıştır. Buna karşın her iki tezin de birkaç noktada önceki çalışmaların eksikliklerini taşıdığı muhakkaktır. Bu noktalar; Islâhât-ı Mâliye Komisyonu‘nun kuruluş sürecinin tam olarak saptanmaması, Meclis-i Âlî-i Hazâin‘in komisyondan bağımsız olarak yeterince incelenmemesi ve bu kurumların 1856‘da tasarlanan yeni bir Meclis-i Muhasebe projesiyle ilişkisidir. Benzer şekilde bu tür eksiklikler de meclise ilişkin yapılan analizlerin bu çalışmaların ana kapsamının dışında görülmesinden kaynaklanmaktadır.15
Meclis-i Hazâin‘in faaliyetlerini sürdürdüğü zaman aralığı hatırat türü bakımından zengin bir dönem değildir. Bu tespite dönem içerisinde müstesna bir yeri olan Ahmed Cevdet Paşa‘nın yapıtları da dâhil edilebilir. Uzun süre merkez teşkilatının çeşitli kademelerinde (bir aralık Meclis-i Hazâin‘de) görev alan Cevdet Paşa‘nın,
Tezâkir ve Maruzât adlı eserlerinde meclise yalnızca birkaç cümle ayırdığı
görülmektedir.16
Bu durum Meclis-i Hazâin‘in özellikle teşkilat yapısıyla ilgili olarak temel çerçevesini meydana getirken hatırat türünün dışında kalan kaynaklara ağırlık verilmesine sebebiyet vermiştir.
15
Yakup Akkuş, ―Osmanlı Taşra Maliyesinde Reform: Merkez-Taşra Arasındaki İdari-Mali İlişkiler ve Vilayet Bütçeleri (1864-1913)‖ (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011), s. 109-114; 329. Salih Kış, ―Divan-ı Muhasebat (1862-1908)‖ (Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2012), s. 18-24. Akkuş‘un tezinde meclis imparatorlukta kurulan tüm maliye komisyonlarının bir parçası olarak yer alır. Kış‘ın tezinde daha bağımsız, ancak ileride değinileceği üzere bazı anakronistik ve paleografik hatalarla birlikte incelenmiştir.
16
Cevdet Paşa, Tezâkir 2 -39, haz. Cavid Baysun (Ankara: TTK Basımevi, 1986), s. 191. Ahmed Cevdet Paşa, Maruzat, haz. Yusuf Halaçoğlu (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980), s. 173-174. Meclisin çalıştığı süre esnasında Ahmed Cevdet Paşa‘nın İstanbul dışında memuriyetlerde bulunması bahislerdeki azlığı açıklamaktadır.
5
Yapılmış olan çalışmalar çerçevesinde bu tez ilk olarak Islahat-ı Mâliyye Komisyonu ve Meclis-i Âlî-i Hazâin arasında net bir ayrım yapmakla birlikte her iki kurumun aslında 1856‘da yeni bir Meclis-i Muhâsebe kurma projesiyle ortaya çıkan tarihsel arka planına yer verecektir. Böylelikle Meclis-i Âlî-i Hazâin komisyondan ayrıştırılarak bağımsız bir görünüm kazanacaktır.
Meclis-i Hazâin‘in faaliyetlerini araştırırken karşılaşılan güçlüklerin en mühimi, meclisin bizâtihi kendi ürettiği evrakın neler olduğunun tespit edilmesi olmuştur. Başbakanlık Osmanlı Arşivi‘nde yapılan incelemede Meclis-i Vâlâ ve Meclis-i Tanzimat gibi kurumların aksine Meclis-i Hazâin‘e ait ana evrakın dağınık olduğu ve belirli bir fon teşkil etmediği görülmektedir. Meclise dair defterler ya yanlış tasnif edilmiş ya da başka fonlar içerisinde yerini almıştır.17
Bu çerçevede, Meclis-i Hazâin‘in birinci dönemi itibarıyla faaliyetlerine ilişkin iki ayrı defter tespit edilebilmiştir. Bu
defterler, Hazine-i Hassa Defterleri (HH.D.) arasında bulunan bir zabıt defteri ve Bâbıâli Evrak Odası Vilayet Gelen-Giden Defterleri (BEO.VGG.D) arasında kayıtlı, meclise nezaretlerden gelen evrakın özetlerinin bulunduğu kayıt defteridir. Benzer şekilde İkinci Meclis-i Hazâin dönemine dair de iki farklı defter bulunduğu kaydedilmiştir. Bunlar da meclis kararı üzerine vilayetlere yazılan emirlerin tutulduğu kayıt defteri ve Meclis-i Vâlâ defterleri arasında tasnif edilen bir mazbata ve müzekkere defteridir. Bu tezde meclisin her iki döneminde yürüttüğü faaliyetler, esas yönüyle mazbata defterleri temel alınarak tevsik edilmiştir. Fakat bu defterler tarihleme hatalarına sahip olduğu gibi mecliste yapılan tüm görüşmeleri kapsamamaktadır. Bu doğrultuda Birinci Meclis-i Hazâin‘in zabıt defteri orijinal sayfa numaraları bulunmadığından dolayı ne kadarlık bir eksikliğin söz konusu olduğunu tam olarak
17 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (İstanbul: Başbakanlık Basımevi, 2010), s. 593. En son yayınlanan
6 teşhis etmeyi imkânsız hale getirmiştir.18
Buna rağmen on sekiz, yirmi bir, yirmi üç ve otuz üç numaralı oturumların eksikliği gözlenmektedir.19
Ayrıca otuz dördüncü oturumun da yalnızca bir kısmı mazbata defteri içerisinde yer almaktadır.20
Başbakanlık Osmanlı Arşivi‘nde yapılan araştırmada bu oturumların tam olarak birer müsveddelerine rastlanmamıştır. Ancak bunların muhtemel oturum tarihleri dikkate alınarak meclise gelen evrakın hülasa kayıt defteriyle mukayese edildiğinde görüşme konularının zabıt defterindeki konuların dışına taşacak düzeyde olmadığı iddia
edilebilir.21 Bu nokta, söz konusu oturumlarda meclisin faaliyet alanına yeni bir konu dâhil edilme ihtimalini tamamen ortadan kaldırmasa da en aza indirgemektedir.
Meclis-i Hazâin‘in ikinci dönemine ilişkin tutulan mazbata ve müzekkere defterinin ise fihristinden hareketle iki farklı oturum kaydını taşımadığına işaret etmek gerekir.22 Bu müzakere kayıtlarının birinin müsveddesi dâhiliye iradeleri içerisinde bulunmakta; diğerinin ise meclisce yeniden müzakere edildiği ve alınacak kararda bu oturumun etkili olduğu anlaşılmaktadır.23
Bu aşamada yine de meclisin faaliyetlerine dair oluşacak boşluğun doldurulması amacıyla sadarete bağlı kalemlerin evrakından yararlanılacağı gibi eski Türkçe ve Fransızca gazeteler de kullanılacaktır. Tezin birinci kısmında meclisi hazırlayan ihtiyaçlara yoğunlaşılacak ve ana hatlarıyla Osmanlı mali idare sisteminde muvazenenin (gelir-gider dengesi) bozulma süreci irdelenecektir. Bu
18 Defterde, sayfa numaralarının sonradan sol üst kısma, kurşun kalem kullanılarak ve latin harfleriyle
yazıldığı gözlenmektedir. Bu numaralar alternatifi olmadığından ötürü bu çalışmada benimsenecektir. Ayrıca, defterde yazıyla belirtilen oturum numaraları ise orijinaldir ve ―meclis‖ ibaresi kullanılarak belirtilmiştir. (Örneğin beşinci meclis). En son kırk iki numaralı meclisin/oturumun düzenlendiği anlaşılmaktadır. [BOA., HH.D., 11170, s. 16, 13 Mayıs 1861 (3 Zilkade 1277)]. Bu oturumdan sonra sadece bir oturum kaydı daha bulunur. Ancak bu kayda oturum numarası verilmemiştir ve bir öncekinden 21 gün sonra düzenlenmiştir. [BOA., HH.D., 11170, s. 16, 3 Haziran 1861 (24 Zilkade 1277)].
19 Zabıt defterinde iki adet yirmi beşinci oturum bulunur. Bunlardan birinin tarih itibarıyla yirmi birinci
oturum olma ihtimali yüksektir. [BOA., HH.D., 11170, s. 10, 17 Eylül 1860 (1 Rebiülevvel 1277)].
20 BOA., HH.D., 11170, s. 14. İ.MMS., 20/910, lef 3, 16 Aralık 1860 (2 Cemaziyelahir 1277). 21
BOA., BEO.VGG.D., 671.
22 BOA., MVL.D., 575.
23 BOA., İ.DH., 546/38042, lef 1, 1 Mart 1866 (14 Şevval 1282). MVL.D., 575, s. 69-70. İ.DH.,
7
amaçla temas edilmesi gereken en önemli hususları, 1852 iktisadi buhranı, ilk alınan dış borçlar, Meclis-i Muhasebe‘nin yenilenmesi, Avrupalı mali müşavirlerin Türkiye‘ye gelişi ve ardından bu maliyecilerle oluşturulan Islahat-ı Mâliyye Komisyonu meydana getirecektir. İkinci bölümde, Birinci Meclis-i Hazâin ve üçüncü bölümde ise İkinci Meclis-i Hazâin dönemlerinin teşkilat yapısı ve faaliyetlerine yer verilecektir. Bu faaliyetler, meclisin Osmanlı merkez kurumları içerisinde bir danışma organı şeklinde yaptığı müzakerelerle sınırlandırılacak ve görüşmelerin meydana getirdiği netice aranacaktır. Bu yöntemle örnekler verilerek meclisin her iki dönemiyle müzakere, teklif, tasdik, ret ve kısmen yasama gibi istişâri işlevleri aydınlatılacak ve vergi sisteminin çeşitlenmesindeki rolü tartışılacaktır.
Meclis-i Âlî-i Hazâin‘in ―Birinci‖ ve ―İkinci‖ şeklinde dönemselleştirilmesinde Namık Kemal‘in bir yazısından esinlenilmiştir.24
Bu yaklaşımın temel nedeni bu sıfatların tam anlamıyla iki ayrı meclisi değil, bir meclisin iki ayrı devresini işaret etmesidir. Diğer nedeni ise böyle bir tasnifin varlığına rağmen bir ―Mecâlis-i Âlî-i Hazâin‖ tabirinin dönemi yansıtan kaynaklar tarafından tercih edilmeyen bir kavram oluşudur. Kurumsal yapıları her ne kadar birbirine benzemese de her iki dönem üzerine izlenecek bu tür bir yol Tanzimat meclisleri arasında Meclis-i Hazâin‘i tarihsel olarak ayrı ve kendine özgü bir kategoride değerlendirmeyi mümkün kılmıştır.
24 Namık Kemal, Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri: Siyaset, Hukuk, Din, İktisat, Matbuat, haz.
8
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
MECLĠS-Ġ ÂLÎ-Ġ HAZÂĠN’Ġ HAZIRLAYAN ġARTLAR
1. 1852 Buhranı
Tanzimat‘ın ilk yıllarında vergi sisteminde yapılan temel değişiklikler bütçe açığı sorununu beraberinde getirmişti. Yeniden organize edilen vergi türleri yeterince yapılandırılmamıştı. Bunların reform süzgecinden geçirilmesi ve vergi sisteminin çeşitlendirilerek genişletilmesi ancak Islahat Fermanı‘ndan sonra gerçekleştirilecekti. Örfi vergileri ve müsadere usulünü kaldırarak vergi çeşitliliğini daraltan Osmanlı hükümeti, bu süre zarfında finansman sağlamak için iç borçlanma araçlarını kullandı. Kaimenin basılması, eshamın yürürlüğe konulması ve müzayede usulüyle bazı vergi kalemlerinin satışa çıkarılması bu vasıtalar arasındaydı. Maliyenin içinde bulunduğu hali gören Britanya elçisi Stratford Canning 22 Ağustos 1850‘de Sultan Abdülmecid‘e bir teklif götürmüş ve dış borçlanmanın gerekliliği üzerinde durmuştu.25
Ancak bu teklif, Reşid Paşa tarafından makul görülmekle birlikte reddedilmişti.26 Bununla birlikte Canning‘in ortaya koyduğu analizlerin haklılık payı olduğu kısa sürede anlaşılacaktı.
Meclis-i Vükelâ‘da bir konuşma yapan Maliye Nazırı Nafiz Paşa‘nın hazinenin yaşadığı sıkıntılardan dolayı maaş ödemelerinin bir süre için askıya alınacağını belirtmesi üzerine Meclis-i Vâlâ‘da hesapların kontrolü amacıyla Âli Paşa, Fuad Efendi, Halid Efendi ve Mütercim Rüşdü Paşa‘dan oluşan bir komisyon kuruldu.27 Yaşanan ―kriz‖in adı ―buhran‖ şeklinde tercüme edilerek maliye sistemine yeni bir sözcük kazandırıldı.28
25 Frederic Stanley Rodkey, ―Ottoman Concern About Western Economic Penetration in the Levant,
1849-1856,‖ Journal of Modern History Cilt 30, Sayı 4 (1958): s. 348.
26
Hüseyin Al, Uluslararası Sermaye ve Osmanlı Maliyesi: 1820-1875 (İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2007), s. 12.
27 Cevdet Paşa, Tezâkir 2 -39, s. 21. 28 Cevdet Paşa, Maruzat, s. 8-9.
9
Ekonomik bunalımın temel sebebi Osmanlı yönetiminin borçlanma ve para politikasıydı. Tağşiş, Galata bankerlerinden alınan borçlar ve 1840‘larda çıkarılan kâğıt
para mali kaynak arayışındaki Osmanlı hazinesini tüketmeye başlamıştı. Bu durumu Osmanlı lirasının sterlin karşısındaki değer kaybı izledi. 1849‘da faaliyete geçen Dersaadet Bankası kambiyo sorununu önleyemediği gibi Eylül 1852 itibarıyla Avrupa piyasalarına yaklaşık 156,3 milyon kuruş borçlanmıştı.29
Bankanın hazineye yüklediği zararın engellenmesi için Reşid Paşa‘nın girişimleriyle sultanın müsaadesi alınmaksızın
bir dış borçlanma süreci başlatıldı. Padişahın bu kararı onaylamaması üzerine finans çevrelerini yatıştırmak için 2,2 milyon frank tutarında bir tazminat ödendi.30
2. Ġlk DıĢ Borçlanmalar
1852‘de başarısızlığa uğrayan borçlanma girişimi Osmanlı yönetimine olan uluslararası güveni zedelemişti.31
Mali sıkıntılara çare bulmak ve imparatorluğun itibarını yeniden tesis etmek gerekiyordu. 1853‘te Kırım Savaşı‘nın başlaması önceki yılın yarattığı bunalımdan çıkamayan Osmanlı maliyesine ayrıca büyük bir yük getirecekti.32
Bu yükü hafifletmek ve savaşın masraflarını karşılamak amacıyla ordu kaimesi çıkarılmasına başvuruldu; ancak bu girişim durumu kurtarmaya yetmedi.33
Bütçe açıkları ile birlikte askeri harcamaların artışı Osmanlı hükümetinin gündemine dış borçlanma tartışmalarını yeniden taşıdı. 1854 yılında Londra ve Paris
29 Hüseyin Al ve Şevket K. Akar, ―Dersaadet Bankası‘nın Tasfiyesi ve 1852 Borçlanması,‖ Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, Sayı 4 (2006): s. 157-158.
30
Velay, Türkiye Maliye Tarihi, s. 80.
31
Al ve Akar, ―1852 Borçlanması,‖ s. 198-199.
32 Ali Akyıldız, ―Osmanlı Devleti‘nin Kırım Savaşı‘nı Finansmanı: İç ve Dış Borçlanmalar,‖ Savaştan Barışa: 0. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması ( 8 -1856): Bildiriler, (İstanbul: İ.Ü.E.F.
Tarih Araştırma Merkezi, 2007), s. 18. Savaşın 11, 2 milyon masrafı olmuş ve Akyıldız‘a göre bu masraf borçlanma gelirleriyle karşılandıktan sonra artan 656.324 sterlin hazinenin sıradan giderlerine
harcanmıştır.
33 Ali Akyıldız, Para Pul Oldu: Osmanlı’da Kâğıt Para, Mal ye ve Toplum (İstanbul: İlet ş m Yayınları,
10
merkezli iki banka grubuyla 3 milyon sterlinlik bir borç anlaşması imzalandı. Bu borç anlaşmasının gerçekleştirilmesi için İngiliz ve Fransız hükümetlerinin temsilcilerinin bulunduğu bir de gözetim komisyonu oluşturulacaktı. Komisyonun üyeleri Kani Paşa, Kabûli Efendi, Revelaky ve Glavany idi.34
Ancak bu borç Kırım Savaşı‘nın masraflarını karşılamaya yetmedi. Bu yüzden ertesi yıl yeni bir sözleşme yapılması gerektiği anlaşıldı. Sefaretler nezdinde girişimlerini arttıran Osmanlı hükümeti ikinci bir borçlanma anlaşmasına imza attı. Kredinin tutarı 5.500.000 lira olmakla birlikte faizi
%4 ve itfa (ödeme) bedeli %1 olarak belirlenmişti.35 Bu borçlanma için oluşturulan gözetim komisyonuna ise Kani Paşa, Edmund Hornby ve Cadrozy tayin edilecekti.36
Kırım Savaşı sırasında alınan dış borçların gerek öncesinde ve gerek sonrasında Osmanlı hükümetinin teminat oluştururken zorluklar yaşadığı bilinmektedir.37
Bu tarihlerde yapılan borçlanmalar İngiltere ve Fransa‘nın desteğiyle gerçekleşmişti.
Gözetim komisyonlarının çalışmaları esnasında karşılaştığı en mühim problemden biri Osmanlı yöneticilerinin kendilerine mali durumu değerlendirebilmek ve çalışmalarını başarılı bir şekilde yapmak için gereken verileri sağlamamalarıydı.38
Bu komisyonlar, alınan borcun savaşın masrafları için kullanılıp kullanılmadığını gözlemlemek amacıyla kurulmuştu. Dairelere ayrılan tahsisat ve harcama kalemleri incelenince Osmanlı hükümetinin borçlarını ödeyebilme gücü de ortaya çıkacaktı. Özellikle 1855 yılında oluşturulan gözetim komisyonunda ihtiyaç duyulan verileri sağlama noktasında yaşanan sıkıntılar çok daha belirgin bir hale bürünmüştü. Komisyon üyelerine teslim edilen
34
Şevket K. Akar ve Hüseyin Al, Osmanlı Dış Borçları ve Gözetim Komisyonları ( 8 4-1856) (İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2003), s. 14.
35 Velay, Türkiye Maliye Tarihi, s. 83. 36 Akar ve Al, Gözetim Komisyonları, s. 20. 37
Kıray, Dış Borçlar, s. 93.
38 Active Araştırma Merkezi, ―Türkiye‘de Bankacılığın Gelişimi: Dış Borçlanmanın Başlaması,‖ Active: Bankacılık ve Finans Dergisi Sayı 17 (Mart-Nisan 2001): s. 95. Olive Anderson, ―Great Britain and the
11
nezaret bütçelerinde eksiklikler bulunuyordu ve bunlar tam ve muntazam değildi.39 Hesaplarda görülen eksiklikler dikkate alındığında Bütçe Nizamnamesi‘nin Ağustos 1855‘te ilan edilmesinin sadece bir tesadüf olmadığı anlaşılıyordu. Bu nizamname 1852 buhranı veya öncesinden gelen, fakat zarureti dış borçlanma sürecinde anlaşılan bir merhalenin ürünü olmuştu.
Tıpkı ―buhran‖ kelimesi gibi ―büdçe‖ sözcüğü de Tanzimat reformcuları arasında hususi ve tarihi özelliği olan bir terimdi. Tanzimattan sonra bu kavram ilk defa
1855 yılında hazırlanan bir nizamname başlığında görülüyordu.40 Bu tarihten önce ekseriyetle muvazene cetveli ya da muvazene defteri tabiri kullanılıyordu. Ahmed Lütfi Efendi, yeni sözcüğün tercih edilme nedenini reformcuların taklitçiliğine yormuştu:
Vükelâ ve ba‘zı me‘murînden Avrupa usûlüne münhemik [aşırı düşkün] ve meslek-i frengâneye salik olanlar beyninde ecnebîlere hoş görünmek içün ma‘nâlı ma‘nâsız usûl ve âdât-ı millîyemizi terkîle, Avrupa gidişine taklîd moda hükmüne girmeye başladığı sırada, bu muvâzene lafının dahi terkîle, yerine ―Büdçe‖ lûgat-ı ecnebiyyesinin vaz‘ı olvakit Meclis-i Vükelâ‘yı epeyce işgal etmiş idi.41
On üç maddeden mürekkep Bütçe Nizamnamesi‘nde gelir-gider hesaplarının nasıl hazırlanacağı ve bu hususta kullanılacak yöntemler sıralanıyordu. Geçmişteki uygulamalardan farklı olarak bütçenin görüşülmesi meselesinde Meclis-i Umumi‘ye özel bir önem atfedilmişti.42
Nizamnamenin beşinci maddesine göre Meclis-i Vâlâ üyelerinin ve çeşitli nazırların katılımıyla meydana gelen bu genel mecliste, bütçe hesaplarının karara bağlanması amaçlanıyordu. Böylelikle, merkez teşkilatı içerisinde
39
Akar ve Al, Gözetim Komisyonları, s. 22.
40 Cezmi Erçin, Bütçe Nazariyat ve Tatbikatı (İstanbul: Devlet Basımev , 1938), s. 5. N zamnamen n yen
harflere aktarılmış b ç m ç n bkz. Coşkun Çakır, Tanz mat Dönem Osmanlı Mal yes (İstanbul: Küre Yayınları, 2012), s. 313-317.
41
Ahmed Lütfi Efendi, Vakanüv s Ahmed Lütf Efend Tar h IX, haz. Mün r Aktepe (İstanbul: Edeb yat Fakültes Matbaası, 1984), s. 39.
42 Yavuz Cezar, ―Tanzimat‘ta Mali Durum,‖ İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: 38
12
geniş bir kesime yapılacak işin sorumluluğu paylaştırılacaktı. Diğer yandan hazırlanacak bütçenin denetlenmesi görevi de Meclis-i Muhâsebe-i Mâlîye‘ye verilmişti.43
Fakat Meclis-i Muhâsebe‘nin kurumsal yapısı buna uygun değildi. Bütçe Nizamnamesi‘nin ilanından bir ay sonra Meclis-i Muhâsebe‘nin yapısında değişikliğe gidilmesi için çalışmalar başlatıldı.
3. Tarz-ı Cedîd: Meclis-i Muhâsebe-i Maliye’nin Yenilenmesi
Meclis-i Tanzimat‘ta maliye memurlarıyla ortaklaşa yapılan bir toplantıda Maliye Hazinesi‘ne ait gelir-gider defterlerinin yeni bir yöntemle [tarz-ı cedîd] yapılması ve bu iş için yeni bir Meclis-i Muhâsebe kurulması kararlaştırıldı.44
Yeni usûle göre, taşradan gelecek hesaplar ve nezaretlere ait bütçe kayıtları yeni Meclis-i Muhasebe tarafından kontrol edilecekti.45 Bu durum eski meclisin Bütçe Nizamnamesi‘ne uygun bir şekilde dizayn edileceği anlamına geliyordu. Fakat toplantıda kurulacak yeni meclis için bir nizamname yapılmasına karşın Meclis-i Vükela bu çalışmaları yeterli görmeyecekti. Çünkü vergi sisteminde yapısal bir değişimi öngören geniş kapsamlı bir reform uygulanması gerektiği düşünülüyordu. Bu sırada ayrıca 1853-1855 yılları arasında ülkesinin İstanbul elçiliği görevini yürüten Avusturya Maliye Nazırı‘nın yapmış olduğu bir teklif gündeme getirildi. Baron de Bruck (1798-1860) adındaki bu nazır Temmuz 1856 tarihli bir mektubunda İstanbul‘dan talep edildiği takdirde mali meselelere dair fikirlerini iletmek için bir memur gönderilmesini veya böyle bir memurun kendi
43
Nihad Sayar, Türkiye İmparatorluk Dönemi Siyasi, Askeri, İdari ve Mali Olayları (İstanbul: İktisadi Ticari İlimler Akademisi, 1977), s. 190.
44 BOA., İ.MMS., 8/326, lef 1, 23 Eylül 1855 (11 Muharrem 1272). Tevfik Güran, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları ( 84 -1861) (Ankara: TTK, 1989), s. 11. Ali Akyıldız, Tanz mat Dönem Osmanlı Merkez Teşk lâtında Reform: 8 -1856 (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993), s.
280. Akyıldız, 1858 sonunda Meclis-i Muhasebe ve Zimemat Komisyonu‘nda meydana gelen dönüşüme istinaden bu yeni meclisin teşekkülünden vazgeçildiğini beyan etmektedir.
13 ülkesinden de yollanabileceğini ifade etmişti.46
Meclis-i Vükela, teklifi dikkate alarak kurulacak yeni Meclis-i Muhâsebe için Baron de Bruck‘un seçeceği bir maliye memuruyla Fransa‘dan nizamname getirilmesine karar verdi.47
Aralık 1856‘da Hariciye Nazırı olan Edhem Paşa bu amaçla Viyana ve Paris sefirlerini görevlendirdi.
Paris Sefiri Mehmed Cemil Paşa, 18 Şubat 1857 tarihli mektubunda Fransa‘dan talep edilen nizamnamenin sefarete teslim edildiğini ve gönderilmek üzere olduğunu hatırlatıyordu.48
Viyana sefiri Kalimaki Bey ise 14 Mart ve 5 Nisan tarihli telgrafnamelerinde Baron de Bruck ile kurduğu temaslar sonucu Avusturyalı maliyeciler arasında Fransızca bilgisiyle tanınan Maliye Müsteşarı Edouard de Lackenbaher‘in seçildiğini bildirdi.49
11 Nisan‘da Reşid Paşa‘ya hitaben bir mektup kaleme alan Avusturya Maliye Nazırı, Lackenbaher‘in bilgisinden yararlanılmasını istiyordu.50
Ertesi gün İstanbul‘a gelen müşavire 2.500 frank tutarında bir yol masrafı ve 12.000 kuruş maaş tahsis edildi.51
Ancak hangi birimde görev alacağı netleştirilmediği gibi sözü edilen yeni Meclis-i Muhâsebe‘nin kurulması hakkında da bir ilerleme kaydedilememişti. Charles Morawitz‘e göre, bu maliyeci İstanbul‘a geldikten sonra Fuad Paşa başkanlığındaki [Eylül 1857] Meclis-i Tanzimat‘ta görevlendirilmiş, saraya ve devlete ait borçların ödenmesi için yapılan ıslahat programına katkıda bulunmuştu.52
46 BOA., HR. SYS., 1890/19, 10 Temmuz 1856. Bruck için bkz. ―Bruck, Karl Ludwig,‖ The Americana,
Cilt: 3 (Newyork: Scientific American Compiling Department, 1903). Sayfa numarası yoktur.
47 BOA., İ.MMS., 8/326, lef 2, 6 Aralık 1856 (8 Rebiülahir 1273). Bkz. Ek-1. Meclis-i Hazâin hakkında
yazılan kısa bir tarihçede meclisin Mustafa Reşid Paşa‘nın layihasıyla kurulduğu ifade edilmektedir. [BOA.,Y.EE., 91/10., t.y. bkz. Ek-2] Bu husus yukarıda zikredilen (lef 2) sadaret tezkiresinden
kaynaklanmış olmalıdır. Çünkü bu tarihte Sadrazam Mustafa Reşid Paşa‘dır. Belgede adı geçen müşavir ise meclisin üyelerinden olacaktır. Bahsedilen tarihçe, kritiği yeterince yapılmadan bir doktora tezinde kullanılmış ve bu hususa açıklık kazandırılmamıştır. [Kış, ―Divan-ı Muhasebat,‖ s. 18].
48 BOA., HR.İD., 261/3, lef 3, 18 Şubat 1857 (23 Cemaziyelahir 1273). 49 BOA., HR. SYS., 205/38, 14 Mart 1857. HR.SYS., 205/48, 5 Nisan 1857. 50 BOA., İ. HR., 142/7441., 11 Nisan 1857.
51
BOA., İ.HR., 144/7554, 10 Haziran 1857 (17 Şevval 1273).
52 Morawitz, Türkiye Maliyesi, s. 20. V. Necla Gey kdağı, Foreign Investment in the Ottoman Empire International Trade ve Relations 1854-1914 (London; New York: Tauris Academic Studies, 2011), s. 35.
14
4. Avrupalı Mali MüĢavirler Dönemi’nin BaĢlaması
Lackenbaher‘in İstanbul‘a gelmesiyle mali alanda yapılacak reform çalışmaları için önemli bir adım atılmışken Osmanlı hükümeti İngiltere nezdinde bir şahsı daha bu çalışmalara davet edecek fırsatı bulmuştu. Bu kişi Ekim 1856‘da Osmanlı Bankası‘nın Londra müdürlüğüne getirilen Francis de Palezieux Falconnet idi.53
Fransız kökenli bu maliyeci Ağustos 1857‘de banka faaliyetlerinin geliştirilmesi düşüncesiyle İstanbul‘a gelmişti.54
The Times gazetesinin haberine göre Mustafa [Naili] Paşa, Eylül 1857‘de kısa süren sadareti esnasında, Falconnet‘ten imparatorluğun parasal durumu üzerine fikirlerini yazmasını istemiş ve bu tarihte iç borçların birleştirilmesi projesi ortaya atılmıştı.55
Bu proje, finansman sağlamak için çıkarılacak yeni bir eshamdan (esham-ı cedide) başka bir şey değildi. Kırım Savaşı sonrasında devletin kaynakları masrafları karşılamaya yetmeyince Osmanlı yönetimi esham-ı cedide, esham-ı mümtaze, tahvilat-ı mümtaze gibi iç borçlanma senetleri çıkarmaya başvurmuştu.56
Piyasaya sürülecek tahviller aracılığıyla hem Hazine-i Hassa‘nın bazı acil masrafları karşılanacak hem de tedavüldeki kaime ve esham-ı mümtazenin kaldırılması sağlanacaktı.57
Bu amaçla, Meskukat-ı Şahane Müdürü Düzoğlu Mihran Bey‘in başkanlığında bir tediye sandığı kuruldu. Sandığın üyeleri arasında Abraham Allahverdi, Antoine Alleon, Theodor Baltazzi, T.N. Black, Paulaky, A. Camondo, Y. Cricozzo, P. Durand, F. P. Falconnet,
53 The Times, 11 Ekim 1856, s. 7. Michael P. Costeloe, ―The Extraordinary Case of Mr. Falconnet and
2.500.000 Silver Dollars: London and Mexico, 1850-1853,‖ Mexican Studies/Estudios Mexicanos Cilt 15 Sayı 2 (1999): s. 265.
54 OBA, LA, 23,982, ―Daily News küpürü,‖ 17 Ağustos 1857. Falconnet‘nin İstanbul‘a gelişi ile ilgili
Fuad Paşa‘ya atfedilen bir nükte vardır. Hariciye Nazırı, Fransız elçisi Thouvenel‘in kuzeni
Fontmagne‘nin de içinde bulunduğu bir sohbet sırasında ―Umarım böylece, devletimize, yol yapması için para gelir. Ama nereye götürecek bu yollar bizi? İflasa!‖ demiştir. [Le Baronne Durand de Fontmagne,
İstanbul Günleri, çev. İsmail Yerguz (İstanbul: İstiklal Kitabevi, 2007), s. 61].
55 The Times, 27 Ocak 1858, s. 10. Edhem Eldem, A History of Ottoman Bank (İstanbul: Ottoman Bank
Historical Research Center; The Economic and Social History Foundation of Turkey, 1999), s. 101.
56 Refii Şükrü Suvla, ―Tanzimat Devrinde İstikrazlar,‖ Tanzimat I (Ankara: Maarif Matbaası, 1940), s.
270.
15
Hanson, P. Hava, Mısırlıoğlu Bedros, Jean Psicari, Tıngırzâde Ohannes Efendi ve George Zarifi bulunuyordu.58 Edouard de Lackenbaher ise bu listenin dışında kalmıştı.
Esham-ı cedidenin mütedavil olmayan yapısı ve alışverişte kullanılmayan bir tasarruf aracı olması mevcut kaimelerin kaldırılması için bir dış borcu kaçınılmaz kılıyordu.59
Bu yüzden, Osmanlı yönetimi kâğıt parayı tedavülden kaldırmak için üçüncü bir borçlanma girişimi başlattı. Fuad Paşa bu amaçla Fransa ve İngiltere‘de temaslarda bulundu. 23 Eylül 1858 tarihli Daily News haberine göre Paris‘te Fuad Paşa ile gerçekleştirilen görüşmelere Messers Denti Palmer, and Co şirketleri ile işbirliği içerisinde ve kredinin şartlarını düzenlemekle görevli Falconnet atandı.60
Borçlanmanın teminatı olarak İstanbul‘un gümrük ve duhuliye (giriş ücreti) gelirleri gösteriliyordu. Osmanlı Bankası‘nın önemli bir aktör olarak ön plana çıktığı bu istikraz (borçlanma) girişiminde gözetim komisyonunun oluşturulması hararetli tartışmalara sebebiyet vermiş ve süreç 1870‘li yıllara kadar çözülememişti.61
Avrupalı sermaye grupları Hanson ve Falconnet‘i temsilci tayin etmiş; bir süre sonra Falconnet‘in ölümüyle yerini Edward Gilbertson almış ve krediye nezaret edecek komisyonun Türk azaları Remzi ve Raşid Efendiler olmuştu.62
5. Islahat-ı Mâliyye Komisyonu’nun KuruluĢu
1858 istikrazından elde edilen gelirlerin önemli bir kısmı kaimenin kaldırılması için harcanmış, imparatorluğun yaşadığı bunalımın önüne geçilememişti. Hazine gelirleri vaktinde toplanamıyor ve masrafların giderilmesinde ertelenme yapılamıyordu. Mali
58 Journal de Constantinople, 20 Mart 1858, s. 1. Akyıldız, Para Pul Oldu, s. 76. 59 Akyıldız, Para Pul Oldu, s. 75-76.
60
OBA, LA, 23, 982, Daily News küpürü, 23 Eylül 1858.
61 Al, Uluslararası Sermaye, s. 106. İ. Hakkı Yeniay, Osmanlı Borçları Tarihi (Ankara: Mehmed İhsan
Matbaası, 1936), s. 23-24.
16
reformlara yardımcı olmak üzere Avusturya‘dan bir memur getirtilmesine rağmen tasavvur edilen yeni Meclis-i Muhâsebe kurulamamıştı. İdarenin içinde bulunduğu kargaşa Şubat 1859‘da Meclis-i Mahsus‘ta görüşüldü. Maliye Nazırı itham edilerek Falconnet ve Lackenbaher‘in de içinde bulunduğu muhtelif nazırlardan oluşan bir komisyon (meclis-i mahsus-ı muvakkat) kurulması kararlaştırıldı.63 Meclis-i Mahsus kararı sultan tarafından onaylandıktan sonra bunalımın müsebbibi olarak görülen Maliye Nazırı Musa Safvetî Paşa istifa etti.64 Bu istifadan hemen sonra çıkarılan bir hatt-ı hümayunla Evkaf-ı Hümayun Nazırı Hasip Paşa ve Maliye Nazırı becayiş edildi.65
Kurulacak komisyona dördü Osmanlı idarecisi ve üçü yabancı uzman olmak üzere toplam yedi kişi üye olacaktı. Journal de Constantinople‘ün verdiği bilgilere göre komisyona (conseil) üye olacak şahıslar arasında altı ismin üzerinde önemle duruluyordu: Fuad Paşa, Mehmed Rüşdü Paşa, Mahmud Paşa, Falconnet, Lackenbaher ve Jacques Alleon.66 Banker Alleon‘un teklifi geri çevirmesiyle birlikte Bâbıâli Fransa‘dan mali meselelerde uzman bir kişi talep etti.67
Zikredilen görev için Kırım Savaşı esnasında kurulan ikinci gözetim komisyonunda görevli memurlardan Cadrozy‘nin adı geçiyordu.68 Alleon‘un kabul etmediği görev bir süre sonra Fransa‘dan gelecek olan Marquis de Ploeuc‘e (1815-1887) tevcih edilecekti.69
1859 yılı başlarında kurulan komisyon için gerekli atamalar ancak Ağustos ayında başlayabildi. Aradaki zaman içerisinde Osmanlı hükümeti gerek Fransa‘dan
63 BOA., İ.MMS., 14/589, 13 Şubat 1859. A.AMD., 90/64, 13 Şubat 1859 (10 Recep 1275), (Bkz. Ek-3). 64 Journal de Constantinople, 26 Şubat 1859, s. 1. The Levant Herald, 4 Ocak 1865, s. 384. Safvetî Paşa,
aynı görevi tekrar üstlenmemiş, 2 Ocak 1865 Pazartesi gecesi hayatını kaybetmiştir.
65
BOA., İ. DH., 425/28142, 26 Şubat 1859 (23 Recep 1275). Ceride-i Havadis, 2 Mart 1859 (27 Recep 1275). s. 1 ve Journal de Constantinople, 2 Mart 1859, s. 1. HH.D., 27843, No: 198.
66 Journal de Constantinople, 2 Mart 1859, s. 1.
67 Journal de Constantinople, 30 Mart 1859, s. 2; Velay, Türkiye Maliye Tarihi, s. 64. 68
Journal de Constantinople, 30 Mart 1859, s. 2.
69 Ploeuc, Fransa tarafından Mayıs 1859 itibarıyla görevlendirilmiştir. Journal de Constantinople, 25
Aralık 1860, s. 2. Comic-Finance, 30 Ekim 1873, s. 2. Thomas Gasnier, ―Le marquis de Ploeuc à Constantinople, 1859-1863.‖ Bulletin de l’Institut Pierre Renouvin 35, 1 (2012).
17
gelecek üyenin beklenmesi gerekse mevcut Meclis-i Mâliye ve Meclis-i Muhâsebe gibi nizamnameleri yapılan yeni birimlere şans verilmesini düşünmüş olmalıdır. Fransız üye
Marquis de Ploeuc Yunanistan‘da kurulan bir maliye komisyonunda görev alıyordu. Thomas Wyse başkanlığındaki bu komisyon 1857 yılı başlarında kurulmuş ve 1859 yazına kadar çalışmalarını sürdürmüştü.70
Ploeuc ise Türkiye‘ye ancak 1 Ekim‘de varabilmişti.71
10 Ağustos 1859‘da komisyona üye tayini için Hasip Paşa tarafından bir yazı kaleme alındı. Bu yazıda komisyonun kuruluşu ile birlikte 1856‘da tasarlanan yeni Meclis-i Muhasebe projesinin de nihayet hayata geçirilmiş olduğuna işaret ediliyordu.72 Yazışmalarda zaman içerisinde ―Islahat-ı Mâliyye Komisyonu‖ adını alacak bu müesseseye görevinden ayrılma şartı ve 12.000 kuruş maaşla Osmanlı Bankası Müdürü Falconnet ve Lackenbaher atanmıştı.73 Avusturyalı maliyeci maaşını Camondo adlı bir sarraftan alacak, Falconnet ise ölümüne değin banka müdüriyetini sürdürecekti.74
Journal de Constantinople gazetesi 13 Ağustos 1859‘da Islahat-ı Mâliyye
Komisyonu‘nun üyelerini ve toplantı gününü şu cümlelerle duyurdu:
Her hafta Çarşamba günü Eski Saray Köşkleri‘nde imparatorluğun maliyesini yoluna koymak için kurulan bir komisyon toplanacaktır. Bu komisyonun önemli üyeleri: Hariciye Nazırı Fuad Paşa, Meclis-i Âlî-i Tanzimat Reisi Rüşdü Paşa, Maliye Nazırı Hasip Paşa, Falconnet, Lackenbaher ve kısa bir süre sonra İstanbul‘a gelmesi beklenen M. de Ploeuc.75
70 Thomas Wyse, The Impressions of Greece (London: Hurst and Blackett Publishers, 1871), s. 47. Ploeuc
bu görevden kısa süre önce yine benzer bir vazifeyle Roma‘da çalışmıştı. Pierre-François Pinaud, ―La Vie Quotidienne de l‘Inspection des Finances sous le Second Empire,‖ Revue Historique 561 (1987), s. 48.
71
Journal de Constantinople, 7 Ekim 1859, s. 3.
72 BOA., İ.DH., 440/29048, lef 1, 10 Ağustos 1859 (11 Muharrem 1276).
73 BOA., İ.DH., 440/29048, lef 2, 14 Ağustos 1860 (15 Muharrem 1276). A.MKT.MHM., 163/65, 21
Ağustos 1859 (22 Muharrem 1276).
74
BOA., HR.MKT., 321/91, 10 Aralık 1859 (15 Cemaziyelevvel 1276). Andre Autheman, Bank-ı
Osmani-i Şahane: Tanzimattan Cumhuriyet’e Osmanlı Bankası, çev. Ali Berktay (İstanbul: Osmanlı
Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2002), s. 24.
18
Komisyonun çalışmalarına başlayabilmesi için üyelerinin tamamının bir araya geldiği Kasım ayına kadar beklenmesi gerekiyordu.76
Aradaki bu süre zarfında komisyona memur olacak şahısların tayin işlemleri tamamlanacaktı. Seraskerlik Tercüme Odası memurlarından Ohannes Efendi, komisyona ait evrakın yazılması ve tercüme edilmesiyle görevlendirildi.77
Komisyon üyeleri Falconnet ve Lackenbaher ise hemen hemen aynı tarihte ek görev verilerek gümrüklerin yapılandırılması amacıyla Gümrük Emaneti‘ne atandılar.78
Bu durum Islahat-ı Mâliyye Komisyonu‘nun 1858 borçlanmasına karşılık gösterilen İstanbul Gümrüğü‘yle ilgileceğine işaretti.79
Nitekim Sadrazam, Meclis-i Tanzimat Reisi, Maliye ve Hariciye nazırlarının aralarında yaptıkları iştişareye binaen Gümrük Emini Kani Paşa‘nın da haftada bir gün toplanacak olan komisyona tayini uygun görüldü.80
1 Ekim‘de İstanbul‘a gelen Fransız maliyeci Marquis de Ploeuc‘e 3.000, yardımcısı Emile Deveaux‘ya ise 1.200 frank maaş tahsis edildi; ayrıca harcırahları ödendi.81
Islahat-ı Mâliyye Komisyonu 24 Kasım 1859‘da bir toplantı gerçekleştirdi.82 Bu tüm üyelerinin katıldığı önemli bir toplantıydı. Maliye Nezareti kanalıyla sadarete gönderilen müzekkeredeki mühürlerden anlaşıldığına göre komisyonun toplantısına iştirak eden Osmanlı üyeleri, Mütercim Rüşdü Paşa, Mehmed Fuad Paşa, Hasip Paşa ve Mehmed Kani Paşa idi.83 Buradan anlaşıldığı kadarıyla komisyon Meclis-i Tanzimat Reisi Rüşdü Paşa gözetiminde toplanmıştı. Komisyon azaları, toplantıda imparatorluğun
76 Testa, ―Rapport du marquis de Ploeuc et de M. Falconnet,‖ s. 47. Girardin, ―Doğu Yolcuları,‖ s. 76. 77
BOA., HR.MKT., 302/46, 25 Ağustos 1859 (26 Muharrem 1276).
78
BOA., A.MKT.NZD., 289/90, 2 Eylül 1859 (4 Safer 1276).
79 OBA, LA 23, 982, Morning Herald küpürü, 15 Eylül 1859.
80 BOA., İ.DH., 442/29191, 11 Eylül 1859 (13 Safer 1276). A.MKT.MHM., 165/96, 20 Eylül 1859 (22
Safer 1276). Kani Paşa ve Ohannes Efendi‘nin atanma belgelerinde komisyon adı Islahat-ı Mâliyye Komisyonu olarak geçer ve komisyonun adı muhtemelen ilk defa bu belgelerde dile getirilir.
81 BOA., İ.HR., 172/9326, 31 Ekim 1859 (4 Rebiülahir 1276). 82 Journal de Constantinople, 24 Kasım 1859, s. 1.
19
gelir kaynaklarının temeli olan vergi sisteminin düzenlenmesi için bir çalışma programı üzerinde durdu. Aynı zamanda komisyonun görev alanını da belirleyen bu program 30 Aralık 1859 tarihli Journal de Constantinople gazetesinde yayınlandı.84
Altı maddeden oluşan esaslar, komisyona geniş mezuniyetler tanıyordu. Bunlar mali açıdan vergilerin tahsiline dair çıkarılan yasaları gözden geçirmek, mali reformları belirlemek ve bu reformların önündeki engelleri kaldırmaktı. Bu amaçla, çeşitli devletlerin kanunlarından yararlanılabilecek ve daire amirleri komisyona davet edilerek bu hususta projeler üretilebilecekti. Esasları tayin edilen veya başka makamlar tarafından yapılan düzenlemeler öncelikli olarak komisyona danışılacak ve üyelerin de görüşü alınacaktı. Programın özellikle üçüncü maddesi gelir gider hesapları ve hazine işlemlerine ilişkin yasal düzenlemeler üzerinde komisyonun incelemeler yapmasını mümkün kılıyordu.85
Buradan hareketle 5 Aralık‘ta bu maddenin bir kez daha gözden geçirilmesi ve komisyonun müzakerelerinde hesapların kontrolüne ağırlık vermesi kararlaştırıldı.86 Böylelikle bu kurumun imparatorluğun genel bütçesini yapabilmesi için ihtiyaç duyduğu yasal yetki de sağlanmış oldu.
Komisyon ilk iş olarak nezaretler temelinde yapılan bütçeleri inceleyecekti. Bu bütçeler yaklaşık olarak Nisan-Mayıs 1860‘ta komisyona ulaştırılabilmişti.87
Buna rağmen, gelen bütçelerde zaman zaman irad (gelir) bölümü eksik gönderilenler bile vardı.88
Bu tür hadiseler ve idari birimlerden istenen verinin vaktinde temin edilememesi komisyonun çalışmalarını sekteye uğrattı. Bu arada 24 Aralık 1859‘da
84
Journal de Constantinople, 30 Aralık 1859, s. 2. Bu haberin bir nüshası için bkz. Ek-5.
85 BOA., İ.DH., 447/29598, lef 1, 24 Kasım 1859 (27 Rebiülahir 1276). Velay, Türkiye Maliye Tarihi, s.
65. Esat Tekeli, ―Türkiye‘de İlk Bütçe,‖ Maliye Araştırma Merkezi Konferansları Sayı: 3 (1957): s. 209-210. Çalışma programının orijinal bir nüshası ve transliterasyonu için bkz. Ek-4.
86
BOA., A.MKT.MHM., 172/2, 5 Aralık 1859 (10 Cemaziyelevvel 1276).
87 BOA., A.MKT.MHM., 180/89, 3 Nisan 1860 (12 Ramazan 1276). Testa, ―Rapport du marquis de Ploeuc et de M. Falconnet,‖ s. 50. Girardin, ―Doğu Yolcuları,‖ s. 77.
20
Mütercim Rüşdü Paşa, Kıbrıslı Mehmed Paşa‘nın yerine sadarete getirilmişti.89
Komisyon içerisinden ve tecrübeli birisinin bu göreve getirilmesi mali reformların devamlılığı için ayrı bir öneme sahipti. Sultan Abdülmecid 26 Aralık 1859 tarihli fermanında bu duruma işaret ederek yeni sadrazamın atacağı adımlara destek verecekti:
Benim Vezîr-i me‘âli-semîrim
Bir müddetden berü umûr-ı mâliyye-i Devlet-i Aliyye‘nin bazı sebeblerden dolayı sektelenmiş olması cihetiyle vâridât ve masârifâtın muvâzenesiyle masârifat taklîl olunarak bazı ıslâhâta bakılmakda olduğu hâlde bu kerre vuku‘ bulan tebeddülden nâşi ıslâhât-ı umûr-ı mâliyye hakkında olan irâde-i kat‘iyyemizin ez ser-i nev‘ te‘kîdi lazım gelmekle bundan böyle her ne kadar zâ‘id masârif kalmış ise teftîş olunub onların dahi taklîli ve me‘mûrînden her kim olur ise olsun emvâl-i mîriyyeyi telef etmeğe cesâret eden olduğu hâlde derhal şedîden te‘dîb olunmak üzere istîzân olunması vazîfe-i me‘mûriyetinden olduğundan bu husûsda tarafından tecvîz-i tekâsül olunmaması ve sair vükelâ ve me‘mûrîn-i devlet-i aliyyemizin dahi uhdelerine muhavvel olan mesâlihde ibrâz-ı hüsn-i hıdmete say‘ ve gayret eylemeleri irâde-i kat‘iyyemiz iktizasından olmasıyla hususât-ı mezkûre müzakere ve peyderpey arz ve istizân olunarak bir tarafdan dahî icrâ‘atına müsâra‘ât olunsun. Fi 2 C Sene 76 90
Mütercim Rüşdü Paşa sadarete getirildikten sonra komisyon Meclis-i Tanzimat Reisi Âli Paşa başkanlığında bütçenin hazırlanmasına yoğunlaşacaktı.91
Bunun yanı sıra, 1858 istikrazının teminatı olan İstanbul Gümrüğü‘nün düzene konması için çalışmalar yaptı.92
19 Şubat 1860‘ta damgalı kâğıt gelirlerinin arttırılması işi komisyona sevk edildi.93 24 Mayıs‘ta ise gedikler hakkında bir meselenin komisyona havalesi kararlaştırıldı.94 Fakat Islahat-ı Mâliyye Komisyonu‘nun bu iki meseleyi incelediğine
89
BOA., MB., 81/80, 29 Cemaziyelevvel 1276. Takvim-i Vakayi, 9 Ocak 1860 (15 Cemaziyelahir 1276), s. 1. İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar Cilt 1 (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982), s. 104.
90 BOA., İ.DH., 450/29790, 27 Aralık 1859. MB.İ., 15/16, 27 Aralık 1859 (2 Cemaziyelahir 1276). Journal de Constantinople, 2 Ocak 1860, s. 1. Cevdet Paşa, Tezâkir -20, s. 96.
91
BOA., İ.MMS., 17/717, lef 1, 20 Ocak 1860, Journal de Constantinople, 19 Mart 1860, s. 3.
92 BOA., İ.MMS., 17/717, lef 1, 20 Ocak 1860 (26 Cemaziyelahir 1276). 93 BOA., İ.DH., 452/29891, 19 Şubat 1860 (27 Recep 1276).
21
dair kayıtlara rastlanmamaktadır. Komisyon ayrıca kendisine atfedilen ehemmiyete rağmen bütçe çalışmalarını tamamlayamadı. Hazinenin parasal desteğe ihtiyacı olduğu sırada yapılan bir teklif değerlendirilerek 21 Haziran 1860‘ta meclis haline dönüştürüldü.95
Bu öneride, komisyondan ―Maliye Komisyonu‖ olarak söz ediliyor ve tüm idare birimlerine sözü geçen bir meclis şekline kavuşturulması isteniyordu.
(...) muvâzeneyi bu tertîb ile yapub bir tarafdan onunla ve diğer cânibden dahî her dâirede kâ‘ide-i tasarrufiyye ve zâbıta-i hesâbiyyeyi tayîn edecek ve hin-i iktizâda hesâba çekecek bir yer olması lâzım olduğundan ve elân mevcûd olan Mâliye Komisyonu‘nun herkesin emîni olacak vükelâdan bir zâtın taht-ı riyâsetine alınarak ıslâhât ve tedkîkat-ı mâliyyede her tarafa reyi nâfîz bir meclis sûretine konulması ve umûr-ı icrâ‘iyyede dahî Mâliye Nezâreti ma‘iyetine erbâb-ı vukûf ve mâ‘lûmâtdan birkaç adam me‘mûr birle umûr-ı hesâbiyenin ve cereyân-ı mesâlih-i mâliyyenin muntazam ve sahîh bir hâle girdirilmesi (...)96
Kurulacak meclis için herhangi bir isim önerilmemişti. Arşiv belgelerine yansıdığı kadarıyla bu hususta merkez teşkilatında tam bir mutabakat sağlanamadığı görülmektedir. Fakat muhtelif adlarla anılan meclis, önemli sayıda belgede Islahat-ı Mâliyye Meclisi şeklinde yer almakta ve bir süre bu isimle bilindiği anlaşılmaktadır.97
Meclisin riyasetine deneyimli bir şahsın atanması gündeme gelmiş ve bu iş için kısa süre önce sadaretten alınan Mütercim Rüşdü Paşa seçilmiştir.98
Keçecizâde Fuad Paşa
95 BOA., İ.DH., 1290/101494, 2 Zilhicce 1276. Teklifte akçe krizinin aşılması için hazinenin ihtiyacı olan
200.000 kesenin Fransa ve İngiltere‘nin yardımı olmaksızın elde edilemeyeceği vurgulanmaktadır.
96
BOA., İ.DH., 1290/101494, lef 4/3, 18 Haziran 1860 (29 Zilkade 1276).
97 BOA., İ.DH., 458/30464, 24 Haziran 1860. HH.D., 27843, 24 Haziran 1860 (5 Zilhicce 1276). HR.SFR
3., 53/14, lef 2. İ.DH., 458/30395, 4 Temmuz 1860 (15 Zilhicce 1276).
98
BOA., İ.DH., 458/ 30464, 24 Haziran 1860 (5 Zilhicce 1276). Takvim-i Vekayi, 11 Temmuz 1860 (22 Zilhicce 1276), s. 1. Tayinin Rüşdü Paşa‘ya bildirilmesini konu alan belgede Meclis-i Âlî-i Mâliye tabiri dikkat çekmektedir. [A.MKT.NZD., 317/29, 7 Temmuz 1860 (18 Zilhicce 1276)]. Ayrıca, meclise tahvil olmasına rağmen halen komisyon tabiri yer alan belgeler de vardır. [A.MKT.MHM., 186/22, 23 Haziran 1860 (4 Zilhicce 1276). HSD.AFT., 3/4, 14 Ekim 1860 (28 Rebiülevvel 1277)]. The Times gazetesi, tayinden söz ederken meclisten Council of Control, Journal de Constantinople ise Conseille des Comptes şeklinde bahsetmektedir. [The Times, 2 Temmuz 1860, s. 9. Journal de Constantinople, 28 Haziran 1860, s. 2]. Ahmed Rifat ise Islahat-ı Mâliyye ve Hazine Meclisi demektedir. [Osmanlı Sadrazamları:
22
27 Haziran‘da Londra Sefiri Kostaki Musurus Paşa‘ya hitaben bir beyanname kaleme almış ve meclisin sahip olacağı nitelikler hakkında malumat vermiştir. Buradaki ifadeye göre, Islahat-ı Mâliyye Meclisi‘nin çalışma programı yedi maddeden oluşacaktı:
1. İmparatorluk hazinesini ve vergi mükelleflerini suistimallerden kurtarmak ve küçük ya da büyük tüm idari dallarda kullanılan yönetmelikleri mümkün olduğunca geliştirmek ve icra etmek.
2. İmparatorluğun tüm nezaretlerinin özel bütçelerini her yıl almak ve incelemek ve devletin genel bütçesini yapmak ki bu yılın bütçe çalışması hâlihazırda ilerlemiştir ve yakın bir zamanda yayınlanması gecikmeyecektir.
3. Bütün nezaretlerin kendi bütçeleri içerisinde talep edilen ödeneklerin kullanımını zamanında ve her ayrıntısı içinde teyid etmek ve herhangi bir hata, zimmete geçirme ya da kamu kaynaklarının suistimalini düzeltmek.
4. Bu doğrulamadan sonra geçen mali yıl için devletin kesin genel bütçesini yayınlamak.
5. Vergi toplama sisteminde ıslahat yapmak ve hazineye yeni kaynaklar yaratmak.
6. Devletin bütün gelir ve giderlerinin genel bir kontrolünü icra etmek.
7. İmparatorluğun gelir ve gider dengesine her zaman katkı sağlayan tüm mali kalkınma tedbirlerini nihayet sürekli olarak almak.99
Hariciye Nazırı‘nın beyan ettiği bu fıkralar Petersburg adıyla bilinen bir
gazetede yayınlandı.100 Musurus Paşa, 5 Temmuz 1860 tarihli telgrafnamesinde komisyon ile ilgili gelişmeleri İngiliz devlet adamları Lord Russell ve Palmerston ile paylaştığını yazmıştı.101
Paris Sefiri Ahmed Vefik Paşa ise 6 Temmuz tarihli tahriratında kendisine de ulaşan söz konusu maddeleri Fransa Hariciye Nazırı Thouvenel‘e bildirdiğini ifade ediyordu.102
Islahat-ı Mâliyye Meclisi‘ne bir yer tahsisi
99 BOA., HR.SFR., 53/14, lef 1, 27 Haziran 1860.
100 BOA., HR.İD., 261/11, lef 5, 18 Temmuz 1860 (29 Zilhicce 1276). Bu gömlekte Islahat-ı Mâliyye
Meclisi, Islahat-ı Mâliyye Meclis-i Muvakkati ve Meclis-i Âlî-i Maliye şeklinde üç tabir kullanılır.
101 BOA., İ.HR., 177/9738, 5 Temmuz 1860. Musurus Paşa‘nın tahriratındaki ―Meclis-i Âlî-i Hazâin‖
ifadesine dikkat çekmek gereklidir.
