BEŞ FAKTÖR KİŞİLİK KURAM I BAĞLAM INDA KİŞİLİK
KAVRAM INA GENEL BİR BAKIŞ**
An Outlook on The Concept of Personality in The Context of ‘Five Factor
Personality Theory’
Kasım TATLILIOĞLU***
Özet
Psikolojide kişilik, kapsamı en geniş kavramlardan birisidir. Kişiliğin, çok
sayıda kuramcı tarafından tanımı yapılmıştır. Bu yüzden, kişilik kelimesinin bütün
kuramcıların ve teorisyenlerin üzerinde anlaştığı bir tanımlanması yoktur. Her kuram
ve her teorisyen kişiliği farklı bakış açılarıyla tanımlamaya çalışmıştır. Bu durumun
nedeni, kişilik kavramının, çok yönlü ve karmaşık bir kavram olması ve insan
davranışlarıyla ilgili çok sayıda özelliği çağrıştırmasıdır. Ruhbilimciler, kişiliği; bireyin
kendine özgü ve ayrıca davranışlarının bütünü olarak görürler ve tanımlarlar. Bu
bağlamda, kişilik piskolojisi, insanların kendilerine özgü davranış, duygu ve düşünce
biçimleriyle ilgilenir. Bireylerde gözlemlenen birçok kişilik özelliği olmasına rağmen
araştırmalar sonucu bulunan Beş Faktör Kişilik Modeli (Büyük Beşli) oldukça yararlı
bir sınıflama olmuş ve kişilik kavramına yeni bir bakış açısı getirmiştir. Kişiliğin
çekirdekleri yaşamın ilk yıllarında atılır. 6. yaştan sonra ana çizgileri belirir, ancak son
biçimini alması gençlik çağının sonuna doğru olur. Kişiliğin biçimlenmesinde en önemli
çevresel etken ailedir. Aile içinde yaşamın ilk yıllarında bebeğe gösterilecek sevgi,
sıcaklık ve yakınlık, fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarının karşılanması onun temel güven
duygusunu kazanmasında önemli etkiye sahiptir. Kişilik bireyin çevresiyle sürekli
etkileşimi ve uyum çabası sonucu oluşur. Kişiliğin oluşumunda genetik ve çevresel
etkiler doğum anından itibaren iç içe geçerler. Devamlı olarak içten ve dıştan gelen
uyarıcıların etkisi altında olan kişiliğin oluşmasında kalıtım, aile yaşamı, aile dışındaki
yaşam koşulları, toplumun beklentileri ve öğrenilmiş özellikler gibi çok çesitli etkenler
rol oynamaktadır.
Bu çalışmada, Beş Faktör Kişilik Modeli’ne göre kişilik kavramı gelişimsel
bağlamda ele alınarak incelenmiştir. Bu amaçla literatür taraması yapılmıştır.
Anahtar sözcükler: Kişilik; nevrotiklik; benlik saygısı; kalıtım; gelişim.
* Bu çalışma, T.C. Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü’nde, Doç. Dr. M. Engin Deniz danışmanlığında 30.07.2010 tarihinde tamamlanmış olan, “Farklı Öz-Anlayış Düzeylerine Sahip Üniversite Öğrencilerinin Karar Vermede Öz-Saygı, Karar Verme Stilleri ve Kişilik Özelliklerinin Değerlendirilmesi” adlı doktora tezinin II. Bölümünden uyarlanmıştır.
* * * Yrd. Doç. Dr., Bingöl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, kasimtatlili@hotmail.com
127
Abstract
In psychology, personality is one o f the most extensive concepts. Personality has
been defıned by many theorists. Therefore, personality hasn ’t an exact defınition by
which theorists agree on. Each theory and theorist has tried to identify different
perspectives o f personality. The reason for this matter results from its being a versatile
and complex issue and also it ’s reminiscent o f a number o f features regarding human
behaviors. Psychologists regard and define personality as a unique and a set o f
behaviors o f the individual. In this context, psychology is concerned with human unique
behaviors, emotions and way o f thinking. Although there are many personality traits
observed in individuals, Five Factor Model o f personality (Big Five), coming out after
researches, has been a very useful classification and has brought a new perspective to
the concept o f personality. The core o f entity takes shape in the very fırst years o f life.
After the age o f 6, the main lines o f age appear, but its final shape rises by the end o f
the youth era. In the formation o f personality, the most important environmental factor
is family. Love, warmth and intimacy shown to the baby and satisfying his physical and
psychological needs in the first years o f life have a significant impact in winning his
sense o f basic trust. Personality develops as a result o f individual’s continuous effort
for interaction, and effort to adopt to environment. From the moment o f birth, genetic
and environmental influences are intertwined in the formation o f personality. Various
factors such as heredity, family life, living conditions out o f family, expectations o f
society, learned abilities have importance in the formation o f personality which is
constantly under the influence o f internal and external stimuli.
In this study, the concept o f personality based on the Five Factor Theory o f
Personality has been examined in developmental context. Literature review has been
conducted for this purpose.
Keywords: Personality; neuroticism; self-esteem; inheritance; development.
Giriş
İn sa n lığ ın v a ro lu şu n d a n b u y a n a k işilik ü ze rin d e ç e şitli g ö rü ş ve d ü şü n c e le r ileri sü rü lm ü ştü r. K işilik a la n ın d a so n 30 y ıla g ö z a ttığ ım ızd a , en b ü y ü k ta rtış m a la rın k işiy e k a rşın d u ru m a a ğ ırlık v e re n (p e rs o n -s itu a tio n ) y a k la şım la r a ra sın d a o ld u ğ u g ö rü lm e k te d ir. B azı k u ra m c ıla r b irey se l fa rk lılık la rd a k işilik ö z e llik le rin in ö n e m in i v u rg u lay ıp b u ö ze llik leri y a p ıla ştırm a y a ilişk in m o d e lle r ö n erirk en , b az ı a ra ştırm a c ıla r k işilik özelliğ i y a k la şım ın a e le ştirile r g e tirm iş v e d av ra n ışın b e lirle n m e sin d e d u ru m sal ö ze llik lerin ö n em in i v u rg u la m ışla rd ır (S ev i, 2009).
K işiliğ in ta rifin d e k i zo rlu k , k işilik k a v ra m ın ın g e n e l çe rç e v e sin in ço k g e n iş o lm ası ve a n c a k b u g e n e llik için d e k işi h a k k ın d a y a rg ıla ra v arıla b ilm esi
z o ru n lu lu ğ u n d a n k a y n a k la n m a k ta d ır. K işi ç o k çeşitli v e fa rk lı d ü zey d e n itelik le re sah ip o ld u ğ u n d an , b u n ite lik le rin h e p sin i b ir a ra d a ö lç m e k m ü m k ü n o lm a m a k ta d ır (Ö z g ü v en , 1998). D e v am lı o la ra k iç te n v e d ışta n g elen u y a rıc ıla rın etk isi a ltın d a o lan k işiliğ in o lu şm a sın d a k alıtım , aile y aşa m ı, aile d ışın d ak i y a şa m k o şu lla rı, to p lu m u n b e k le n tile ri ve g e re k tird ik le ri, ö ğ re n ilm iş ö z e llik le r g ib i ç o k ç e şitli e tk e n le r rol o y n a m a k ta d ır (A k taş, 20 0 6 ). B elirlilik , b ü tü n lü k v e o lg u n lu k o lm a k sız ın k işilik te n b ah se d ile m e z. B u ü ç n itelik , ço c u k ta n b ek le n ile m e z v e b e k le n m e m e lid ir de, ç ü n k ü b u n la r onu ço c u k lu ğ u n d a n e d e c e k tir (Ju n g v e diğ., 20 0 5 ). M o d ern te k n o lo jin in v e ü lk e le r arası y a k ın ilişk ile rin b ir so n u cu o lara k d ü n y a h e r g ü n ço k d a h a k ü ç ü k b ir h al a lm a k ta ve in s a n la rın d a v ran ış ve k işilik le ri de h ız la d e ğ işm e k te d ir (Ju n g -S o o , 20 0 3 ). K işiliğ e d a ir y a p ıla n ça lışm alar, b ü tü n in sa n d a v ra n ışla rın ın g ö z le m le n m e si v e b u n la rın s ın ıfla ra a y rılm a sıy la b aşlam ıştır. B ö y lelik le k işilik tip le rin in ta s v ir ed ilm esi k o la y la şm ıştır (Ş en y u v a, 2 0 0 7 ). K işiliğ in , g e n e tik ve y a p ısa l fa k tö rle rd e n etk ile n e re k şek illen d iğ i b elirtilirk en , erk e n ço c u k lu k d ö n em in d e ço c u k eb e v ey n ilişk isin in ve so sy al çev red e ö n em li b ir ro le sahiptir. K işiliğ i an lam a k için , b ir k im se n in sad ece d a v ra n ışla rın a b a k m a k y eterli d eğ ild ir. P ek fa rk lı g ö z ü k e n b ir h arek et, y a y g ın v e o rta k b ir k a y n a k ta n ileri g elm iş o lab ilir. K işilik g elişim i, y ü k se k d e re c e d e b ir is tik ra r v e y in e aşağ ı y u k arı, ay n ı d erece d e b ir d e ğ işik lik k a p a site si g ö ste rm e k te d ir (Jersild , 1978).
K işilik K u ra m la rın d a n B eş F a k tö r K işilik K u ra m ı’n a g ö re, b u 5 etm en a ç ık lık , S o ru m lu lu k . D ışa d ö n ü k lü k , U y u m lu lu k ve D u y g u sal d e n g e 'd ir (İn g ilizc e'd e O p en n ess, C o n scien tio u sn ess, E x tra v e rsio n , A g re eab le n ess, N e u ro tic ism o la ra k b ilin ir v e k ıs a c a O C E A N o la ra k g eç m e k ted ir). B u n la ra aynı z a m a n d a "B eş E tm en M o d eli" (B E M ) de denir.
2. Çalışmanın Amacı
B u ç a lışm ad a , k işilik k u ra m la rın d a n B eş F a k tö r K işilik K u ram ı b a ğ la m ın d a k işiliğ in o lu şu m u , g e lişim i ve d iğ e r k işilik k u ra m la rın d a n farkı in cele n m iştir. Ç o k sa y ıd a k işilik k u ra m ı o rta y a çık m ış o lu p , h e r b iri k işiliğ i k e n d i b a k ış a ç ısın a g ö re a ç ık la m a y a ç a lışm ış v e ço k sa y ıd a k işilik özelliğ i o rta y a k o y m u şlard ır. B eş F a k tö r K işilik M o d eli (G alto n , A llp o rt, C artell v b .) ise d iğ e r k işilik k u ra m la rın d a n fa rk lı o larak , k işiliğ i b eş ö ze llik te to p la m ış v e in san k işiliğ in i b eş ö zelliğ e g ö re a ç ık la m a y a ç a lışm ıştır. B u a la n d a so n z a m a n la rd a ep e y b ir ç a lışm a y ap ılm ıştır. B eş F a k tö r K işilik M o d eli (B ü y ü k B eşli) o ld u k ç a y a ra rlı b ir sın ıfla m a o lm u ş v e k işilik k a v ra m ın a y en i b ir b ak ış açısı g etirm iştir. B u ç a lışm a d a B eş F a k tö r K işilik M o d eli ele alın a ra k d iğ e r k işilik
k u ra m la rın d a n fa rk ı o rta y a k o n m u ştu r.
3. Çalışmanın Kavramsal Çerçevesi
3.1. Kişilik Kavramı
3.1.1. Kişiliğin Tanımı
K işilik k av ram ı, ço k y ö n lü b ir k a v ra m o ld u ğ u n d a n v e in san d a v ra n ışla rıy la ilg ili ç o k s a y ıd a ö ze lliğ i ç a ğ rıştırm a sın d a n d o lay ı, o ld u k ç a fa zla ta n ım ı y a p ılm ış tır (K ü ltü r, 2 0 0 6 ). K işilik k e lim e sin in b ü tü n te o risy e n le rin ü z e rin d e a n laştığ ı b ir ta n ım la n m a sı y o k tu r. H e r te o risy e n ve h e r k u ra m , fark lı b a k ış a ç ıla rıy la k işiliğ i ta n ım la m a y a ça lışm ıştır. A ç ık b ir şek ild e k işiliğ i ta n ım la y a n te o risy e n le rin b a ş ın d a A llp o rt (1 8 9 7 -1 9 6 7 ) g elm ek ted ir. A llp o rt 1 9 3 7 ’de y a y ın la d ığ ı “K işilik ” k ita b ın d a k işiliğ i; “b ire y in çe v rey e y ap a cağ ı u y u m u b e lirle y e n p sik o fiz ik se l siste m le rin , b ire y in k en d i için d ek i d in am ik o rg a n iz a sy o n la rı” o la ra k ta n ım la m ıştır.
K işiliğ in b ir ço k ta n ım ı y a p ılm ış o lup, b u ta n ım la rd a n b a z ıla rı şunlardır: K işilik k u ra m c ıla rın d a n B u rg e r (2 0 0 6 ) k işiliğ i, “b ire y in k e n d isin d e n k a y n a k la n a n tu ta rlı d av ran ış k alıp ları v e k işilik içi s ü re ç le r” ; Ö zk alp v e diğ., (2 0 0 2 ) “b ire y le rin çe şitli d u ru m lard a k i ö ze l d a v ra n ım la rd a ifad e sin i b u la n y a p ısa l ve d in am ik ö z e llik le rin in tü m ü ; Y a n b a stı (1 9 9 0 ) “so sy al b ec e rile rin to p la m ı; A tk in so n v e diğ ., (2 0 0 0 ) “b ir k işin in fizik sel ve so sy al o rta m ıy la etk ileşm e ta rz ın ı ta n ım la y a n , d ü şü n ce , d u y g u ve d av ra n ışın a y ırt ed ici ve k a re k te ristik ö rü n tü le ri” ; Ö z g ü v en (1 9 9 8 ) “b ire y in p s ik o b iy o lo jik y ap ı ve siste m in in b irey e ö zg ü d in am ik b ir o rg a n iz a sy o n u v e b u o rg a n iz a sy o n u n çev re ile e tk ile şim in in b ir ü rü n ü ” ; G ü n e y (2 000) “b ire y in d av ran ış v e d ü şü n m e b iç im le rin in , ilg ilerin in , ru h sa l d u ru m la rın ın , y e te n e k le rin in o rg a n iz e o lm u ş b ir b ü tü n le şm e si d u ru m u ” ; A k m a n v e E rd e n (1 9 9 8 ) “b irey i d iğ e r k işile rd e n ay ıran , b irey e ö zg ü v e tu ta rlı o la ra k g ö s te rile n d a v ran ış ö ze llik leri; S u lliv an (1 953) “in san y aşa m ın ı k are k te riz e e d e n y in e le n e n ve sü re k liliğ i o la n k iş ile r arası d u ru m ; İsten g e l (2 0 0 6 ) “b ire y in zih in sel v e b e d e n se l ö z e llik le rin d e g ö rü len fa rk lılık lar; S en em o ğ lu (2 0 0 4 ) “b ire y i b a şk a la rın d a n ay ıra n ; b ire y in d o ğ u ştan g etird iğ i ve so n ra d an k a z a n d ığ ı ö ze llik lerin b ü tü n ü ” ; K ö k n e l (1 9 8 9 ) “b ir in san ı n esn e l ve ö zn el y a n la rıy la d iğ e rle rin d e n fark lı k ıla n d u y g u , d ü şü n ce , tu tu m ve d av ran ış ö z e llik le rin in tü m ü ” ; C ü ceo ğ lu (1 9 9 1 ) k işiliğ i, b ire y in iç v e dış ç e v resiy le k u rd u g u , d iğ e r b ire y le rd e n a y ırt ed ici, tu ta rlı ve y a p ıla şm ıs b ir ilişki b iç im i” ; Y a ş a r (2 0 0 6 ) ise k işiliğ i, “in sa n ın fikri, h issi, so sy al ve m o ral d e ğ e rle rin in b ir se n te z i” o la ra k tan ım la m ışlard ır.
3.2. Kişilikle İlişkili Kavramlar
3.2.1. Karakter (character)
K a rak ter, k işiliğ in ah lak i y ö n ü n ü b e lirte n , b irtak ım d e ğ e r y a rg ıla rın ın b en im se n m e si ile g e lişe n v e k işiliğ in sü rek li tu ta rlı, k a lıp la şm ış ö ze lik lerin i g ö ste rm e k için k u lla n ıla n b ir k a v ra m d ır (G e n ço ğ lu , 2 0 0 6 ). A llp o rt’a g ö re k a re k te r; k işin in d av ra n ışla rın ın d e ğ e rle n d irilm e sin d e g ö z ö n ü n e a lın an tö re l sta n d a rtla r ve d e ğ e rle r sistem id ir. B u n e d e n le k a ra k te rin e tik b ir k av ram o ld u ğ u sö y len eb ilir. A h la k i d e ğ e rle re b a ğ la n m a v e b u b a k ım d a n k a ra rlı v e o ld u k ç a sa b it b ir d a v ran ış g ö sterm e h a li d a h a ço k k işiliğ in k a ra k te r b ü tü n lü ğ ü n d e to p lan ır. D ü rü stlü k , ö v ü n m e, cö m e rtlik ve fe d a k a rlık g ib i k işilik ö ze llik leri to p lu m ta ra fın d a n iyi v e y a k ö tü o la ra k y o ru m la n d ık la rı için k ara k te ristik ö z e llik le r o lara k k a b u l ed ilir. K a ra k te r g elişim i için b ir ek sik lik o lan d ü şü k b e n lik y ö n etim i, b ü tü n k işilik b o z u k lu ğ u o lan k işile rd e b u lu n a n o rtak b ir özellik tir.
3.2.2. Mizaç / Huy (temperament)
M izaç , b ire y in d u y g u sal y a şa m ın a ait, ça b u k k ızm a, ö fk elen m e, n eşe le n m e g ib i ö ze llik leri o lara k ta n ım la n m a k ta d ır (E rsan lı, 20 0 5 ). M izaç y a d a h u y , k işiliğ in d u y g u sal y ö n ü n ü aç ık la y a n b ir k a v ra m d ır G ö z ren g i, te n rengi, b o y g ib i ö ze llik lerd e g e n e tik etk ile rin ro lü ço k b elirg in d ir. A n c a k k işiliğ in g e lişm e sin d e k alıtsal e tk e n le rin ro lü ço k d a h a k arm a şık tır. M izaç , fe rd in d u y g u sa llık v e h a re k e tlilik ö z e llik le rin i te m sil e d e r ve h a lk a ra sın d a h u y o lara k d a a d la n d ırılır (K u la k sız o ğ lu , 1999; G ü n ey , 20 0 0 ). E n sık k u lla n ıla n m izaç ta n ım ı, m iz a c ın d u y g u la r ü z e rin e te m e lle n m iş a lışk a n lık v e b e c e rile rin b irle şm e sin in a ltın d a y a ta n g ü d ü , ça ğ rışım ve d u y u m sü re çlerin e k arşılık g e lm e k te d ir (C lo n in g ers, S v rak ic ve P rzy b eck , 1993; A kt: Ş en y u v a, 2007). C lo n in g e r ve ark ., (1 9 9 1 )’n a g ö re m izaç k işiliğ in , k a lıtım sa l o lara k g eçen , g e lişim se l o la ra k sab it o lan , d u y g u sal te m e lli v e so sy o -k ü ltü re l ö ğ re n m e d e n etk ile n m e y e n k işilik içerik le ri o la ra k k a b u l ed ilm ek ted ir. M izaç alan ları ç o c u k lu k ta n e rişk in lik d ö n em in e d e ğ işm e z lik g ö sterm ek te , fa rk lı k ü ltü rel y a p ıla rd a tu ta rlılık g ö sterm ek te g e n e tik fa k tö rle r s ık lık la m izaç tip in i b e lirle m e k td ir (A kt: Sevi, 2009).
3.2.3. Yetenek/kabiliyet (capability)
Y e te n e k , k işiliğ i o lu ştu ran ü ç ü n c ü ö n em li k a tm a n o lu p , zih in sel ve b ed e n sel o lm ak ü ze re ik i g ru b a ayrılır: B irin cisi,
Zihinsel yetenek,
b ire y in b e lirli ilişk ileri k a v ra y a b ilm e , alg ılay ab ilm e, an a liz ed e b ilm e ve so n u ca v arab ilm e g ib i zih in sel ö ze llik leri; ik in cisi,Bedensel yetenek ise,
in san larınd o ğ u ştan g etird iğ i v e z a m a n la g e liştird iğ i ö z e llik le rin tü m ü d ü r. Y ü rü m e , a y a k ta du rm a, k o şm a, g ö rm e, re n k ay ırm a, d erin liğ i fa rk etm e, ta t v e k o k u h isse tm e , el- k o l-a y a k g ib i o rg a n la rı b e lli b ir k o o rd in a sy o n içerisin d e k u lla n m a g ibi ö z e llik ler, b ed e n sel y e te n e ğ in e n ö n e m lile rin d e n d ir (Z el, 2001).
3.2.4
.Benlik (ego)
B en lik , b ire y in k e n d in e b a k ışın d a n o lu şm a k ta v e b ire y in d av ran ışın ı te s p it e d e n d eğ e rlerin , am a ç la rın v e id e a lle rin b ir o rg a n iz asy o n u d u r. K işilik ise, b e n lik ve k im lik k a v ra m la rın ı d a için d e ta ş ıy a n b ire y e a it b ü tü n ayırıcı ö z e llik le rd ir (Ö ztü rk , 1997). Ü re ve Y ılm a z (1 9 9 7 )’a g ö re b en lik , “k işin in k en d in i n asıl g ö rü p , n asıl d e ğ e r b içtiğ i; K u la k sız o ğ lu (1 9 9 9 )’n a g ö re , “b ire y in k en d in i a lıg ılm a sın a v e d e ğ e rle n d irm e sin e ilişk in g ö rü ş le r” ; Ö zg an (2 0 0 6 )’a g ö re, “in san ın k e n d i k işiliğ in e ilişk in k a n ıla rın to p la m ı” ; B o c k (2 0 0 1 )’a g ö re ise, “k işin in , k en d i a lg ısın ın n e sn e si o lara k k en d in i g ö rm e s i” dir. B en lik z a m a n la y e rle şik h a le g e lir (ç o ğ u k e z k işiy e ö zg ü y o lla rla ) v e y av a ş y av a ş d u y g u sal ta tm in in b ir k ay n a ğ ı olur. B e n lik k av ram ı v e k e n d in e say g ı ço c u ğ u n to p lu m sa l-b ilişse l g e lişm e sin d e ö n em li etm en lerd ir. K işin in b e n lik k av ram ı, k en d isi ile ilg ili b irç o k g ö z le m d e n o lu şm u ştu r. G e n ellik le k e n d ile rin in b a şa rısız o ld u ğ u n u d ü şü n e n ö ğ re n c ile rin k e n d in e say g ıları d ü şü k o lu rk en , k e n d ile rin i b a şa rılı o la ra k g ö re n ö ğ re n c ile rin k e n d ile rin e say g ıları y ü k s e k o lm a k ta d ır (O rtak ale, 20 0 8 ). B en lik b irç o k p sik o lo jik h aller, iz le n im ve d u y g u lard a n m e y d a n a g e lm e k te d ir. Y in e k e n d isin e d a ir sah ip o ld u ğ u g ö rü şleri, ken d i ö ze llik leri, k ab iliy etleri, to p lu m d a o y n a m a k ta o ld u ğ u ro lleri, y etişm e ta rz ın ı ve sah ip o ld u ğ u im k an ları d a için e alır. B u n d an b aşk a , k e n d i şah si g ö rü şü ve in an cı, k an a atleri, k e n d i d e ğ e r y a rg ıla rın ı d a k a p sa m a k ta d ır (Jersild , 1978).
3.3. Kişiliğin Gelişimi
K işiliğ in ç e k ird ek leri y a şa m ın ilk y ılla rın d a atılır; 6. y a ş ta n so n ra a n a ç izg ileri b elirir, an c a k son b iç im in i alm ası g e n ç lik ç a ğ ın ın so n u n a d o ğ ru olur. K işilik b ire y in ç e v resiy le sü rek li etk ileşim i v e u y u m ç a b ası so n u cu oluşur. G ü v e n ç (1 9 8 2 )’e g ö re, te m e l k işilik y ap ısı, y a ln ız c a em zirm e , k u n d a ğ a sarm a g ib i b ir ta k ım te k n ik le rle d eğ il de, a n n e -b a b a ile ço c u ğ u n y a k ın eğitim ç e v resin in ç o c u ğ a k arşı ta k ın d ığ ı o rta k tu tu m la rla o lu şu rk en ; Ö z tü rk (1 9 9 7 )’e g ö re, in sa n d a ev rim sel (filo jen e tik ) g elişm e ile ilg ili o lan o lg u n la şm a (m atu ra tio n ) v e ö ğ ren m e ile ilg ili o lan b ire y le şm e -to p lu m s a lla ş m a sü re çleri b irb irin i etk ile y e re k k işilik g elişir. B ire y le r için d e b u lu n d u k la rı to p lu m d a n , to p lu m u n k ü ltü re l ö z e llik le rin d e n etk ilen m ek te ve için d e d o ğ u p b ü y ü d ü ğ ü ve
y aşa d ığ ı to p lu m u n k ü ltü re l ö z e llik le rin i y a n sıtm a k ta d ır (D e n iz,1 9 9 7 ).
3.4. Kişiliğin Oluşmasına Etki Eden Faktörler
3.4.1. Kalıtım ve Bedensel Yapı Faktörleri
K alıtım , k işiliğ in o lu şu m u n d a so n derece ö n em li b ir etk en d ir. G e lişim in h e r e v resin d e k a lıtım ın e tk ilerin i g ö re b iliy o ru z . A ra ştırm a c ıla r, b az ı k işilik ö z e llik le rin in g e n e tik y a p ıd a n etk ilen d iğ in i sa p tam ışlard ır. B e d e n y ap ısı, fizik sel g ö rü n ü ş, zih in sel k a p a site ... g ib i ö z e llik ler, k a lıtım y o lu y la g etird iğ im iz ö z e llik lerd ir. İn sa n h a y a tın ı e tk ile y e n e n ö n em li ik i te m e l d eğ işk e n d e n b irisi k alıtım , d iğ eri ise için d e y aşa d ığ ı çe v re n in etk ilerid ir. G e n e tik e tk en le r, fizik sel ö ze llik leri, fizik sel ö z e llik le r de k işilik ö z e llik le rin i e tk ile m e k te d ir (K u la k sız o ğ lu , 1999:109; G ü n ey , 2 0 0 0 ; Ş im şek v e diğ ., 20 0 3 ).
3.4.2. Sosyo-Kültürel Faktörler
B irey sel d a v ra n ışla rım ız ın ç o ğ u n d a y a şa d ığ ım ız çe v re d e k i h a k im k ü ltü rü n y an sım ası v a rd ır (K u la k sız o ğ lu , 1999). B ü tü n in san lar, k a lıtım ve çevre şartları arasın d ak i k a rşılık lı e tk ileşm e s o n u c u n d a m e y d a n a g elen g elişm ey le b irlik te o lg u n la şa ra k b e lirli b ir k işilik ö z e lliğ in i k az an ırlar. Ç evre şartları içerisin d e in san ları en ço k e tk ile y e n fa k tö r, b ire y in için d e y aşa d ığ ı to p lu m u n so sy o -k ü ltü rel ö zellik lerid ir. B u etk ilen m e n e tic e sin d e stan d art d a v ra n ışla ra sah ip o lu la r (A k taş, 20 0 6 ). S o sy o -k ü ltü rel çev re, g e n e llik le b irb irin e b e n z e r n ite lik li d av ran ış k a lıp la rın ın o rta y a ç ık m a sın ı d a sağ lay an ö n em li b ir fa k tö rd ü r. T o p lu m u n , b ire y le ri h a y a tın ilk y ılla rın d a n itib a re n o ld u ğ u g ib i d e ğ ild e o lm ası g erek tiğ i g ib i d av ra n m a y a itm esi, b ö y le b ir o rta m d a b ü y ü y e n b ire y le rin , açık, içten , sam im i v e g irişim c i k iş ilik le r g eliştirm e leri g ü ç o lm a k ta d ır (Y ılm az, 1998; E ro ğ lu , 2004).
3.4.3. Sosyal Yapı ve Sosyal Sınıf Faktörü
B ire y in için d e b u lu n a n so sy al sın ıfın d u ru m u o n u n k işilik ö ze llik lerin i son d erece etk ilem ek ted ir. S o sy al a ra ştırm a c ıla r to p lu m u , ek o n o m ik d u ru m ları, m e sle k le ri ve eğ itim d ü z e y le rin e g ö re so sy al sın ıfla ra ay ırırlar. B u a y ırım ü ç şek ild e y a p ılm ak tad ır: A y ırım la rd a n b irin d e to p lu m , o rta ve a lt so sy al sın ıfla r şek lin d e d ü şü n ü lm ek ted ir. T o p lu m sal y aşa m d a , b e lirli b ir k ü ltü re l y ap ı için d e fark lı a lt k ü ltü rle r o ld u ğ u n a, d eğ işik so sy al g ru p la r b u lu n d u ğ u n a g ö re b u alt k ü ltü re l ö z e llik le rin de ayrı ayrı k işilik tip le ri d o ğ u ra cag ı k a b u l ed ilm elid ir. İn sa n la r so sy al y a şa m la rı b o y u n ca , b irç o k so sy al g ru b u n için e g ire rle r v e y a y e r alırlar. B u n u n en ö n em li b e lirle y ic isi so sy al s ın ıf fa k tö rü d ü r. B ü tü n b u n la r b ire y in k işiliğ in in o lu şm a sın d a v e d eğ işm esin d e etkili u n s u rla rd ır (G üney, 2 0 0 4 ; A k taş, 2006).
3.4.4. Aile Faktörü
K işiliğ in b iç im le n m e sin d e en ö n em li ç e v rese l e tk e n ailed ir. A ile özel d a v ra n ım la rın k a z a n d ırılm a sın d a ro lü o lan ö v g ü ve c e z a la rın k ay n a k la n d ığ ı ve k u lla n ıld ığ ı b a ş lıc a o rtam d ır. Ç o c u k la r h e m g e n e l b irta k ım tu tu m la rı, h e m de ö zel b az ı d av ran ım la rı, a n a -b a b a y ı ö rn e k a larak ö ğ ren irler. S istem teo risi, b iy o lo g L .V . B e rta la ffy ta ra fın d a n g eliştirilm iştir. A ile için d ek i e tk ileşim , so sy al v e p sik o lo jik b ir etk ileşim o lm an ın y an ı sıra g e n e tik b ir etk ile şim o lm a ö ze lliğ i de taşır. S ağ lık lı aile sistem i, aile ü y e le rin in k e n d ile rin i y o lu n d a b a şa rılı o ld u k ları sistem d ir. A ile siste m in i b ir ö rü m ce k ağ ın d ak i ip le rin b irb irin i etk ilem esi g ib i d ü şeb iliriz. B ir ço k aile, aile h a y a tı sü resin ce h e m sağ lık lı h em sa ğ lık sız s ü re ç le r içerir. E v o rta m ın d a k i u y a ra n la rın y e te rsiz liğ i, ih m a lk a r a n n e -b a b a tu tu m la rı v e k ro n ik şid d ete m aru z k a lm a a ile le rin so sy o -e k o n o m ik d u ru m ları ile y a k ın d a n ilişk ili o lu p ç o c u k la rın m en tal v e ru h sa l g elim in i e tk ilem ek ted ir. K işiliğ in g e lişim in d e aile ve ç o c u k etk ileşim i ço k ö n em li b ir etk iy e sa h ip tir (Ö zk alp ve diğ ., 2 0 0 2 ; İsten g e l, 2 0 06; K ü ltü r, 2006).
3.4.5. Coğrafi ve Fiziki Faktörler
F e rtle rin k işilik o lu şu m u n d a e tk ili d iğ e r fa k tö rle r ü z e rin d e , ö ze llik le de o to p lu m u n k ü ltü rü ve a n tro p o lo jik y a p ısı ü ze rin d e co ğ ra fy a n ın etk ileri çok b ilin e n b ir h u su stu r. B u b a ğ la m d a k ıy ı k esim in d e y a şa y a n in san larla , k a ra b ö lg e le rin d e , o v a y e rle rd e y a d a d a ğ lık y ö re le rd e , sıcak y a d a so ğ u k ik lim lerd e y a şa y a n la rın b irb irle rin d e n c o g ra fi fa rk lılık la rd a n ileri g e le n k işilik fa rk lılık la rın ın b u lu n d u ğ u n u sö y lem ek m ü m k ü n d ü r (Z el, 2001).
3.4.6. Diğer Faktörler
K işiliğ in o lu şu m u n d a sadece k a lıtım sa l, k ü ltü rel, y ap ısal, ailev i ve c o ğ rafi fa k tö rle rin e tk isi y o k tu r. B u n la rın d ışın d a k itle iletişim araçları, y e tişk in le r g ru b u ve d o ğ u m sırasın ın d a etk ileri m ev cu ttu r. A lfre d A d le r’e g ö re b ire y in d o ğ u m sırası d a k işilik ü ze rin e etk ilid ir. B u k u ra m a g ö re , ilk d o ğ an ç o c u k d a h a zeki ve y e te n e k li o laca k , d a h a k o la y so sy al ilişk ile r k u racak tır. B ire y in k işilik g elişim in d e b a ş lıc a p sik o lo jik ih tiy a çları şunlardır: S evgi ih tiy acı, a it o lm a isteğ i, b a ğ ım sız lık ih tiy a c ı, b a şa rılı o lm a ih tiy a cı, ta k d ir ed ilm e ih tiy a cı, k e n d i g ö zü n d e k e n d isin in b ir d e ğ e r ta ş ıd ığ ın ı a n la m a ih tiy a cı ve h a y a tı tü m ü için d e k a v ra y a n b ir fe lse fe ih tiy acıd ır.
3.5. Kişilik Kuramlarından “Beş Faktör Kişilik Modeli / Büyük
Beşli” (Big five)
Son y ılla rd a p sik o lo g la r k işilik d e ğ e rle n d irm e sin in o rtak b ir ta n ım ı o larak B eş F a k tö r m o d e lin in o rta y a ç ık m a sın a ta n ık o lm u şla rd ır. B eş F a k tö r m o d eli k işiliğ in b eş g en e l b o y u tu n u ve b u n la rın içerd iğ i ö zg ü l k işilik ö ze llik lerin i h iy e ra rşik b ir sıra la m a için d e v erm e k ted ir. B eş fa k tö r m o d e lin in a ltın d a y atan te m e l v a rsa y ım , in sa n la rın g ö ste rd ik le ri b ire y se l fa rk lılık la rın d ü n y ad a k i b ü tü n d ille rd e k o d lan ac ağ ı, k o n u şm a d ilin e sö z c ü k le r h a lin d e y a n sıy a c a ğ ı ve b u sö z c ü k le rd e n y o la çık a ra k in sa n ın k işilik y ap ısın ı k a p sa y a c a k b ir sın ıflam an ın o lu ştu ru lab ile ceğ id ir. F ark lı d ille rin h e p si in sa n n ite lik le rin in ay n ı tip le rin i ta n ım la y a n te rim le ri iç e rir (S ev i, 2009).
G o ld b erg v e a rk a d a şla rın ın B eş fa k tö r m o d e li ü z e rin e y ap tığ ı ç a lışm a la r s o n u c u n d a b e ş tre y t (tra it/k işise l ö z e llik ) ele a lın m ıştır. B u b e ş tre y t (trait); “d ışa d ö n ü k lü k , u y u m lu lu k , ö z d isip lin , n ö ro tizm v e d en e y im e a ç ık lık ”tır. D ışa d ö n ü k lü k ; sosyal, k o n u şk an , iy im ser, h a re k e tli olarak ; u y u m lu lu k ; y ard ım sev e r, y u m u şa k k alp li, affed ici, d o ğ ru sö zlü o lara k ; ö zd isip lin ; ça lışk a n , g ü v en ilir, d isip lin li, dak ik , d ü z e n li olarak ; n ö ro tizm ; e n d işeli, sin irli, d u y g u sal, g ü v en siz, h ip o k a n d ria k olarak ; aç ık lık (d e n ey im e aç ık lık ), m era k lı, y aratıcı, h a y a l g ü cü k u v v etli o la ra k ta n ım la n m a k ta d ır (Ş en y u v a, 20 0 7 ). G o ld b e rg v e ark ad aşları ta ra fın d a n o lu ştu ru la n “B eş F a k tö r M o d e li”n e göre, d ış a d ö n ü k lü k b o y u tu n d a n y ü k se k sk o rla r a la n la rın h istriy o n ik v e n a rsistik k işilik b o zu k lu ğ u n a; b u b o y u tta d ü şü k sk o rla r alan la rın çe k in g e n ve şizo id k işilik b o z u k lu ğ u n a sah ip o lm ası olasıd ır. D ü şü k ö z d isip lin sk o ru n a sahip o la n la rd a ise a n tiso sy a l k işilik b o zu k lu ğ u , u z la şıla b ilirlik b o y u tu n d a n d ü şü k sk o rla r a la n la rd a p aran o id , an tiso sy al ve n a rsistik k işilik b o z u k lu ğ u n u n g ö rü lm e si söz k o n u su iken u z la şıla b ilirlik b o y u tu n d a k i y ü k se k sk o rla rın ise b a ğ ım lı k iş ilik b o z u k lu ğ u ile ilişk ili o ld u ğ u d ü şn ü lm ü ştü r (C o sta v e M cC ra e 1989; A kt: Ş en y u v a, 20 0 7 ).
K işilik ile ilg ili b irç o k g ö rü ş o rta y a a tılm ıştır. B eş fa k tö r k işilik k u ram ı b u fark lı g ö rü şle ri b ir çatı a ltın d a b ü tü n le ştirm iş g ö rü n m ek te d ir. Y a p ıla n ç a lışm a la r k işilik ile ilg ili ça lışm a la rın b eş fa k tö rd e d erle n eb ilece ğ in i g ö sterm iştir. B u fa k tö rle r d ışad ö n ü k lü k , d u y g u sal d en g e /n e v ro tizm , y u m u şa k b aşlılık , so ru m lu lu k ve d en e y im e a ç ık lık /k ü ltü r o lara k b irç o k k ü ltü rle r arası ç a lışm a d a d o ğ ru lan m ıştır. T ü rk iy e ’de b u k o n u ile ilg ili y a p ıla n a ra ştırm a la r in cele n d iğ in d e u y a rla m a ve ö lç e k g e liştirm e ç a lışm a la rın a ra stlan m a k ta d ır.
Y a p ıla n araştırm alard a , T ü rk d ilin d e 235 a d e t sıfat k işilik ö ze llik lerin in b elirlen m iştir. T ü rk iy e ’de C o sta ve M cC ra e (1 9 8 7 ) ta ra fın d a n g e liştirile n ve
T ü rk ç ey e u y a rla m a sı y a p ıla n (G ü lg ö z, 2 0 0 2 ) N E O -P I-R ile S o m e r ve ark. (2 0 0 0 ) ta ra fın d a n g e liştirile n B eş F a k tö r K işilik E n v a n te ri (5 F K E )’n in d ışın d a p a to lo jik o lm a y a n b ire y le rin k işilik y a p ıla rın ı ö lç e b ile c e k k işilik te sti b u lu n m a m a k ta d ır (B acan lı, İlh an & A slan , 2009).
3.5.1. Büyük Beşli Kişilik Faktörleri
3.5.1.1. Duygusal Tutarsızlık / Nörotisizm -U nstability/ Duygusal
Tutarlılık (Emotional Stability)
D u y g u sal d e n g e siz lik b ir k işin in y a şa d ığ ı en d işe, k ızg ın lık , sıkıntı, d ü şü n m e d e n h a re k e t etm e, g ü v e n siz lik v e d e p re sy o n u ifad e eder. N e v ro tik eğ ilim b e lirtile ri o lan k işile r, k ro n ik y o rg u n lu k , b a ş ağ rısı, u y u y am am a , g ö rm e g ü ç lü k le ri, işta h sız lık vb. g ib i çeşitli p sik o so m a tik b e lirtile rin b irin d e n y a d a b irk a ç ın d a n şik ay etç id irler. B u k iş ile r d u y g u sal ça tışm a la rın ı g en e llik le fizik sel y o lla rla ifad e e tm ek ted irle r. A y rıc a, n e v ro tik eğ ilim le r, b e n liğ in i o ld u ğ u g ibi k a b u l ed e m e m e, m ü k e m m e liy e tç i o lm a, eleştiriy e a ç ık o lm a m a g ib i d av ran ışla rı d a içerir. N e v ro tik e ğ ilim le r p u a n ın ın y ü k se k o lm ası, b u tü r b e lirtile rin azlığ ın ı, d ü şü k o lm ası ise ço k lu ğ u n u g ö sterir. D u y g u sal d e n g e siz lik k işilik b o y u tu , g en e llik le, e n d işeli, g ü v en siz, k o ru m ac ı, g e rg in ve k a y g ılı b ir d u ru m u ifade eder. B u tü r k a ra k te r ö z e llik leri b ire y le rin iş v e aile y a şa m ın d a d a h a fa z la ç a tışm a y a şa m a la rın a v e d o la y ısıy la d a h a fa z la stres y a şa m a la rın a n ed e n olab ilir. B u n u n y a n ın d a n ö ro tisiz m in b o y u tu n u n y a ln ız c a o lu m su z d u y g u ları d eğ il, ay n ı z a m a n d a b u n la ra eşlik ed en , k a rm a şık d ü şü n ce v e d a v ra n ışla rı d a k ap sa d ığ ı b e lirtilm e k te d ir. M ac D o n ald , ak tif-o lu m lu d u y g u la rın d ışad ö n ü k lü k le ilg ili g ö rü n ü rk en , a k tif-o lu m su z d u y g u la rın n ö ro tisiz m ile b ağ lan tılı g ö rü ld ü ğ ü n ü b e lirtm e k te d ir (M ete, 2006).
G ü leç (2 0 0 6 )’e g ö re , N e v ro tik k işilik b o zu k lu ğ u , g e rç e ğ i d e ğ e rlen d irm e y e te n e ğ in in b o z u lm a d ığ ı, cid d i b ir a n tiso sy a l d av ran ış b o z u k lu ğ u n u n o lm ad ığ ı, d a h a ziy ad e p sik o so sy a l stres fa k tö rle riy le ilişk ili o la ra k o rta y a ç ık a n ru h sal b o zu k lu k lard ır. B u b o y u t, sin irliliğ i d u y g u sal tu ta rlılığ a y a n sıtm a k ta d ır. K işin in sin irli o lu p o lm am ası, k e n d in e g ü v e n d erece si, k u ru n tu lu o lm ası, m ah cu p o lm ası ve en d işeli o lm ası g ib i ö z e llik le r b u b o y u tu n k ap sa m ın d a d ır. A y rıc a k o rk u , ü zü n tü , ö fk e ve su çlu lu k g ib i n e g a tif d u y g u la ra g en e l b ir e ğ ilim i ve p sik o lo jik s ık ın tıla ra k a rşı d u y arlılığ ı o lan k iş ile r b u b o y u t için d e y e r alm ak tad ır. D ü şü k sin irliliğ e v e y a y ü k se k d u y g u sal tu ta rlılığ a sah ip k işile r sak in , k e n d in d e n em in ve g e n e llik le k o n tro llü d ü r. B u rad a n h a rek etle, n e v ro tik lik d ü ze y i y ü k se k in san lar, d ü şü k o lan in sa n la ra g ö re g ü n lü k o la y la r
k a rşısın d a d a h a sık stres y aşa d ık la rın ı sö y ley eb iliriz.
A d le r (1 9 8 3 )’e g ö re , n ö ro tik sü reç, to p lu m sa l u y u m d a n y o k su n , sağ d u y u y a te rs b ilişse l sü re cin e n fa z la ağ ırlık ta şıd ığ ı b ir o lg u y u te m sil eder. N e v ro z u n ise sü rek li e tk in lik g ö ste re n b ir aşa ğ ılık d u y g u su o ld u ğ u n u k ab u l eder. B irç o k a raştırm acı, d ep resy o n , an k siy ete v e stre sin g e n e l d u y g u sal p ro b le m le r o ld u ğ u n u b u n u n la b irlik te b u p ro b le m le rin çeşitli y o lla rla a ç ığ a çık tığ ın ı, b az ı d u ru m la rd a g eri çek ilm e ve izo le o lm a, b az ı d u ru m la rd a ise aşırı h a re k e tlilik ve g e rg in lik se m p to m la rın ın g ö rü ld ü ğ ü n ü , b u ü ç k a v ra m ın b irb irin d e n fark lı o lm a la rın a rağ m en , a ra la rın d a o rta d ü ze y d e b ir ilişk i o ld u ğ u n u o rta y a k o y m u şla rd ır (A k ın & Ç etin , 2007).
N e v ro tik b e lirtile ri o lan k işile r, k ro n ik y o rg u n lu k , b a ş ağ rısı, u y u y am am a , g ö rm e g ü ç lü k le ri, işta h sız lık vb. g ib i çesitli p sik o so m a tik b e lirtile rin b irin d e n y a d a b irk a ç ın d a n sik ây etç i o lab ilirler. N e v ro tik k işile r, d u y g u sal ç a tışm a la rın ı g en e llik le fizik sel y o lla rd a n ifad e etm ek ted irle r. A y rıc a, n e v ro tik e ğ ilim lile r b e n liğ in i o ld u ğ u g ib i k a b u l e d e m e m e, m ü k em m eliy etçi o lm a, eleştiriy e aç ık o lm a m a g ib i d a v ra n ışla rıd a g ö ste rirle r (Ö zg ü v en , 1992). N ö ro tik d a v ra n ışla rın seb eb in i; F reu d , B ilin ç a ltın a a tıla n m a lz e m e le r ve b ilin ç a ltı sü re çlerlerle ; Ju n g ; ih m al e d ilm iş b ilin ç d ışı s ü re ç le r (k işisel b ilin ç dışı ve o rta k b ilin ç d ışın ın ego ta ra fın d a n red d i); A d ler; in sa n la r g ü ç sü z d u y g u ların ı aşırı ö d ü n led ik lerin d e; H o rn e y ; id eal b e n lik ile g e rç e k b e n lik ö rtü şm ed iğ in d e n e v ro tik d a v ra n ışla rın o rta y a çık a c a ğ ın ı sö y lem işle rd ir. A lg ıla m a b o zu k lu k ları n e v ro tik in san ı a y ıra n b ir b a şk a y ö n d ü r. N e v ro tik le r o lay ları d iğ e r in sa n la r g ibi d eğ e rlen d irm ez le r, g ö rü şle rin e u y m a y a n o lay ları g ö rm e z lik te n g elirler. B u d av ran ışla rı dış d ü n y an ın b e k le n tile rin e v e y aşa m s o ru n la rın a k a rşı g e liştirirle r (Y an b astı, 1990).
F re u d (1 9 3 6 )’a g ö re, n e v ro tik g ü v e n siz lik , g en e llik le iç g ü d ü le rd e n g e le n b ir te h lik e so n u c u o lu şu r. B ire y fa rk ın d a o lm ad an k e n d in e z a ra r g e tire c e k b ir fa aliy ette b u lu n m a k ta n k o rk a r. O n a g ö re n e v ro tik g ü v en sizlik , E g o ’n u n İd ve S ü p e r E g o a rasın d ak i ça tışm a n e d e n i ile ça resizliğ e d ü şm esid ir. A n a -b a b a , ço k defa, k en d i n ev ro z la rı y ü z ü n d e n , ç o c u ğ a g e rç e k -sa m im i b ir sevgi v e sıcak lık v e rem ezle rse, ço c u k , ç e v resin i g ü v en ilm ez, y a la n c ı, d e ğ e r b ilm e z, ad a le tsiz , k ısk a n ç ve şe fk a tsiz o la ra k a lg ıla r ve ç o c u k ta g ü v e n siz b ir k iş ilik o rta y a ç ık a r (A kt: K a sa tu ra, 1989).
3.5.I.2. Dışadönüklük-İçedönüklük (Extroversion-Introversion)
B u b o y u t, k işile rin n e k a d a r so sy al, aktif, k ararlı, k o n u şk a n ve g irg in o ld u ğ u n u , a y rıc a in sa n la rı v e b ü y ü k g ru p ları n e k a d a r sev d ik lerin ig ö sterm ek te d ir. F a z la d ış a d ö n ü k tip le r g en e llik le m u tlu , en e rji d olu, se m p atik ve sev im li k işile rd ir. D ü şü k d ış a d ö n ü k tip le r ise, g e n e llik le b u ö z e llik leri g ö ste rm e z le r a m a a so sy a l k iş ile r de d eğ ild irler. B ir g ru p a raştırm acın ın g ö z le m le d iğ in e g ö re “iç e d ö n ü k le r so ğ u k d eğ il çe k in g e n , iz ley ici değ il b ağ ım sız, u y u şu k d eğ il a ğ ır ad ım lı in sa n la rd ır” (A k taş, 20 0 6 ). D ış a d ö n ü k k iş ile r atılg an , ak tif, k o n u şk a n , şen şak rak , iy im s e r v e en e rjik tirler; eğ len ce ve h a re k e tte n h o şlan ırlar. D ışa d ö n ü k le rin p o z itif ve en e rjik ö ze llik leri d a h a ço k ç a tışm a ve k o la y lık la rla ilg ilid ir. D a h a y ü k se k e n e rji p o ta n siy e li say esin d e, d ışa d ö n ü k le r v e rile n z a m a n d a d a h a fa z la ta sa rı ü re te b ilir v e içed ö n ü k le re g ö re d a h a az y o rg u n lu k h is s i d u y ab ilirler. A ra ştırm a c ıla ra g ö re, d ışa d ö n ü k le r d a h a fa zla p o z itif etk iy e, d a h a fa z la p o z itif o lay b e k le n tisin e ve d a h a g ü ç lü te p k iy e ve iç e d ö n ü k le rd e n d a h a fa z la en e rjiy e s a h ip tirle r (M ete, 2 0 0 6 ). O lu m lu d u y g u la rla d ışa d ö n ü k lü k ara sın d a k i ilişk iy i d o ğ ru la y a n a ra ştırm a la r b e ş te m e l k işilik fa k tö rü n ü n k a p sa m ın ı n e tle ştirm e k te d ir. N e şe li, istek li, a rk a d a şç a g ib i en e rjik o lu m lu d u y g u la rın a ğ ırlık lı o la ra k d ışa d ö n ü k lü k v e ik in cil o la ra k d a y u m u şak b a şlılık /u z la şıla b ilirlik fa k tö rle rin d e n y ü k a lırk e n , c ö m e rt ve sıcak g ib i d a h a ılım lı, o lu m lu d u y g u ların , ağ ırlık lı o lara k y u m u şa k b a şlılık ta n v e ik in cil o larak d ışa d ö n ü k lü k te n y ü k a ld ık ların ı b elirtm ek ted irler.
E y sen c k g ö re, d ışa d ö n ü k b ire y le r, so sy al, çeşitli g ru p la ra ve eğ len ce p artile rin e k atılm a y ı sev en , ço k s a y ıd a a rk a d a şa sah ip olan , k en d i b a şla rın a k alm ay ı, o k u m ay ı v e y a ln ız d ers ç a lışm ay ı sev m ey e n k işile rd ir. H e y e c a n ve co şk u y u te rc ih eden, te h lik e li d u ru m la ra atılm a k tan çe k in m e y en , ani k a ra r v erip atak d av ran ab ilen , şa k a y a p m a k ta n ve k o n u şm a k ta n h o şla n a n k im selerd ir. K o lay iletişim k u ra rla r, k o la y ark ad aş ed in irler, g eç im li, iy im ser, g ü lm e y i- g ü ld ü rm e y i sev en in san lard ır. G e n ellik le d e ğ işik lik te n h o şla n ırla r, k a y g ısız, k a y ıtsız v e s ık ın tısız d ırla r fa k a t k o la y sin irlen ip k en d in i k ay b e d ip , d u y g u ların ı k o n tro l etm ed e v e k e n d ile rin i en g e lle m e d e h e r za m a n b a şa rılı d eğ ild irler.
İç ed ö n ü k k işiliğ e sah ip o la n b ire y le r ise, d a h a ço k k e n d i b a ş la rın a k alm ay ı te rc ih ed en , çe k in g e n , m ah cu p , sessiz, cid d i, d ış g e rç e k lik te n ço k iç g erçek liğ e y ö n e lim li, içe k a p a n ık iç g ö z le m y a p a ra k k e n d i k e n d ile rin i in cele y en , in sa n la rd a n ço k k ita p la rd a n h o şla n a n , ç o k y ak ın v e ö ze l ark ad aşları d ışın d a d iğ e r in sa n la ra k arşı m esafeli d av ran an , ih tiy a tlı k im selerd ir. B u in sa n la r ilerisi için p la n y a p m a y ı, k o n u şm a d a n ön ce d ü şü n m ey i, h are k e te g eç m e d e n ön ce en in e b o y u n a d ü şü n m ey i, h e y e c a n la y a p ıla n an i h a re k e tle rd e n k aç ın m a y ı te rc ih ed e rler. H e y e c a n ı ve c o şk u y u sev m ezler. G ü n lü k y aşa m ın
o lağ an so ru n ların ı ç o k cid d iy e a lır v e d ü ze n li y a şa m d a n h o şlan ırlar. D u y g u ların ı ço k sıkı d e n e tle rle r ve n a d ir o lara k öfk ey e k a p ılıp sald ırg an d a v ra n ışla rd a b u lu n u rla r (B u rg er, 2006).
3.5.I.3.
Gelişime Açıklık - Gelişmemişlik (Intelligence/Openness to
Experience - Unintelligence)
A ç ık lık ; k e n d im iz i ifad e ed eb ilm e, fik irlerim izi izah ed e b ilm e, v erile ri a ç ık ç a ve d o ğ ru b ir şek ild e ileteb ilm e , g ö rü şle rim iz i v e e y lem ö n erile rim izi a ç ık ç a b elirteb ilm e k ab iliy etid ir. D iğ e r in sa n la rın b izim le işb irliğ i y a p m a la rın a im k an sağlar.
B u b eş fa k tö r m o d e lin d e a ra ştırm a c ıla rın ü ze rin d e en az u z la şm a y a v a rd ık la rı fa k tö rd ü r. D ig m an v e In o u y e; P e a b o d y v e G o ld b e rg (1 9 9 2 ), b u fa k tö rü z e k a o la ra k isim len d irirk en ; N o rm a n k ü ltü r, M cC ra e ve C o sta ise g elişim e a ç ık lık o lara k ; C attell, d eğ işk en le rin ta n ım la rın ı o lu ştu ru rk en , k işile rin k e n d i y a d a ta n ıd ık la rı ta ra fın d a n d ere c e le n e n z e k a v e ö lç ü le n ze k a n ın aynı o ld u ğ u n d a n h a re k e t ed e rek , z e k a ile ilg ili te rim le ri ö lç e k le rin d e n çık arm ış ve g e rç e k b ir z e k a te sti g eliştirm iştir. A k tif im g elem , e ste tik d u y arlılık , iç d u y g u la ra d u y arlılık , çe şitliliğ i terc ih , en tele k tü e l m e ra k v e b a ğ ım sız y arg ı b u k işilik ö z e lliğ in in ö ğ e le rin d e n d ir (A kt: M ete, 20 0 6 ).
B u b o y u t a ra ştırm a c ıla r a ra sın d a en k a rm a şık o la ra k n ite le n d irile n b o y u ttu r. G e n eld e h assa s, esn ek , y ara tıc ı, k ü ltü rlü , en tele k tü e l o lm a ve san atsal d ü şü n m e g ib i ö ze llik leri içerir. B u ö ze llik lere sah ip b ire y le r ö ze llik le d eğ işim y a şa y a n ö rg ü tlerd e y a ra tıc ılık la rı ile o ld u k ç a fo n k siy o n e l fa y d a sağ larlar. A ç ık lık b o y u tu d ü şü k o la n k iş ile r ise d a h a g e le n e k s e ld ir ve y en i b ir şey d en se d ah i b ilin e n i y e ğ le rle r (B u rg er, 2006).
G e n ç o ğ lu (2 0 0 6 ) ü n iv e rsite ö ğ re n c ile rin in iy im se rlik d ü ze y le rin in so sy al ilişk ilerin i e tk iley eb ilec eğ i d ü şü n c e siy le k u ru la n “Ü n iv ersite ö ğ re n cilerin in iy im se rlik d ü ze y le ri y ü k se ld ik ç e so sy al ilişk i d ü ze y le ri an lam lı o lara k y ü k se lm e k te d ir” d en e n cesi a ra ştırm a b u lg u la rın a g ö re d o ğ ru lan m ıştır. İy im serlik d ü ze y i y ü k se k o lan b ire y le r k en d i iç d ü n y a la rın d a k i o lu m lu h av a y ı so sy al ilisk ilerin e y a n sıta ra k d a h a etk ili ve g ü ç lü te m e lle r ü ze rin e o tu rtu lm u ş b ir in san ilişk ileri m o d eli o lu ştu rab ilirler. M ete (2 0 0 6 ), ö ğ re tm e n le rin k işilik ö ze llik leri ile iş ta tm in le ri arasın d ak i ilişk i ü z e rin e y ap tığ ı a raştırm asın d a, “ö ğ re tm e n le rin k işilik le rin d e en fa z la y en ilik le re a ç ık o lm a y a rastlan ırk en , d u y g u sal d e n g e siz lik en az ra stla n a n ö z e llik tir” y arg ısın ı eld e etm iştir.
3.5.I.4.
Yumuşak Başlılık / Uzlasılabilirlik - (Agreeableness -
Hostility) Hırçınlık/Antagonizm
B u b o y u t, b ire y in k işise l y ö n elm e d ü ze y in i etk ilem ek ted ir. U y u m lu in san a rk a d a şç a d av ran ır, b irlik te ç a lışm ay ı sev er, k ib ard ır, h o ş g ö rü sınırı g en iştir, g ü v en v e ric id ir ve y u m u şa k k alp lid ir. B u tip y ö n e tic ile r astların ı iyi m otive ed er, o n la rın ih tiy a çların ı g id erm e y e y ö n e lik ç a lışırla r v e iyi iletişim k u ra rlar. D ü şü k u y u m lu lu ğ a sah ip k iş ile r ise d iğ e rle rin in m a k sa tla rın d a şü p h eci ve işb irlik ç ilik y e rin e ra k ip o lm ay ı te rc ih ed e n k iş ile rd ir (B u rg er, 2006).
Y u m u şa k b a şlılık b o y u tu n d a y ü k se k p u a n a la n la r y u m u şa k k alp li, iyi h u y lu , g ü v e n li, y ard ım sev e r, b a ğ ışla y ıc ı, s a f ve d ü rü st o la ra k tan ım la n d ı. B u b o y u tta d ü şü k p u a n a la n k iş ile r k ö tü m ser, k ab a, g ü v en siz, işb irliğ in e k ap alı, in tik a m c ı, m e rh a m e tsiz , sin irli ve ç ık arcı o la ra k ta n ım la n d ı. B ire y in d u y g u ların ı an latm ası, b u n u k arşısın d ak i k işin in an lam a sın ı sağ lam a sı, o n u n d u y g u ların ı a n lay ıp y o ru m la m a sı, çö z ü m le m e si v e d u y g u la rın ı k o n tro l e tm esi g ü n lü k y a şa m d a o ld u k ç a ö n e m lid ir (Ş ah in , 1999). Y u m u şa k b a şlılık d a h a az k işile r arası ç a tışm a y a d a h a fa z la iş ve aile ça tışm asın ı az altıc ı d esteğ e n e d e n olur. Şu h a ld e , y u m u şa k b a ş lılık la ç a tışm a n ın d a n e g a tif b a ğ ın tılı o lm ası b e k le n e b ilir K a b u l ed ici b ire y le r işlerin d e d a h a b a şa rılıd ır ve iş ark ad aşları v e y a ailelerin d e n d a h a fa z la d u y g u sal d estek g ö rü rle r. Ü lk em izd e g e rç e k le ştirile n ç a lışm a la rd a y u m u şa k b a şlılık b o y u tu adı a ltın d a ta n ım la n a n k işilik ö ze llik lerin in , T ü rk d ilin d e k i k işilik ö z e llik le rin i ta n ım la y a n s ıfa tla rla k a rşıla ştırd ığ ı za m a n b u b o y u tla o ld u k ç a b a ğ la n tılı fa k tö rle r b u lu n d u ğ u n u g ö rm e k te y iz (M ete, 2006). S on y ılla rd a d u y g u sal z e k a k av ram ı; k işilik g elişim i ve ç a lışm a h ay a tı g ibi a la n la rd a ö n em in i g id e re k a rttırm a k ta o lu p , so sy al y a şa m ı m an tık sal z e k ad an d a h a iyi b ir d ü ze y d e y o rd a m a k ta v e p sik o lo jik u y u m la ilg ili o lm ası d u y g u sal ze k an ın ö n em in i arttırm ak tad ır. B irey in d u y g u la rın ı ta n ım a sı, y ö n e tm e si k işin in y aşa m k a lite sin i ve y aşa m d o y u m u n u arttırm ak tad ır. D ed e (2 0 0 9 )’a g ö re u y u m lu lu k , d iğ e r in sa n la rla m ak b u l ö lçü d e an la şm a k ve m e m n u n iy e t v e ric i ve h o ş n u t ed ici ilişk ile r k u ra b ilm e b ec erisid ir.
A ra ştırm a so n u çları d a g ö ste rm e k te d ir ki, d u y g u sal zeka, ak ıl sağlığı, p sik o lo jik iyi o lm a v e y a şa m d o y u m u ile p o z itif ilişk i g ö sterm ek te d ir. B irey in d u y g u la rın d a k i d ü z e n siz lik k işile ra ra sı ilişk ile rin b o zu lm asın a, k ay g ı a rtışın a ve ru h sa l b o z u k lu k la ra n e d e n o lu r ve y a şa m d o y u m u n u o lu m su z etk ilem ek ted ir. İn sa n la r d u y g u ların ı d iğ e r b irey le rle p ay laştığ ı, h isse ttiğ i ve sosyal ilişk ilere g ird iğ i sü rece m u tlu o lu r p sik o lo jik d o y u m sağlar. K işi b en liğ in i, k işiliğ in i
ta n ıd ık ç a v e d ü şü n ce le ri ile d u y g u la rın ın fa rk ın d a o ld u k ça, b u d o y u m a rta c a k ve y a şa m ın d iğ e r a la n la rın ı d a o lu m lu e tk ile y e c e k tir (T ü m k a y a ve diğ ., 20 0 8 ). B u fa k tö rü n o lu m lu u c u n d a n az ik , in ce, say g ılı, g ü v en li, esn ek , aç ık k a lp li ve m erh a m etli g ib i ö z e llik le r b u lu n m a k ta d ır. K işin in k e n d ilik alg ısın ı e tk iled iğ in e ve so sy al tu tu m la r g e liştirm e n in y an ısıra, b ir y aşa m fe lse fesi g eliştirm e k te de etk ili o ld u ğ u n a işa re t e d ilm e k te d ir (S o m e r ve diğ ., 2002).
3.5.I.5.
Öz - Denetim / Sorumluluk - Yönsüzlük/Dağınıklık
(Conscientiousness -U ndirectedness)
M ete (2 0 0 6 )’y e g ö re , k işiliğ in b u b o y u tu , b ir h ed e fe d ö n ü k d av ran ışla rd ak i p lan lılık , sabır, m o tiv a sy o n , o rg a n iz a sy o n ve b a şa rı b u fak tö rle ilişk ili k a v ram lard ır. B u ö z e lliğ e sahip k iş ile r am aç lı, irad e li ve k a ra rlılık g ö sterirle r. B ilin çlilik , b a şa rılı y ö n elim , d ü ze n li çizgi, e tk ili, o rg a n iz asy o n el, p lan lı, so ru m lu , m ü k e m m e liy e tç ilik v e ço k çalışk a n lığ ı k ap sa r. B u fa k tö rü b azı a raştırm acılar, b aşa rı isteğ i o la ra k k a b u l ed e rk en , b az ıla rı ise k en d in i o rg an ize ed e b ile n , d ik k atli o lm a alışk an lığ ı o lan ve ö z -d isip lin b e c e risin e sah ip k işile r o la ra k g ö rm ek te d ir. A y n ı z a m a n d a titiz b ir b içim d e a h lak i d e ğ e rlere de b a ğ la n m a la rın ın o lası o ld u ğ u n u ; so ru m lu lu k b o y u tu n u a d a p ta sy o n e l b ir b ak ış aç ısın d a n ele alm ıştır. O n a g ö re, b u b o y u t h az zı erte ley eb ilm e, h o ş o lm ay an g ö re v le rd e sa b ır g ö stere b ilm e, d e ta y la ra d ik k a t etm e, so ru m lu ve g ü v e n ilir b ir b içim d e h a re k e t etm ey i k a p sa m a k ta d ır. B u b o y u t n e k a d a r k o n tro l v e d isip lin sah ib i o ld u ğ u m u zu g ö sterir. B u tip le r y a şa m la rın d a so ru m lu , b ağ ım lı, d ik k atli, d isip lin li, b a şa rı k a z a n m a g ü d ü sü k u v v etli, azim li k işiliğ i ifad e etm ek ted irler. B u ö ze llik lere sah ip b ire y le rin h e m o to n o m h e m de h iy e ra rşik y ap ı içerisin d e h e r tü rlü g ö re v d e b a şa rı k a z a n m a o la sılık la rı k u v v etlid ir. D ü şü k so ru m lu lu ğ a sah ip k iş ile r ise d ik k atsiz, d ik k ati k o la y d a ğ ıla n , g ü v e n ilm e z ve h e d e fle rin e u la şm a d a ra h a t o lan k işile rd ir. K ısac ası, d e ğ işik p e k ço k k a y n a k ta n eld e ed ilen k an ıtlar, k işiliğ im iz i o lu ştu ra n ö z e llik le rin ço ğ u n u n b e ş te m e l k işilik b o y u tu ü z e rin d e to p la n a b ile c e ğ in e işa re t e tm e k te d ir (B u rg er, 2006).
Y a p ıla n a ra ştırm a so n u şla rın a g ö re k işilik etm e n le rin d e n özg ü v en , d ışad ö n ü k lü k , iy im se rlik , aç ık lık , u y u m lu lu k g ib i fa k tö rle rin y a şa m d o y u m u ü z e rin d e etk ili o ld u ğ u b u lu n m u ş tu r (E rd em ir, 20 0 0 ). K u z g u n (1 9 7 2 ), içten d en e tim lile rin , dış çev rey e m ü m k ü n o ld u ğ u k a d a r az b ağ ım lı, k e n d in e y eteb ilen , b en liğ in e say g ı d u y an , k en d in i g e rçek leştirm ey e y ö n e lik d u y g u la rd a n h a b e ri olan , u zlaştırıcı b ir g ö rü şe sah ip o lan k im se le r o ld u k ların ı ifad e etm iştir. Sevi (2 0 0 9 )’y e g ö re, so ru m lu lu k fa k tö rü n ü n a lt b o y u tla rı y e te rlilik , d üzen, g ö re v şin a slık , b a şa rı çab ası, ö z -d isip lin v e te d b irlilik tir. S o m e r vd ., (2 0 0 2 )’ne
g ö re, b u fa k tö rü n h e m ilerletici h e m de k e tle y ic i y ö n le ri v ard ır. B u fa k tö rü n ilerletici y ö n ü , b a şa rı ih tiy a cı v e ç a lışm a k a ra rlılığ ın d a g ö rü lü rk e n , k etley ici y ö n ü ah lak i titiz lik ve te d b irlilik ö z e llik le rin d e o rta y a ç ık m ak tad ır. B u fa k tö rü te m sil e tm ek ü ze re y eterlilik , d ü zen , titiz lik , g ö re v şin a slık , b a şa rı çab ası, ö z- d isip lin v e te d b irlilik a lt b o y u tları ö n erilm iştir.
4. Sonuç
B irey lerd e g ö z le m le n e n b irç o k k iş ilik ö ze lliğ i o lm a sın a ra ğ m e n a ra ştırm a la r so n u cu b u lu n a n b eş fa k tö r k işilik m o d eli o ld u k ç a y a ra rlı b ir sın ıfla m a o lm u ştu r. B eş fa k tö r k işilik m o d eli b e lli a ra lık la rla y a p ıla n fa k tö r an a liz le ri s o n u ç la rın d a zam an , b a ğ la m v e k ü ltü r g ib i ö z e llik le r g ö z e tile re k b u lu n m u ştu r (Y u rtse v er, 20 0 9 ). B eş fa k tö r y ap ısı, in san ı ta n ım la y a n k işilik ö ze llik lerin i b elirlem ed e ö n em li b ir fa k tö r o lm a sın ın y a n ın d a d iğ e r ta ra fta n d a d ik k ate d e ğ e r b ir sın ıflam a v erm e k ted ir. H e r b ir dil b irey se l fark lılık ları ta n ım la y a n p e k ço k te rim iç e rir ve b u n la r ço k y a k ın an lam lıd ır.
B lo ck (1 9 9 5 ), k işilik ö z e llik le rin in d e ğ e rle n d irilm e si ile ilg ili beş b a ğ ım sız b o y u tta n o lu şa n B eş F a k tö r K işilik M o d e li’n in , k işiliğ in g elişim i ile ilg ili ö n em li b ir şey aç ık la m a d ığ ı y o lu n d a k i şü p h elerin i dile g etirirk e n ; P au n o n e n v e A sh to n (2 0 0 1 ), B eş F a k tö r K işilik M o d e li’n in in san d a v ra n ışla rın d a k i d eğ işim i a n la m a d a ve a ç ık la m a d a ö n em li b ir rol o y n ad ığ ın ı açık lad ı. B eş F a k tö r’ü n d a v ra n ışı an lam a k ve ta h m in e tm ek iç in y ararlı o ld u ğ u s o n u c u n a u laştı (M ete, 20 0 6 ). B u b a ğ la m d a B eş F a k tö r K işilik M o d eli, son y ılla rd a ü ze rin d e p e k ç o k ç a lışm a n ın y ap ıld ığ ı, fark lı ü lk e le rd e v e fark lı dil g ru p ları ü ze rin d e y a y ın la n a n ç a lışm a la rla d e ste k le n e n b ir m o d eld ir. P au n o n en ve ark a d a şla rı d ö rt ü lk ed e (K an ad a, F in la n d iy a , P o lo n y a v e A lm an y a) y ü rü ttü k le ri ça lışm ad a , B eş F a k tö r M o d e lin i d e ste k le y e n b u lg u la r elde etm işle rd ir ve b u m o d e lin y a ln ız c a İn g iliz d iliy le sın ırlı o lm a d ığ ın a d ik k at ç e k m işlerd ir. S o m e r ve G o ld b e rg (1 9 9 9 )’e g ö re , T ü rk ç e ’de sö zlü k tek i k işilik ö ze llik lerin i ta n ım la y a n s ıfa tla rla y ü rü ttü k le ri ç a lışm a so n u cu n d a , B eş F a k tö r M o d e li’n i d estek le y ic i v e rile r eld e e tm işle rd ir. B u b eş fa k tö r, d eğ işik y ö n te m le r k u lla n ıla ra k y ü rü tü lm ü ş ç a lışm a la rd a o k a d a r sık o rta y a ç ık m ıştır ki, a ra ştırm a c ıla r artık b u fa k tö rle re “B ü y ü k B e ş li” ad ın ı v erm işlerd ir. S o n u ç o larak , h a n g i ö ze llik lerin b irb iriy le g ru p o lu ştu rd u ğ u n u g ö rd ü k te n sonra, b u beş b o y u tu ta n ım la y a c a k k a v ra m la r g e liştirm e y e b a ş la m ış la rd ır (A kt: A k taş, 2006).
B irey ler; y aşa, cin siy ete, k u lla n ım an a liz te k n iğ in e , ü lk e le re y a d a k ü ltü rle re g ö re, a y rılsa bile söz k o n u su 5 fa k tö r tü m a n a liz le rin so n u cu n d a
o rta y a ç ık m ak tad ır. Y a p ıla n in cele m e so n u c u n d a b u 5 fa k tö rü n , K a lifo rn iy a K işilik E n v an te ri, S ıfat T a ra m a L istesi, E y sen c k K işilik E n v a n te ri g ib i p e k ço k k işilik te stin d e de b u lu n d u ğ u o rta y a ç ık m ıştır (İn an ç & Y e rlik a y a , 2009). K işiliğ in te m e l b o y u tla rın ı b e lirle m e v e ta n ım la m a ça b aları, y ılla rd a n b eri, k işilik a ra ştırm a sın d a sü re g id e n b ir k o n u d u r. F ark lı a ra ştırm a c ıla r fark lı k işilik v e rile rin i k u lla n a ra k k işiliğ in b e ş b o y u tu n a d ö n ü k k a n ıtla r b u lm u şla rd ır. H e r b o y u t k en d i için d e b irb iriy le ilişk ili v e d a h a d a r k a p sa m lı ö ze llik leri b arın d ırır, b u b o y u tlard a k i b irey se l fa rk lılık la r u z u n za m a n için d e sab it k alır. B ire y le r g en e l a n la m d a 5 te m e l b o y u tta ta n ım la n a b ile c e k le ri g ib i, b u b o y u tla rın k ap sa d ığ ı d a h a d a r a n la m la rd a d a ta n ım la n a b ilirle r (B u rg er, 20 0 6 ). İn an ç & Y e rlik a y a (2 0 0 9 )’y a g ö re, g e n e l k a b u l g ö re n , b u 5 fa k tö rü n fa rk lı k ü ltü rlerd e de b e n z e r b iç im le rd e o rta y a çık ıp çık m ad ığ ın ı a raştırm ak , k işiliğ in ev ren sel b o y u tla rı, k ü ltü re l fa k tö rle rin k işilik ü z e rin d e k i etk ileri g ib i p e k ço k k o n u y u d a ay d ın latm ak tad ır. K işiliğ in te m e l b o y u tla rın d a k i, e v ren selliğ i ö lçm ek a m a c ıy la y a p ıla n ç a lışm alard a, A lm an y a, P o rtek iz, M ac aristan , K o re, Ç in v e Ja p o n y a d a g e ç e rlik ve g ü v e n irlik ça lışm aları y a p ıla ra k u y g u lan m ış ve fa rk lı k ü ltü rleri te m sil e d e n b u ü lk elerd e de b e n z e r 5 fa k tö r y a p ısın ın eld e e d ild iğ i b u lu n m u ştu r. T h o m p so n , B ro ssart, C arlo zzi v e M iv ille (2 0 0 2 ), d an ışm an ö ğ re n cilerd e “B eş F a k tö r K işilik Ö z ellik leri M o d eli (F iv e -F a c to r P e rso n a lity T ra its M o d e l)” ile “E v re n sel F a rlılık Y ö n le d irm e si (U n iv e rsal-D iv e rse O rie n ta tio n )” arasın d ak i ilişk iy i in cele m işlerd ir. Y a p ıla n d eğ e rlen d irm e so n u cu n d a , ev ren sel fa rlılık y ö n le n d irm e si ile b eş fa k tö r k işilik ö z e llik le rin in d en e y im e a ç ık lık b o y u tu a ra sın d a an lam lı ilişk i o ld u ğ u te s p it e d ilm iştir (A kt: Ö zg ü v en , 20 0 7 ).
KAYNAKÇA
Adler, Alfred (1996).
Psikolojik Aktivite: Üstünlük ve Toplumsal İlgi.
(Çeviren: Belkıs Çorakçı). (3.Baskı). İstanbul: Say Y ayın Dağıtım.Akın, Ahmet & Çetin, Bayram (2007). Depresyon, Anksiyete Stres Ölçeği (DASÖ): Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması.
Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri
Dergisi,
7 (1), 241-268Akman, Yasem in & M ünire, Erden (1998).
Gelişim ve Öğrenme
(12.Baskı). Ankara: Arkadaş Yayınevi.Aktaş, A ylin (2006).
Farklı Kültürlerdeki Yöneticilerin Kişilik Özelliklerine Dayanarak
Liderlik
Anlayışlarının
Belirlenmesi:
Türk
ve
Amerikan
Otel
YöneticilerininKarşılaştırmalı Analizi.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü, Antalya.Atkinson L. Rıta, R., Atkinson, Richard C., Smıth, Edward, E. & Hoeksama, Susan, N. (2002).
Psikolojiye Giriş.
(2.Baskı). İstanbul: Arkadaş Yayınları.Bacanlı, Hasan, Tahsin, İlhan & Sevda A slan (2009).
Beş Faktör Kuramına Dayalı
Kişilik Ölçeğinin Geliştirilmesi: Sıfatlara Dayalı Kişilik Testi (SDKT).
Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 70 (2), 261-279.Bock, Philip, K. (2001).
İnsan Davranışlarının Kültürel Temelleri. Psikolojik
Antropoloji.
(Çeviren: N.Serpil Altuntek). (1.Baskı). Ankara: İmge Kitabevi. Burger, Jerry M. (2006).Kişilik
. (Çeviren: İnan Deniz, E. Sarıoğlu). (1.Baskı). İstanbul:Kaktüs Yayınaları.
Cüceoğlu, D oğan (1991).
İnsan ve Davranışı.
İstanbul: Remzi Kitabevi.Dede, Bahar (2009).
Kişilik Özelliklerinin Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Üzerinde
Etkileri: Bankalar Örneği.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilim ler Enstitüsü, Trabzon.Deniz, M. Engin (1997).
Üniversite Öğrencilerinin Cinsiyet ve Kültürel Farklara
Dayalı Atılganlıkları Üzerinde Bir Atılganlık Eğitimi Denemesi.
Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilim ler Enstitüsü, Konya. Erdemir, Ferah (2000).Üniversite Öğrencilerinde Yalnızlık Düzeyi ve Bazı Sosyo-
Demokratifık Etmenlerin Yaşam Doyumuyla İlişkisi.
VI. Ulusal Psikoloji Kongresi. Koç Üniversitesi, 19 -22 Haziran, İstanbul.Ersanlı, Kurtm an (2005).
Ben Olmak İstiyorum
(4.Baskı). Eser Ofset, Samsun. Eroğlu, Feyzullah (2004).Davranış Bilimleri
. İstanbul: Beta Basım A.Ş. Güleç, Cengiz (2006).Psikiyatrinin A-B-C’si.
İstanbul: Say Yayınları.Gençoğlu, Cem (2006).
Üniversite Öğrencilerinin İyimserlik Düzeyleri İle Kişilik
Özellikleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi.
Yayımlanmamış Y üksek Lisans Tezi, Ondokuz M ayıs Üniversitesi, Sosyal Bilim ler Enstitüsü, Samsun.Güney, Salih (2000).
Davranış Bilimleri.
(2.Baskı). Ankara: N obel Yayın Dağıtım. İnanç, B.Y azgan & Yerlikaya, E. Ercüment (2009).Kişilik Kuramları
(2. Baskı).Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
İstengel, A.Malkoç (2006).
Okul Rehber Öğretmenlerinin Kişilik Özellikleri Ve İş
Stresleri
Arasındaki İlişki Düzeyinin İncelenmesi.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, M aramara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Jersild T. Arthur (1978).Gençlik Psikolojisi.
(Çev: İbrahim N. Özgür). İstanbul:Takılıoğlu Matbaacılık.
Jung, C. Gustav (2005).
Kişiliğin Gelişimi
. (Çev: Ahmet Aydoğan). Kişilik Oluşumu ve Sorunları. İstanbul: İz Yayıncılık.Kasatura, İlkay (1998).
Kişilik ve Özgüven
. (1.Baskı). Ankara: Evrim Yayınevi. Köknel, Ö zcan (1989).Davranış Bilimleri (Ruh Bilim).
İstanbul: Bayrak Matbaası. Kulaksızoğlu, Adnan (1999).Ergenlik Psikolojisi.
(2.Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.Kuzgun, Yıldız (1972).
Ana-Baba Tutumlarının Bireyin Kendini Gerçekleştirme
Düzeyine Etkisi
. Yayınlanmış D oktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Kültür, Y. Ziya (2006).Ortaöğretim Kurumlarındaki Yöneticilerin Liderlik Stilleri
ve Kişilik Özelliklerinin Karşılaştırılması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.Mete, Cengiz (2006).
İlköğretim Okullarında Çalışan Öğretmenlerin Kişilik Özellikleri
İle İş Tatminleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi.
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilim ler Enstitüsü, İstanbul.Ortakale, M .Y alçın (2008).
Akılcı Davranış Eğitimi.
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilim ler Enstitüsü, Adana.Özgan, Aynur (2006).
Meslek Lisesi Öğrencilerinin Mesleki Karar Verme Olgunluk
Düzeyleri ile Bazı Kişilik Özelliklerininin İncelenmesi.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, M armamara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.Özkalp, Enver, Arıcı Hüsnü, Bayraktar, Rüveyde, Aydın, Orhan, Erkal Buket & Uzunöz, Ali (2002).
Davranış Bilimlerine Giriş
. (Editör: Enver Özkalp). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim Fakultesi Yayınları, Y ayın No: 722.Özgüven, İ. Ethem (1998).
Psikolojik Testler
. Ankara: PDREM Yayınları.Özgüven, İ. Ethem (1992).
Hacettepe Kişilik Envanteri El Kitabı
. Ankara: Psikolojik Danışma Rehberlik ve Eğitim M erkezi Yayınları.Özgün, M. Salih (2007).
Okul Psikolojik Danışmanlarının Kişilik Özellikleri İle Mesleki
Yetkinlik Belirtileri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilim ler Enstitüsü, Adana.Öztürk, O rhan (1997).
Ruh Sağlığı ve Bozuklukları
. (7.Baskı). Ankara: H ekim ler Yayın Birliği.Senamoğlu, Nuray (2004).
Gelişim Öğrenme Ve Öğretim
. 9. Baskı. Ankara: Gazi Kitabevi.Sevi, E. Sevinç (2009).
Psikobiyolojik Kişilik Modeli ve Beş Faktör Kişilik Kuramı:
Mizaç Ve Karekter Envanteri (TCI) İle Beş Faktör Kişilik Envanterinin (5FKE)
Karşılaştırılması.
Yayınlanmamış Y üksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilim ler Enstitüsü, İzmir.Somer, Oya, Korkmaz, M ediha & Tatar, Arkun (2002).
Beş Faktör Kişilik
Envanteri ’nin Geliştirilmesi - I: Ölçek ve Alt Ölçeklerin Oluşturulması.
Türk Psikoloji Dergisi, 17(49), 21-33.Şahin, Cengiz (1999).
Yurt Dışı Yaşantısı Geçiren Ve Geçirmeyen Anadolu Lisesi
Öğrencilerinin Sosyal Beceri Düzeyleri.
D oktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.Şenyuva, H.Şenay (2007).
