MÜSÂMERETÜ'L - AHBÂR'IN
TÜRKİYE SELÇUKLULARI DEVLET TEŞKİLATI
BAKIMINDAN DEĞERİ
A y d ı n T A N E R İ
I .
TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NE DÂİR TETKİKLER Üzerinde yaşadığımız t o p r a k l a r ı n , v a t a n ı m ı z ı n t a r i h i n , özellikle X I . y ü z y ı l d a n y a n i egemenliğimiz a l t ı n a girmeğe başladığı z a m a n d a n i t i b a r e n olan t a r i h i son yıllardaki a r a ş t ı r m a l a r ile gelişmekte ve açık-lığa k a v u ş m a k t a d ı r .
Bilindiği gibi, A n a d o l u , Büyük Selçuklu İmparatorluğu (1040-1157)-n u (1040-1157)-n t e ş e b b ü s ü ile b a ş l a y a (1040-1157)-n ve o (1040-1157)-n u (1040-1157)-n vasalı ola(1040-1157)-n başlıca Türkiye Selçuk-lu (1075-1308) ve Dânişmendiler (1071-1174) devletleri'nin gayretleri ile Bizans İmparatorluğu'ndan alınmıştır.
B u d e v r i n t a r i h i ü s t ü n d e k i perde, m e m l e k e t i m i z d e H a l i l E d h e m1, F u a d K ö p r ü l ü2, M ü k r i m i n H a l i l Y ı n a n c3 ın ö n c ü l ü ğ ü ve b u n l a r ı t a k i b e n geniş n e ş r i y a t ı ile d i k k a t i çeken O s m a n T u r a n 4, M e h m e t
1 Kayseriyye şehri, İstanbul, 1334.
2 Anadolu Selçukluları tarihinin yerli kaynakları, Belleten VII (1943) Bizans Müesse-selerinin Osmanlı Müesseselerine Te'siri Hakkında Bazı Mülâhazalar, THITM, I.) 1931).
3 Dânişmendliler, İA; Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, Anadolunun Fethi, I, İstanbul, 1944.
4 Eserlerinin Başlıcaları: Altun-Aba Vakfiyesi, Belleten, X I (1947); Celâleddin Karatay ve Vakfiyeleri, Belleten, X I I (1948); Droit terrien sous les Seldjoukides de Turqie, RE. (1948), Türkçesi: Türkiye Selçuklularında toprak hukuku, Belleten, X I I (1948); Eski Türklerde okun hukuki bir sembol olarak kullanılması, Belleten, I X (1945); llig unvanı hakkında, TM. V I I ; îktâ, İA.; Keyhüsrev I, İA; Keyhüsrev II, İA; Keykâvus I, İA; Keykâvus II, İA; Keykubâd I, Kılıç Arslan I, İA ; Kılıç Arslan II, İA; Kılıç Arslan IV, İA; Selçuk Kervansarayları, Belleten X(1946); Türkiye Selçukluarı hakkında resmi vesikalar, Ankara , 1958; Selçuklular Tarih ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ankara 1965; Süleyman-şah I, İA; Süleyman-şah II, İA.
K ö y m e n5, F a r u k S ü m e r6 ve N e j a t K a y m a z7 ve b a t ı d a C l a ı ı d e C a h e n8' i n y a p t ı k l a r ı a r a ş t ı r m a l a r ile kaldırılmışdır.
Memleketimizde N e c a t i L û g a l , A d n a n E r z i9, F i k r e t I ş ı l t a n ve T a h s i n Y a z ı c ı1 0 nin, b a t ı d a M . T h . H o u t s m a1 1 n i n neşr v e y a t e r c ü m e ettikleri eserler de b u devri aydınlatıcı m a h i y e t t e d i r .
A r a p ç a ve farsçadan b a ş k a L â t i n , Grek, G ü r c ü , E r m e n i ve S ü r y a n i tarihçilerinin eserlerine i s t i n a d e n incelenen Türkiye Selçuklu Devleti t a r i h i , araştırıcılarının m e t o d i k çalışmaları ile ö n ü m ü z d e k i yıllarda t a m a m e n m e y d a n a çıkacak, b u a r a d a Osmanlı İmparatorluğu'mm k u r u l u ş devri d a h a v u z u h a k a v u ş a c a k , t e ş k i l â t ı n a ait esaslar aydın-l a n a c a k t ı r .
I I .
MÜSÂMERETÜ'L AHBÂR'IN ÖNEMİ VE DEĞERİ
Türkiye Selçuklu Devleti nin başlıca k a y n a k l a r ı n d a n biri K e r i -m ü ' d - d î n M a h -m u d A k s a r a y ı1 2' n i n eseridir.
A k s a r â y î - g ö r ü n ü ş e g ö r e - X I I I . yüzyılın ilk yarısının sonlarında d o ğ m u ş t u r . O n u n ö m r ü n ü n 1276-1323 yılları a r a s ı n d a k i kırkyedi yılını
5 Anadolu'nun Fethi, Diyanet işleri Bşk. Derg. (1961); Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 1963.
6 Anadolu'ya yalnız göçebe Türkler mi geldi?, Belleten , X X I I (1958); Oğuzlar, Ankara, 1967.
7 Anadolu Selçuklu Devletinin inhitatında idare mekanizmasının rolü I, II, Tarih Araştır-maları Dergisi, 1966, 1967.; Gıyâsü'd-din Keyhüsrev II, Ankara 1958 (basılmamış doktora tezi); Pervane Muinü'd-din Süleyman, Ankara, 1967 (basılmamış doçentlik tezi).
8 La Campagne de Mantzikert d'apres les sources musulmanes, Byzantion, I X (1934); La Premiere Penetration Turque en Asie Mineur, Byzantion, X V I I I .
9 i b n Bîbi, mutassel metin: El-Evâmirü'l-Alâiyye Fi'l-Umûri l- Alûiyye, ( - A y a s o f y a Ktp. Nr. 2985) Tıpkıbasım Ankara, 1956; nşr. N. Lugal - A. Erzi I. cilt. Ankara, 1957; A. Erzi, İbn Bibi, İA; El Hoy, Gunyetü'l Kâtib ve Munyetü'l-Tâlib Resumü'r-Resâil ve Nücûmü'l- Fazail (Nşr. A. S. Erzi) Ankara, 1963.
10 Menâkibü'l-ârifin, (farsça metin), I. II. Ankara. 1959; Türkçe tere. Ariflerin menkıbe-beleri, I - II, istanbul , 1964, 1954.
11 Tevârih-i Al-i Selçuk,
Recueil de textes relâtifs â l'Histoire des Seljoucides, IV, Leide, 1902.
12 Müsameretü'l-Ahbâr (Moğollar zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi), (nşr. O s m a n T u r a n ) (Farsça metin), Ankara, 1944.
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' İ N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 2 9
devlet h i z m e t i n d e s o r u m l u bir maliye m e m u r u o l a r a k geçirdiği, evkaf nazırlığında b u l u n d u ğ u , bir a r a Aksaray kütvali (kale muhafızı) olarak görev y a p t ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r .
1323 (723)'de edebî bir farsça ile yazdığı eserini İlhanlı Devleti'nin A n a d o l u Valisi T i m u r T a ş'a i t h a f eden K e r î m ü ' d - d î n M a h m u d ' u n b u t a r i h i t a k i b eden on yıl içinde y e t m i ş ile y ü z yaşları a r a s ı n d a vefat ettiği t a h m i n edilebilir1 3.
Müsâmeretü'l-Ahbâr'ı ilk olarak b ü t ü n ü ile ele alan Fikret Işıltan'-d ı r1 4. I ş i l t a n eserin a l m a n c a özetini y a y ı n l a m ı ş t ı r .
B u n u t a k i b e n M . N u r i G e n c o s m a n , Müsâmeretü'l-Ahbâr'ı t ü r k ç e y e ç e v i r m i ş t i r1 5. A n c a k t e r c ü m e - s o n u n d a da belirtildiği üzere— ıstılahların t ü r k ç e y e çevrilmesi sebebi ile k ı y m e t i n d e n k a y b e t m i ş d i r . K i t a b ı n b a ş ı n d a F. N a f i z U z l u k y a z a r ve eseri h a k k ı n d a bilgi ver-m i ş t i r1 6.
A k s a r â y î ' n i n eserini h e y e t i u m u m i y e s i ile ele alan, neşr ve ilim âleminin istifadesine arzeden O s m a n T u r a n o l m u ş t u r . T u r a n neşrinin b a ş ı n d a eser, y a z a r ı , eserin k a y n a k l a r ı ve k a y n a k olduğu eser-leri incelemekte, y a z a r ı n bir t a r i h ç i o l m a k t a n ziyade, yaşadığı devrin olaylarını k a y d e d e n bir " h â t ı r a müellifi" o l d u ğ u n u b e l i r t m e k d e ve Türkiye Selçuklu Devleti'nin i n h i t a t ve yıkılış devirleri için başlıca iki k a y n a k t a n biri olan - d i ğ e r i İ b n Bîbî'—eserin k ı y m e t i üzerinde dur-m a k t a d ı r . T u r a n ' a göre A k s a r â y î , olayları S e l ç u k l u - İ l h a n l ı görüş n o k t a s ı n d a n d e ğ e r l e n d i r m e k t e , A n a d o l u ' d a v u k u b u l a n i s y a n ve h a r e k e t l e r i n sebeplerini İ r a n l ı müelliflerin görüşüne u y g u n olarak yazm a k t a d ı r . B u n u n l a b e r a b e r eserde Moğollar'ın i ş g a l k u v v e t i o l a r a k -A n a d o l u ' d a ika ettikleri z u l u m ve fena idare ve devletin yıkılış saf-h a l a r ı "acı t a s v i r l e r " ile izlenebilir. B u n u m ü t e a k i p nâşir, Kerimü'd-dîn M a h m u d ' u n olayların sebeplerini t e n k i d î bir görüş ile k a l e m e a l m a d ı ğ ı n a d e ğ i n m e k t e d i r . O, y a z a r ı n çağdaşı olan bilim a d a m l a r ı v e k a d ı l a r a dair verdiği m a l û m a t ı n ö n e m i n e işaret e t m e k t e , " b u sayede Selçuk devri vakfiyelerinde adları geçen âlimleri d a h a iyi t a n ı m a im-k â n ı n a m â l i im-k b u l u n u y o r u z " d e m e im-k t e d i r . Y a z a r ı n eserinin son
bahis-13 a. g. e., s. 32 ve dv.
14 Die Seltschuken geschichte des Aksarayi, Leibzig, 1943. Bu eseri temin etmek imkânını bulamadım.
15 Selçuki Devletleri Tarihi, Ankara, 1943. 16 a. g. e. s. 4 ve dv.
lerindeki olayları özetlediğine ve t a r i h vermediğine d i k k a t i çeken T u r a n , o n u n şahıslar h a k k ı n d a v a r d ı ğ ı h ü k ü m l e r i n genel olarak b a ş k a k a y n a k l a r t a r a f ı n d a n t e y i d edildiğini, a n c a k o b j e k t i f k a l a m a d ı ğ ı n ı , şahsî eğilimlerini sezmenin m ü m k ü n o l d u ğ u n u b e l i r t m e k t e d i r1 7. T u -r a n ' ı n d i k k a t i n i çeken bi-r n o k t a da A k s a -r â y î ' n ı n , İ b n B î b î ' n i n ismini v e eserini z i k r e t m e m e s i d i r1 8.
Son olarak N e j a t K a y m a z " P e r v â n e M u ' i n ü ' d d î n S ü -l e y m a n " a d ı n d a k i a r a ş t ı r m a s ı n d a baş-lıca k a y n a k -l a r ı n d a n biri o-lan "Müsâmeretü'l-Ahbâr'ı değerlendirmiştir. K a y m a z , A k s a r a y î ' n i n Moğol idaresi d e v r i n d e k i A n a d o l u t a r i h i n i mufassalan k a l e m e aldığını a ç ı k l a d ı k t a n sonra, i n h i t a t d e v r i n e ait a r a ş t ı r m a s ı n ı n , k o n u s u olan otuz, o t u z b e ş yıllık kısım için verdiği mufassal ve sağlam bilgi ile İ b n B î b î ' y i k o n t r o l ve i k m a l ettiğini b e l i r t m e k t e ve İ b n B î b î ' n i n sona erdiği t a r i h t e n (1280) sonra A k s a r â y î ' n i n A n a d o l u ' n u n y e g â n e yerli k a y n a ğ ı olarak kaldığını ilâve e t m e k t e d i r . H e r iki m ü v e r r i h i n m u k a -yesesine d e v a m eden y a z a r , A k s a r â y î ' n i n verdiği bilgilerin şahsî m ü ş a h a d e l e r i n e d a y a n d ı ğ ı n ı , o n u n genç bir d i v a n k â t i b i y k e n kıdemli meslekdaşı İ b n B î b î ' n i n orta v e y a ileri y a ş l a r d a şahit olduğu olayları görmüş b u l u n d u ğ u n u belirtiyor. K a y m a z ' a göre, A k s a r â y î eserini Selçuklu Devleti'nin o r t a d a n kalktığı ve A n a d o l u ' n u n b ü y ü k bir kıs-m ı n ı n fiilen İ l h a n l ı eyaleti olduğu devirde yazkıs-mışdır. B u b a k ı kıs-m d a n
İ b n B î b î ' n i n eseri bir Selçuklu s a l t a n a t ı t a r i h i h ü v i y e t i n d e y k e n , A k s a r â y î ' n i n k i Moğol h â k i m i y e t i a l t ı n d a k i A n a d o l u tarihidir. B u n a m u k a b i l A k s a r a y î ' n i n İ b n B î b î ' y e b e n z e y e n tarafı ise, devletin dış ilişkileri h a k k ı n d a bilgi v e r m e m e s i d i r . Sosyal k o n u l a r d a ise İ b n B î b î ' y e n a z a r a n d a h a ileridir. K a y m a z , " b i r a r i s t o k r a t o l a r a k " A k s a r â y î ' n i n Türkmenler'den nefret ettiğini, Türkmen hareketlerini k u r u l u düzeni sarsan m e ş u m olaylar olarak g ö r d ü ğ ü n ü b e l i r t t i k t e n sonra, değerlendirmesini, o n u n bir maliyeci sıfatiyle vergiler h a k k ı n d a verdiği bilgilerin ç o k l u ğ u n a işaret ederek, sona e r d i r m e k t e d i r1 9.
A k s a r â y î ' n i n eseri siyasî, askerî olaylar cihetinden orijinal bir h ü v i y e t i haizdir. Türkiye Selçuklu Devleti t a r i h i n i n bir safhasında " t e k k a y n a k " olması da ona ayrı bir h u s u s i y e t k a z a n d ı r m a k t a d ı r .
17 Müsameretii'l-Ahbâr, s. 46 vdv. 18 a. g. e. s. 44.
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' İ N D E V L E T T E Ş K İ L T I D E Ğ E R İ 1 3 1
B ü t ü n b u vasıflarına i l â v e t e n Müsâmeretii'l-Ahbâr k ü l t ü r t a r i h i k a y n a ğ ı o l a r a k d a geniş m a l û m a t ı i h t i v a e t m e k t e d i r . B u b a k ı m d a n eser yalnız Türkiye Selçuklular'ı için değil, İran Moğollar'ı yâni İlhanlılar Devlet'ı için de önemlidir.
Biz b u y a z ı m ı z d a son y ı l l a r d a gelişen Selçuklu d e v r i çalışmalarının ışığı a l t ı n d a A k s a r â y î ' n i n eserini değerlendirmeğe v e Türkiye Sel-çuklu Devleti'nin p r o b l e m l e r i n e değinmeğe çalışacağız.
I I I
AKSARAYt'DE TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ TEŞKİLÂTI İLE İLGİLİ HUSUSLAR
Türkiye Selçuklu Devleti'nin siyasî t a r i h i , " K u r u l u ş v e B ü y ü k Selçuklu İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a v e I r a k Selçuklu D e v l e t i ' n e t â b i i y e t " , " B a -ğımsızlık v e y ü k s e l m e " , "Moğol h â k i m i y e t i v e y ı k ı l m a " d e v r i gibi b ö l ü m l e r e ayrılabilir.
Selçuklular'ın 1243'de Moğollar'a yenilmesi ile b a ş l a y a n v e 1308 t a r i h i n e k a d a r s ü r e n a l t m ı ş beş yıllık i n h i t a t devri de iki s a f h a y a ayrıla-bilir. 1243-1277 yılları a r a s ı n d a k i d e v i r Türkiye Selçuklular'ı için h u k u k î v e malî ş a r t l a r ı t e d r i c e n ağırlaşan bir Moğol vasallığı devresidir. 1277 y ı l ı n d a n i t i b a r e n , P e r v â n e M u ' i n ü ' d - d î n ' i n ö l ü m ü ile b a ş l a y a n d e v r e d e ise n o r m a l v a s a l l ı k s t a t ü s ü n d e n b a h s e d i l e m e z . Zira Moğollar, Selçuklu Devleti'nin t e ş k i l â t v e müesseselerini tasfiye ederek, k e n d i askerî, idarî v e malî k u r u m l a r ı n ı i k a m e etmişlerdir. Böylece A n a d o l u bir i l h a n l ı eyaleti o l m u ş d u r2 0.
Diğer t a r a f d a n N . K a y m a z ' ı n isabetli teşhisi üzere, Türkiye Selçuklu Devlet'ı m u t l a k i y e t ç i s a l t a n a t müesseleleri, merkeziyetçiliğe m ü t e m a y i l i d a r e t a r z ı , b a ş t a Abbasî Halifeliği o l m a k üzere islâm dev-letleri ile olan ilişkileri, s u l t a n l a r ı n ı n h â k i m i y e t sembolleri, i k t â sis-t e m i , köle u s u l ü , p r o sis-t o k o l v e inşâ kaideleri ile şeklen o r sis-t a ç a ğ islâm devleti m a n z a r a s ı arzeder. D e v l e t teşkilâtı, o r t a ç a ğ T ü r k - I s l â m dev-letlerine esas olan Büyük Selçuklu İmparatorluğu devlet t e ş k i l â t ı n ı n - b a z ı k ü ç ü k ve t a b i i farklar i l e - bir örneğidir. Türkiye Selçuklular'ı iranî v e islâmî h ü v i y e t i n i t e v a r ü s etmiş oldukları Büyük
132
A Y D I N T A N E R İd a n d a h a ileri derecede eski T ü r k hususiyetlerini b ü n y e s i n d e taşımış-t ı r2 1.
A k s a r a y î ' n i n eseri söz k o n u s u ettiğimiz meselelerden " m u t l a -kiyetçi s a l t a n a t müesseseleri" ve "merkeziyetçiliğe m ü t e m a y i l idare t a r z ı " hariç diğer müessese ve töreleri t e y i d edecek örnekleri ve bilgileri m u h t e v i d i r . Müsâmeretü'lAhbar'da, " m u t l a k i y e t ç i s a l t a n a t m ü -esseseleri" v e " m e r k e z i y e t ç i l i k " k o n u l a r ı ise A n a d o l u ' n u n kesin ve ağır Moğol işgali ve baskısı a l t ı n d a b u l u n m a s ı sebebi ile İlhanlı Devleti'-n i Devleti'-n Selçuklular üzeriDevleti'-ndeki otoritesi Devleti'-n o k t a - i Devleti'-n a z a r ı Devleti'-n d a Devleti'-n değerleDevleti'-ndiril- değerlendiril-melidir.
Selçuklu i d a r e k a d r o s u n d a Moğollar'a d a y a n a r a k mevkilerini m u -hafaza eden ve Moğol t a r a f t a r ı klike m e n s u b olan A k s a r a y î , onların y a p t ı k l a r ı z u l ü m ve haksızlıkları m a z u r görmek ile b e r a b e r verdiği tafsilat ile â d e t a d u r u m u o k u r u n u n t a k d i r i n e b ı r a k m a k y o l u n u da i h t i y a r etmiş g ö r ü n m e k t e d i r .
" M e t b û d e v l e t " v e y a "işgal k u v v e t i " olarak Moğollar'ın Selçuk-lular'ın devlet teşkilâtı ve ananelerinde olduğu k a d a r A n a d o l u ' n u n sosyal ve e k o n o m i k h a y a t ı n d a da değişiklik ika etmeleri t a b i i d i r2 2. Moğol tesiri özellikle devlet t e ş k i l â t ı n d a cebrî olarak kendini göster-miştir. Aşağıda göreceğimiz gibi b a ş t a Selçuklu s u l t a n ı o l m a k üzere ileri gelen m e m u r ve askerlerin İ l h a n l ı yarlıkları ile t â y i n edilmeleri ve i c a b ı n d a yarguya çekilmeleri b u z ü m r e d e n d i r .
Diğer t a r a f t a n Moğol işgalinin t a b i i neticesi A n a d o l u ' n u n içtimaî ve iktisadî h a y a t ı n d a da akisler y a p m ı ş t ı r . Moğol z u l m ü ve baskısına t a h a m m ü l e d e m e y e n Etrâk"'in isyanları v e k a l a b a l ı k Moğol ordularının iaşe v e ibatesi A n a d o l u ' n u n sosyal v e e k o n o m i k h a y a t ı için yıkıcı o l m u ş t u r .
A. S A R A Y T E Ş K İ L Â T I Y E A D E T L E R İ
1 - a. Saltanat veraseti - Veliahdlık
Genel olarak T ü r k devletlerinde h â n e d a n ı n b ü t ü n üyeleri h â -k i m i y e t h a -k -k ı n a m a l i -k t i r . B u b a -k ı m d a n primogenetura ( b ü y ü -k oğlun
21 N . K a y m a z , Anadolu Selçuklu Devletinin inhitatında idare mekanizmasının rolü, I. s. 96.
22 Moğollar devrinde Türkiye Selçuklu Devleti'nin ekonomik ve sosyal durulu için bk.: M. A k d a ğ , Türkiye'nin iktisadi ve içtimai tarihi, I, Ankara, 1959.
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 3 3
t e v a r ü s hakkı) ve senioratus ( h a n e d a n içinde y a ş ç a en b ü y ü k olanın t a h t a geçme kaidesi) y o k t u r . T ü r k - î s l â m devletlerinde oğulların ve kardeşlerin a y n ı derecede t a h t a geçme h a k k ı n a sahip olduklarını gös-t e r e n örnekler ç o k gös-t u r . Türkiye Selçuklu Devlegös-ti'nde de s u l gös-t a n , oğulların-d a n birini veliahoğulların-d seçer, m e r k e z oğulların-d e h ü k ü m süren s u l t a n a t â b i o l m a k şartı ile diğer oğullarını melik sıfatı ile ülkenin m u h t e l i f m ı n t ı k a l a r ı n ı n idaresine t â y i n edebilirdi. B u n u n l a b e r a b e r " v e l i a h d t â y i n i " v e "ve-l i a h d "ve-l ı k " , s u "ve-l t a n ı n vefatı h a "ve-l i n d e - T ü r k h a k i m i y e t te"ve-lâkkisinde ü"ve-lkenin h a n e d a n ı n o r t a k malı olması esasına göre - kardeşlerin t a h t üzerindeki h a k k ı n a m â n ı olamazdı. Veliahda bi'at edilmesi dahi, h ü k ü m d a r öld ü k t e n sonra bağlayıcı h u k u k î m a h i y e t i n i k a y b e t m e k t e öld i r . Zira h ü -k ü m d a r ı n ö l ü m ü ile birli-kte -k a n u n n â m e l e r ve h u -k u -k î t a s a r r u f l a r yeni h ü k ü m d a r t a s d i k edinceye k a d a r h ü k ü m d e n d ü ş m e k t e , h u k u k î mes-n e d d e mes-n m a h r u m a d d e d i l m e k t e d i r . Diğer t a r a f t a mes-n t a h t ı mes-n "ilâhî t a k d i r " e açık olması telâkkisinin sonucu o l a r a k h a n e d a n üyelerinden birinin fiilen t a h t ı ele geçirmesi ve o n u n m e ş r u i y e t i n a z a r î ve h u k u k î bir me-sele o l m a m a k d a , d u r u m emri v â k i o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e d i r2 3.
Türkiye Selçuklu Devleti'nde, t a h t a v e r a s e t k o n u s u n d a k i esasları A k s a r â y î ' n i n eserinde g ö r ü y o r u z . K ı l ı ç A r s l a n I., A b b â s î halife-sinin d â v e t i üzerine Bağdad'a gitmeğe k a r a r v e r m i ş ve oğlu M e s ' u d ' u v e l i a h d t â y i n e t t i k t e n sonra dârii'l-mülk Konya'yı ona teslim etmiş-t i r2 4.
Gene eserde K ı l ı ç A r s l a n I I . n i n en çok sevdiği oğlu G ı y â s ü ' d - d î n K e y h i i s r e v ' i veliahd t â y i n ettiği ve G ı y â s ü ' d - d î n ' i n b a b a s ı n ı n ö l ü m ü üzerine t a h t a o t u r d u ğ u kayıtlıdır. A n c a k K ı l ı ç A r s l a n ' ı n oğullarının en b ü y ü ğ ü olan R ü k n ü ' d - d î n S ü l e y m a n ' ı n "razı ol-m a d ı ğ ı " v e fikrine i l t i h a k e t ol-m e y e n kardeşlerini ö l d ü r t t ü ğ ü2 5, diğerleri ile ittifak e t t i k t e n sonra Konya'yı m u h a s a r a v e G ı y â s ü ' d - d î n
23 H . İ n a l c ı k , Osmanlılarda saltanat veraseti usulü ve Türk hâkimiyet telâkkisiyle ilgisi, S B F D , X I V (1959) S. 69, ve dv.
24 A k s a r a y i , s. 28 - 29. Yazara göre Abbasi halifesi, K ı l ı ç A r s l a n I. a yolladığı elçi ile Bağdad'a gelmesini ve "Acem Saltanatı"nı ona vereceğini vaad etti. M. K ö y m e n , K ı l ı ç A r s -l a n ' ı n ha-lef-lerinin Anado-lu kıt'ası ötesinde, doğuda, macera-lar peşinde koşmaktan ise Türkiye birliğini temin yolunda faaliyete geçmesini "utopist siyaset" den "realist siyaset" e geçiş olarak tavsif etmektedir. Zira, bilindiği gibi, S ü l e y m a n Ş a h I . ve K ı l ı ç A r s l a n l . ın doğuda yap-tıkları teşebbüsler başarısızlık ile sonuçlanmış ve her ikisi de hayatlarını bu yolda kaybetmişler-dir. (Selçuklu Devri Türk Tarihi, S. 112 - 113).
K e y h ü s r e v ' i şehri t e r k e t m e ğ e icbar ettiği yazılıdır2 6.
A k s a r â y î - ü l ü ş sistemi esaslarına u y g u n o l a r a k - K ı l ı ç A r s l a n I I . n i n ülkeyi oğulları a r a s ı n d a t a k s i m i n e de d e ğ i n m i ş2 7 a n c a k b u iş-lemin nedenleri h a k k ı n d a fikir b e y a n e t m e m i ş t i r2 8. Böylece Selçuklu Devlet'i biri s u l t a n ı n k e n d i i k a m e t i n e t a h s i s etmiş o l d u ğ u p a y i t a h t Konya ile ona t â b i civar bölgeyi içine alan m e t b û ; on bir t a n e s i de diğer şehirlerde melik u n v a n ı ile h ü k ü m süren şehzadelere ait o l m a k üzere t â b i on iki d e v l e t t e n m ü t e ş e k k i l bir m a n z u m e haline inkilab e t m i ş t i r2 9.
A k s a r â y î ' d e S ü l e y m a n Ş â h I I . n i n ö l ü m ü n ü t a k i b e n ü m e -r â n ı n altı y a ş ı n d a k i oğlu İ z z ü ' d - d î n K ı l ı ç A -r s l a n ' ı t a h t a çıka-r- çıkar-dığı kayıtlıdır. A n c a k emirlerden bir kısmı, gizlice Zekeriya H â c i b ' i , İ s t a n b u l ' a iltica etmiş olan eski s u l t a n G ı y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v ' e gönderdiler ve o n u Konya'ya d â v e t e t t i l e r3 0. Böylece devlet erkânı-nın desteğini t e m i n eden G ı y â s ü ' d - d î n ikinci defa t a h t a o t u r d u3 1.
1243 yılında Kösedağ sauaş'ında Moğollar'a yenilen ve 1245'de ölen G ı y â s ü ' d d î n K e y h ü s r e v I I . in üç oğlu v a r d ı r . Diğer k a y n a k -l a r d a k i bi-lgiye u y g u n o-larak b u n -l a r , A k s a r a y î ' y e göre İ z z ü ' d - d î n
K e y k â v u s , R ü k n ü ' d d î n K ı l ı ç A r s l a n ve A l â ü ' d d î n K e y -k û b a d a d ı n ı taşıyorlardı. G ı y â s ü ' d - d î n , sağlığında A b h a z me-likesi G ü r c ü h a t u n ( M e l i k e R u s u d a n ) u n k ı z ı n d a n doğan oğlu
26 A k s a r a y î s. 30 - 31.
27 A k s a r a y î , s. 30. K ı l ı ç A r s l a n ' ı n devleti onbir şehzadeye taksimi için bk. O. T u r a n , S ü l e y m a n - Ş a h I. İA.
28 K ı l ı ç A r s l a n ' ı n ülkesini taksim nedeni hakkında tarihçilerin görüşlerini özetleyen N. Kaymaz, olayda zorlayıcı faktörlerin rolünün bulunduğunu düşünmenin isabetli olacağım yazı-yor. Ona göre, uzun saltanatı haricî ve dahilî mücadeleler ile geçen ihtiyar sultanın, arzusu ile bu taksimi yapması güçtür. K a y m a z , K ı l ı ç A r s l a n ' ı n bu sırada şahsî otoritesini kullanmak insiyatifinden mahrum göründüğünü ilâve ediyor (a. g. e. S. 113).
29 K a y m a z , a. g. e. S. 113.
30 Z e k e r i y â H â c i b ' i n İstanbul'a gidişi ve K e y h ü s r e v ile teması l b n B î b î ' d e mufas-saldır (Lugal - Erzi, S. 112 - 116).
31 A k s a r â y i , eserinde cülûs ve biat merasimine dair tafsilât vermemişdir. Meselâ, G ı y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v I I , e beyler biat ettiler. Ş e m s ü ' d - d î n A l t u n - A b a ve Ce-m â l ü ' d - d î n F e r r u h onu sağ ve sol ellerinden tutarak tahta oturttular. Sonra el öpCe-mek, para saçmak gibi âdetler yerine getirildi. (Kaymaz, Mekanizma, II. S. 32) Ayrıca bk.
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B R ' N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 3 5
A l â ü ' d - d î n ' i neseb itibarı ile kardeşlerine tefevvuk e t t i ğ i n d e n3 2 ve-liahd t â y i n etmişdi. S u l t a n ı n ö l ü m ü n d e n sonra i k t i d a r ı fiilen elinde t u t a n C e l â l ü ' d - d î n K a r a t a y , beylerbeyi Y a v t a ş ve diğer emirler ile a n l a ş t ı k t a n sonra üç şehzadeyi m ü ş t e r e k n t a h t a ç ı k a r m ı ş l a r d ı r3 3.
G ö r ü l ü y o r ki, Türkiye Selçuklu Devleti'nde h ü k ü m d a r ı n cülusu için, devlet ileri gelenlerinin bir " m e ş v e r e t meclisi" teşkil ederek, fikir t e a t i s i n d e b u l u n m a l a r ı ve ekseriyet ile seçimi k a z a n a n h a n e d a n üyesin i üyesin t a h t a geçirilmesi esası h â k i m d i . B u üyesin d a da T ü r k devletleriüyesiniüyesin h u s u -siyeti olan askerî b ü n y e rol o y n a m a k t a d ı r . Zira ciilûs'da rol o y n a y a n en m ü h i m faktör m a d d î k u v v e t t i r . Böylece " s u l t a n s e ç i m i " b u m a d d î k u v v e t i n temsilcisi olan devlet e r k â n ı n ı n iradesine bağlı idi. B u d u r u m d a " v e l i a h d l ı k " , " b ü y ü k oğul v e y a b ü y ü k kardeş h u k u k u " gibi hususların d i k k a t e alınıp a l ı n m a m a s ı tesadüfe k a l ı y o r d u3 4
32 Anne tarafından asaletin hanedan üyeleri arasında ne gibi etkiler yaptığını, K ı l ı ç Arsl a n I T ı n , Bizans İmparatorunun karısının kızkardeşinden doğan oğArslu küçük şehzade G i y â -s ü ' d - d î n K e y h ü -s r e v ' i veliahd tâyin etme-si olayında görüyoruz. Çağdaş Bizan-s y a z a n Cho-n i a t e s R ü k Cho-n ü ' d - d i Cho-n S ü l e y m a Cho-n ' ı Cho-n kardeşi K e y h ü s r e v ' e şiddetli hareket etmesiCho-niCho-n Cho- ne-denleri arasında G ı y â s ü ' d - d î n ' i n annesinin hınstiyan oluşu ile de ilgili bulmaktadır. ( K a y m a z , idare mekanizması I. S. 118). O. T u r a n , bu durumun K e y h ü s r e v ' e kin beslenmesine sebeb olması ihtimalini kabul etmemektedir (Les Souverain Seldjoukides et leurs sujets non-musulmans St. I. sl. 80).
33 A k s a r â y î , S. 36. Yazar üç kardeşin müştereken tahta ciilûsu tarihi olarak babalan G ı y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v II. in ölüm tarihi olan (647-1245) yılını vermektedir. Bu yıl annesi birrum papazının kızı olan büyük şehzâde İ z z ü ' d - d î n yine, bir rum kızından dünyaya gelen ortanca şehzâde R ü k n ü ' d - d î n ile G ü r c ü h a t u n ' d a n doğan ve doğar doğmaz veliahd tâyin edilen A l â ü ' d - d i n altı - yedi yaşlarında idiler . Bu sırada Türkiye Selçuklu Devleti'nde bütün idarî yetkiler vezîr Ş e m s ü ' d - d î n I s f a h a n î ' n i n elinde idi. Bu zat, başta emir C e l â l ü ' d - d î n K a r a t a y olmak üzere ileri gelen devlet ricali ile anlaşarak veliahdı ve ortanca şehzadeyi tutan zümrelere rağmen İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s ' i i kolayca tahta oturttu. Ancak 1246 da Karaku-rum'a giden melik R ü k n ü ' d - d î n K ı l ı ç A r s l a n ' ı n maiyetindekiler ellerinde G ö y ü k H a n ' ı n yarlıkları ve berabererinde ikibin Moğol askeri'olduğu halde Anadolu'ya döndüler ve K ı l ı ç A r s l a n ' ı Sivas'ta tahta oturtup Sultan ilân ettiler. K ı l ı ç A r s l a n ' ı n maiyeti, hanın yarlıkları hükmüne göre K e y k â v u s ' u n saltanattan uzaklaştırılmasını ve vezirin katledilmesini temin için Konya'ya adam gönderdiler. Vezir öldürüldü(1249). Bu durumda İ z z ü ' d - d î n i korumak ve ortaya çıkan meseleleri çözmek K a r a t a y ' ı n omuzlarına yüklendi. K a r a t a y herkesi tatmin ede-cek bir hal şekli bulmuş ve üç kardeşin birden tahta oturmasını teklif etmişdir. Bunun üzerine R ü k n ü ' d - d î n ve İ z z ü ' d - d î n tarafları arasında başlayan mücadele ikincinin üstünlüğü ile sonuçlanmış ve R ü k n ü ' d - d î n esir edilmiştir. Ancak K a r a t a y kardeşleri ve taraftarlarım* barıştırmış ve üç kardeşi müştereken tahta oturtmuş, kendisi de Atabek-i Rum unvanı ile üçünün atabeyi olmuştur. ( K a y m a z , Pervâne, S. 13 - 20).
b. Sultanların yarlık ile tâyini
A n a d o l u ' n u n Moğol t a h a k k ü m ü altına girmesi ile Selçuklu H a -n e d a -n ı m e -n s u p l a r ı -n ı -n t a h t a cülûsu da ye-ni d u r u m u -n gerektirdiği şartlara b a ş l a n g ı ç d a Moğol k u m a n d a n l a r ı n ı n , b i l â h a r e İ l h a n l ı h ü k ü m d a r ı -n ı -n i r a d e s i -n e - bağlı oldu. Sulta-nlığa t â y i -n d e , Selçuklu devlet ricâli-ni-n m e n f a a t hesapları İ l h a n ı n yarlığı yeni s u l t a n ı t a s v i b ettiği t a k d i r d e -u y g -u n bir o r t a m b -u l a b i l i y o r d -u . B -u b a k ı m d a n yeni devirde Selç-ukl-u s u l t a n l a r ı , A n a d o l u ' d a vazifeli y ü k s e k k a d e m e d e k i İlhanlı ricalinin de katıldığı girift e n t r i k a l a r ı n s o n u c u n d a t a h t a çıkıyor, mevkilerini m u h a -faza edebilmek için de sayısız güçlükler ile karşılaşıyorlardı. B u devirde İlhanlı n ü f u z u n u n kesafetine en bariz misâl de, s u l t a n l a r ı n y ü k s e k m a -k a m sahipleri için t a n z i m etti-kleri t â y i n m e n ş u r l a r ı n ı n İ l h a n ı n tasdi-kine arzetmeleri z o r u n l u l u ğ u n u d u y m a l a r ı d ı r 3 5.
Müsâmeretü'l-Alıbâr'da sahifeler b o y u n c a yarlık ile v e y a b a z e n de Moğol k u m a n d a n l a r ı n ı n t a s v i b i ile s u l t a n olan Selçuklu h a n e d a n ı m e n s u p l a rının k r i t i k d u r u m l a r ı a n l a t ı l m a k t a d ı r . N i t e k i m K ı l ı ç A r s l a n IV. p e r -v â n e N i z â m ü ' d - d ı n H u r ş i d -ve M u ' î n ü ' d - d i n S ü l e y m a n ' ı n delâleti ile B a y ç u N o y a n ' a g ö t ü r ü l m ü ş v e o n a y ı a l ı n d ı k t a n sonra sultan ilân e d i l m i ş t i r3 6. S u l t a n İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I I . ise H u l a g u ' n u n tevcih ettiği bir y a r l ı k ile Selçuklu t a h t ı n a geçti. D a h a sonra K ı l ı ç A r s l a n da b e r a b e r i n d e M u ' i n ü ' d î n P e r v â n e olduğu h a l d e H u -l a g u ' y a gitti. P e r v â n e , H u -l a g u ' y a h i t a b e n "Şerî'at-ı m ü s -l ü m a n f ' y e göre Rûm diyarı'nm iki kardeşe t a k s i m edilmesi gerektiğini, b u şekilde bir i d a r e şeklinin m e t b û h ü k ü m d a r a olan mükellefiyetleri yerine getir-m e k t e kolaylık sağlayacağını ve her birinin getir-m e getir-m l e k e t i n gelişgetir-mesi için d a h a fazla g a y r e t göstereceklerini söyledi 3 7. P e r v â n e ' n i n ricasını k a b u l eden H u l a g u iki k a r d e ş - y â n i İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I I . v e K ı l ı ç A r s l a n I V . - a d ı n a yarlıklar düzenleyerek ülkeyi t a k s i m
e t m i ş t i r3 8. •
K ı l ı ç A r s l a n I V . ' ü n öldürülmesini t a k i b e n b a ş t a P e r v â n e o l m a k üzere S e l ç u k l u D e v l e t ' i erkânı m a k t u l s u l t a n ı n altı y a ş ı n d a k i
35 A k s a r â y î , s. 138 36 A k s a r â y î , S. 42 - 43.
37 P e r v â n e , yukarıda belirttiğimiz Türk hâkimiyet telâkkisinden bahsetmemiş, bununla ilgisi olmayan islâm miras hukukundan bahsetmişdir. Kaldı ki ileri sürdüğü "şer'iat-ı müslü-manî" islâmiyette hususî hukuk sahasında mer'idir; âmme hukuku ile ilgisi yokdur.
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' İ N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 3 7 oğlu G ı y â s ü ' d - d î n K e y h u s r e v ' i t a h t a ç ı k a r d ı l a r3 9. A n c a k b u iş-l e m i n i iş-l h a n ı n iradesi t a h t ı n d a y a p ı iş-l d ı ğ ı m u h a k k a k t ı r . İ l h a n A h m e t T e k ü d a r ise Anadolu'yu - H u l a g u ' n u n y a p t ı ğ ı g i b i - ikiye b ö l m ü ş , G ı y â s ü ' d - d î n K e y h u s r e v v e G ı y â s ü ' d - d î n M e s u d a r a s ı n d a t a k s i m e t m i ş d i r . A n c a k n â i b - i s u l t a n M ü c i r ü ' d - d î n E m î r ş a h ' ı n p o l i t i k faaliyeti s o n u c u G ı y a s ü ' d - d î n K e y l ı û s r e v tasfiye e d i l m i ş t i r4 0. G a z a n H a n ise b ü t ü n Selçuklu ülkesini A l a ü ' d
-d î n K e y k u b a -d I I I . e b i r yarlık ile t e v c i h e t m i ş t i r4 1. G e n e G a z a n H a n , A l â ü ' d - d î n K e y k û b a d I I I . ı t a h t t a n u z a k l a ş t ı r d ı k t a n s o n r a b i r y a r l ı k ile G ı y â s ü ' d - d î n M e s ' u d I I .4 2 u s u l t a n o l a r a k t â y i n et-m i ş t i r4 3. c. Payitaht Müsâmeretü'l-Ahbar'da K ı l ı ç A r s l a n I . d e v r i n d e - d i ğ e r ç a ğ d a ş k a y n a k l a r ı n v e r d i ğ i bilgiye u y g u n o l a r a k , - p a y i t a h t ı n K o n y a o l d u ğ u y a z ı l ı d ı r4 4. K e z a I z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I I . de Konya'yı m e r k e z i t t i h a z e t m i ş t i r . B u s ı r a d a K ı l ı ç A r s l a n I V . ise " m e r k e z - i s a l t a n a t " o l a r a k Tokat'ı intihab etti.4 5
E s a s e n Selçuklu sultanları'nin Anadolu'nun h e m e n b ü t ü n şehirle-r i n d e t a h t l a şehirle-r ı v a şehirle-r d ı4 6. H ü k ü m d a r l a r geçici v e y a d e v a m l ı o l a r a k Konya'-yı t e r k e d i p i n t i h a b ettikleri b i r şehirde i k a m e t e d i y o r l a r d ı4 7. A k s a r â y î ' -n i -n v e r d i ğ i bilgide-n a -n l a d ı ğ ı m ı z a göre, İ z z ü ' d - d î -n K e y k â v u s da b i r m ü d d e t için Konya'yı b ı r a k m ı ş v e Antalya'da o t u r m u ş d u r4 8.
39 A k s a r â y î . S. 87. Bu sırada G ı y a s ü ' d - d î n K e y h u s r e v , İ b n B î b î ' y e göre iki buçuk yaşında idi. Fazla bilgi için bk. K a y m a z , Pervâne S. 96.
40 A k s a r â y î S. 138 41 A k s a r â y î , S. 278 - 279.
42 A k d a ğ , M ü n e c c i m b a ş ı ' y a istinaden son Selçuklu sultanı G ı y â s ü ' d - d î n M e s ' u d ' u n öldüğü zaman sultan dahi olmadığı ihtimah üzerinde durmaktadır (Türkiye'nin iktisadi ve içti-mai tarihi, I. S. 129, Not: 2)
43 A k s a r a y î , S. 291. 44 A k s a r â y î , s. 28 - 29. 45 A k s a r a y î , S. 49 ve 62.
46 Görünüşe göre Büyük Selçuklular'da ve Hârizmşahlar Devletlerinde de ülkenin başlıca şehirlerinde tahtlar vardı. Sultanlar seyahatlerine bu tahtları kullanıyorlardı. (Nesevî, Histoire du Sultan Djelal Ed-Din Mankobirti, Paris, 1895, S. 395)
47 Meselâ A l â ü ' d - d î n K e y k u b â d I. de kışları Antalya veya Alâiye'de geçirirdi. Bu şehir-ler kışlık payitaht durumunda idişehir-ler. Sultan yaz mevsimini Konya, Kayseri ve Sivas'da geçiriri-yordu ( K a y m a z , tdare Mekanizması, II S. 47).
2. Hükümdar ve hâkimiyet sembolleri
A k s a r â y î ' n i n sahifeler b o y u n c a verdiği dağınık m a l û m a t t a n anladığımıza göre, Selçuklu s u l t a n ı , m e n ş u r l a r ı i l h a n t a r a f ı n d a n t a s -dik edilmesi gereken, ilhana " u b u d i y e t " i n i a r z e d e n4 9, gerektiği z a m a n A n a d o l u içindeki s e y a h a t l e r i n d e ona refakat e d e n5 0, b a z e n Moğol no-y a n l a r ı n a m a z e r e t b e no-y a n edip af d i l e no-y e n5 1, i k a m e t e m e c b u r e d i l e n5 2, y a r g u y a çekilen ve d a y a k cezası ile t e c z i y e5 3 v e h a t t a katledilen zavallı bir h ü k ü m d a r d ı r5 4.
Selçuklu s u l t a n ı n ı n Moğol p r o t o k o l u n d a k i yerine gelince: O, i l h a n t a r a f ı n d a n k a b u l edildiğinde " ü m e r â - i t ü m e n " e n a z a r a n d a h a ü s t bir m e v k i işgal e d i y o r d u5 5.
H ü k ü m d a r ı n h â k i m i y e t s e m b o l ü olan u n s u r l a r m a n e v î ve m a d d î olarak ikiye ayrılabilir. Manevî u n s u r l a r , unvanlar ve hutbe; m a d d î u n s u r l a r ise taht, tac, sikke, nöbet, çetr, tıraz, bayrak, tuğ, kemer, çadır, yüzük v.s. dir.
Genel olarak, h â k i m i y e t alâmetlerine dair m a l û m a t ı n m e v c u d olduğu A k s a r â y î ' d e s u l t a n l a r ı n u n v a n l a r ı n a dair bilgi y o k t u r . A n c a k Abbâsî halifesi t a r a f ı n d a n S ü l e y m a n - Ş a h I I . ye s u l t a n u n v a n ı ve-rildiğine dair bir k a y ı t b u l u n m a k t a d ı r5 6.
Hutbe'ye dair ise iki k a y ı t v a r d ı r : B u n l a r d a n birincisi K ı l ı ç A r s l a n IV., İ z z ü ' d d î n K e y k â v u s I I . v e A l â ü ' d d î n K e y -k û b a d I I . ' n i n ü m e r â t a r a f ı n d a n m ü ş t e r e -k e n t a h t a çı-karıldı-klarında a d l a r ı n a hutbe o k u n d u ğ u h a k k ı n d a k i k a y ı t5 7, diğeri s a l t a n a t d a v a s ı n a 49 A k s a r a y î , s. 134. 50 A k s â r a y î , S. 168. 51 A k s a r â y î , S. 206 - 207. 52 A k s a r â y î , S. 235 - 236. 53 A k s a r â y î , S. 291.
54 A k d a ğ , Selçuklu Sultanları'nın düştükleri zor durumu belirtmişdir (a. g. e. S. 161). 55 A k s a r â y î S. 61. Diğer taraftan R e ş i d ü ' d - d î n ' i n yazdığına göre H u l a g u , Bayçu N o y a n ile savaştığı için İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I I . e kızgındı. Bilhassa Bağdad'm zaptın-dan sonra endişeye düşen İ z z ü ' d - d î n , imâl ettirdiği bir çizmenin tabanına kendi resmini nak-şettirdi ve H u l â g u tarafından kabul edildiğinde, hediye takdimi sırasında çizmeyi de ilhana verdi ve yer öperek "Arzum, padişahın mübarek ayağı ile bu bendesinin başını ululaştırması-dır" dedi. Bunun üzerine Hulagu yumuşamış ve sultanı affetmiştir (Histoire des Mongols de la Perse (nşr. Çuatremere), Paris . 1836. S. 322 - 323.
56 A k s a r â y î , S. 56 57 A k s a r â y î , S. 37.
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 3 9
kalkışan C i m r i ' n i n Konya'ya h â k i m o l d u k t a n sonra adına hutbe okun-d u ğ u şeklinokun-deki ifaokun-deokun-dir5 8.
Maddî u n s u r l a r d a n olan taht59 ise çağdaşı diğer k a y n a k l a r d a ol-d u ğ u gibi A k s a r â y î ' ol-d e en fazla zikreol-dilen h â k i m i y e t s e m b o l ü ol-d ü r . B a z a n şerir60 kelimesi ile de ifade edilen taht ekseriya " s a l t a n a t " ile
b e r a b e r " t a h t - ı s a l t a n a t6 1, "serîr-i s a l t a n a t " v e y a " t a h t - ı S ü l e y m a n î6 2" şeklinde kullanılmıştır. T a h t , a n c a k cülûs m ü n a s e b e t i ile zikrmiş, olaylar v e y a h ü k ü m d a r ı n kabulleri vesilesiyle b a h i s k o n u s u edil-m e edil-m i ş t i r .
Müsâmeretü'l-Ahbâr'da sikke de b a h s i az geçen h â k i m i y e t sembol-lerindendir. Y u k a r ı d a hutbe m ü n a s e b e t i ile zikrettiğimiz üç kardeşin m ü ş t e r e k s a l t a n a t ı n d a sikke d a r b e d i l d i ğ i n d e n6 3 b a h s e d i l m e k t e d i r . Ay-Ayrıca C i m r i ' n i n de sikke b a s t ı r d ı ğ ı n a d a i r6 4 bir k a y ı t v a r d ı r .
Eserde, nöbet'e ait de bazı k a y ı t l a r b u l u n m a k t a d ı r . Meselâ, " B a -ğımsızlık ve y ü k s e l m e d e v r i " h ü k ü m d a r l a r ı n d a n R ü k n ü ' d - d î n
S ü l e y m a n - ş a h I I . ın g ü n d e üç nöbet çaldırdığını6 5, Moğol t a h a k k ü m ü a l t ı n d a k i Selçuklu s u l t a n l a r ı n ı n ise - i l e r i d e göreceğimiz üzere İ l h a n l ı h ü k ü m d a r l a r ı6 6 g i b i - beş nöbet çaldırdıklarını g ö r ü y o r u z . Gerçekten, A k s a r â y î üç kardeşin m ü ş t e r e k s a l t a n a t l a r ı n d a beş nöbet çalındığını k a y d e t t i k t e n s o n r a6 7, gene K ı l ı ç A r s l a n I V ' m "beş nöbet-i pâdi-ş â h a n e " çaldırdığını6 8, s a l t a n a t üzerinde h a k iddia edip, bir ara Konya'da t a h t a çıkan C i m r i ' n i n de beş nöbet çaldırdığını k a y d e d i y o r6 9. Eserin son kısımlarında ise, Moğol k u m a n d a n ı A b u ş g a ' n ı n , A l â ü ' d - d î n K e y k û b a d I I I . S ı v a s ' d a n Yabanlu yaylağı'na g e t i r t t i ğ i n d e , o n u n
58 A k s a r â y î , S . 124. 59 A k s a r â y î , S. 31 - 32. 60 A k s a r â y î , S. 101, 176.
61 A k s a r â y î , S. 28, 29, 33, 40, 49, 62. 71. 87.
62 A k s a r a â y î . S. 124. Yazar, devletin kurucusu S ü l e y m a n Ş a h I . ı kastetmiştir. 63 A k s a r a y î , S. 37.
64 A k s a r â y î , S. 124. Bk. O. F . S a ğ l a m , Şimdiye kadar görülmeyen Cimri Sikkesi, Belleten, I X (1945.)
65 A k s a r â y î S . 31.
66 İlhanlılar Olcayto devrinden itibaren yedi nöbet çaldılar ( U z u n ç a r ş ı l ı , Medhal, S. 221).
67 A k s a r â y î , S. 37. 68 A k s a r â y î , S. 71. 69 A k s â r a y î , S. 130.
için beş nöbet çaldırdığı k a y ı t l ı d ı r7 0.
Selçuklu s u l t a n l a r ı n ı n b a y r a k l a r ı râyât-ı saltanat71 ve A b b a s î h a -lifelerinin s u l t a n l a r a verdikleri çetr (şemsiye)11, liva (sancak)73 ve hil'at'a
ait kısa bilgiler v a r d ı r . A b b a s î halifesi t a r a f ı n d a n S ü l e y m a n - ş a h I I . a h â k i m i y e t sembolü olarak çetr ve livâ v e r i l m i ş t i r7 4. K e z a halife, Mesud I . a livâ m e y a n ı n d a teşrif (hil'at) de v e r d i7 5. Selçuklu Devleti' n i n Moğol h â k i m i y e t i n d e olduğu sırada ise, G a z a n H a n , A l â ü ' d -d i n K e y k û b a -d I I I . a bir y a r l ı k ile sultanlığı tevcih e t t i k -d e n sonra kös, sancak, berk ve 'alem'de v e r m i ş t i r7 6.
S u l t a n l a r ı n çadırlarının - A b b a s î l e r ' i n k i g i b i - siyah renk'te ol-d u ğ u n a ş ü p h e y o k t u r . A k s a r a y î ' ol-d e S u l t a n l a r ı n tuğ11, yüzük78 ve
Ke-mer'lerine ait bilgi y o t d u r .
70 A k s a r â y î , S. 286. Nöbet için Bk. T u r a n , Selçuklular, S. 294. Köprülü, Edebiyat araştırmaları, Ankara, 1966. s. 110 ve dv.
71 A k s a r â y î S. 71. Bayrak için Bk. U z u n ç a r ş ı l ı , Medhal, S. 79; K ö p r ü l ü , Bayrak, İA.
72 U z u n ç a r ş ı l ı , Medhal a. g. e., S. 77. 73 Uzunçarşılı, Medhal, S. 79.
74 A k s a r a y î S . 31.
75 A k s a r â y î , s. 29. Abbasî Halifesi sultan K e y k â v u s , I . a çetr, sancak, siyah imâme, zırhlı elbise, kamçı ve kılıç gibi hâkimiyet elâmetleri yolladı ( T u r a n , Keykâvus, I. İA).
76 A k s a r â y î , S. 279. "Alât-ı mulûkiyye" demlen sembollerin tamamı menşur, bayrak, kılıç, at ve davul'dur ( H . İ n a l c ı k , a. g. e. S. 77). B a t u h a n ise G h ı y â s ü ' d - d î n K e y h u s r e v , II. e, onun B a y ç u i l e yaptığı anlaşmayı onay mahiyetinde yarlık, kılıç, yay, sadek , külâh, elbise samur gibi hediyeler yolladı. Böylece Türkiye Selçukluları'nin İlhanlı Devleti'ne tâbiliği resmî ve hukukî olarak kesinleşdi ( K a y m a z , Pervâne, S. 10). İbn Bibi'ye göre Batu Han Keykâvus Il.'e yay göndermişdir. (Turan, Eski Türkler'de okun hukukî b:r sembol olarak kullanılması Belleten, I X , s. 311.
77 Genel olarak islâm kayanklarmda tuğa dair bilgi azdır. A. İnan. Tuğ - Bayrak (Sancak) adlı yazısında tuğ terimine ilk defa VIII. yüzyılın ortalarında bir uygur hakanı adma dikilen yazıtta rastlandığını yazmaktadır. M. Kâşgarî"... tuğ dokuzdan artık olamaz. Çünkü dokuz sayısı ile uğurlamrlar... Beçkem -alamet ise savaş gününde yiğitlerin belge olmak üzere takındıkları ipek parçası ve dağ sığırı kuyruğu Oğuzlar buna perçem derler" şeklinde yazdı. İnan, tuğ ve bayra-ğın, Türkler için daima millî mukaddesattan sayıldığını, zira onda "cedd-i âla"nın koruyucu ruhu ve zafer tanrısı bulunduğuna inandıklarını, islâmî devirlerde bile sefere çıkarken eski dinî âyin-in yapıldığım, bugünkü "bayrak töreni" nâyin-in eski tuğ âyâyin-inâyin-inâyin-in gelişmiş bir şekli olduğunu yazıyor (Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 46, S. 871 - 875).
78 Selçuklu hükümdarının yüzüğünü verdiği kimse onun tarafından görevlendirilmiş de-mektir. Emir S a d ü ' d - d î n K ö p e k , K e y h ü s r e v I I . den atabey A y - A b a ' ı m ı katli için fer-man aldıktan sonra parmağında sultanın yüzüğü olduğu halde divan toplantısına girmiş ve atabeyi ak sakalından yakalayıp dışarı çıkardıktan sonra katlettirmiştir. Gene K ö p e k aynı şekilde T â c ü ' d - d î n P e r v â n e ' y i de ortadan kaldırdı. ( U z u n ç a r ş ı l ı , Medhal, S. 81; K a y m a z , İdare Mekanizması, II. S. 48. ve 51).
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' İ N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 4 1
Diğer t a r a f t a n Selçuklu s u l t a n l a r ı n a s e y a h a t l e r i sırasında, mai-yetleri (hayl ve haşem) refakat ediyor, kös (davul), sancak, berk (teçhizat)
ve 'alem b u l u n d u r u y o r l a r d ı7 9.
3. H ü k ü m d a r ı n m a i y e t i
Türkiye Selçuklu Devleti s u l t a n ı n ı n m a i y e t i n d e emir-i hâcib, üstâdü'd-dâr, çaşnigâr, emir-i cânüstâdü'd-dâr, emir-i silâh, emir-i meclis, emir-i şikâr, emir-i âhur, emir-i 'alem, emir-i devât, emir-i mahfil, câme-dâr, şarab-dâr, taşt-dâr, havâyic-i sâlâr, üstâdü's-saltana ve serhengler v a r d ı8 0.
S a r a y erkânı, A k s a r a y î ' d e genel olarak, "zümre-i h a v â s s ve h a d e m "8 1 v e y a " ü m e r â - i h â s s "8 2 şeklinde zikredilmişdir. " h a v â s " " t â b i r i de h ü k ü m d a r ı n m a i y e t i n d e k i s a r a y vazifelilerine t e k a b ü l eder. Genel o l a r a k T ü r k - l s l â m devletlerinde b u n l a r ı n hepsi, gulâm sistemi'ne göre yetiştirilmiş askerî sınıf m e n s u b l a r ı olup, emîr r ü t b e s i n i taşıyorlar-dı.
HâciblerM s a r a y d a k i teşrifatı organize v e idare eden, özellikle
h ü k ü m d a r ı n kabulleri sırasında p r o t o k o l vecibelerini yerine getiren ve h ü k ü m d a r ile devletin ilerigelen erkânı a r a s ı n d a i r t i b a t ı t e m i n eden görevlilerdir. A k s a r a y î ' d e b u m a n s ı b H â c i b Z e k e r i y a8 5 ve emir-i hâcib (baş hâcib) M u ' i n ü ' d - d î n S ü l e y m a n8 6 vesilesi ile geç-m e k t e , görevleri h a k k ı n d a bilgi b u l u n geç-m a geç-m a k t a d ı r8 7.
S u l t a n ı n a t l a r ı n a v e ahırlarına n e z a r e t e t m e k ile görevli emir-i ahuris u n ve h ü k ü m d a r ı n elini y ı k a r k e n ibrik ve leğen t u t u p b u n l a r ı
79 A k s a r â y î , S. 279.
80 U z u n ç a r ş ı l ı , Medhal, S. 85. 81 A k s a r â y î . S. 42, 133. 82 A k s a r â y î , S. 176. 83 A k s a r â y î , S. 130
84 Hâcib için bk. K ö p r ü l ü , Hâcib, Î-A; N . K a y m a z , Büyük Selçuklu İmparatorluğu'-nda Hâcib-i büzürg'ün en büyük saray memuru ve devlet teşkilâtıİmparatorluğu'-nda vezirden sonra en yüksek dereceye sahip olduğunu belirttikten sonra Türkiye Selçuklularında bu fonksiyonunu kaybetti-ğini ilâve ediyor (Pervane, S. 188).
85 A k s a r â y î , S. 32; bu zat için bk. İ b n B i b i ( L u g a l - E r z i , S. 112). 86 A k s a r â y î S. 41.
87 F . S ü m e r , I r a k Selçuklu hükümdarı M e s ' u d (1134-1152) un Azerbaycan'da rastladığı B e ğ - A r s l a n adlı çok yakışıklı bir gence H a s - b e ğ unvanım verdiğim ve onu hâcib yâni bütün emirlerin başı yaptığım işaret ediyor (Oğuzlar, S. 129).
muhafaza ile görevli taşt-dâr"9ın, s u l t a n ı n a v silâhlarına b a k a n , ava
çıktığında ona refakat eden, a y n ı z a m a n d a m a n e v r a m a h i y e t i n d e k i avları organize ve a v sahalarını t e s b i t eden emirü's-sayd90, hazinenin gelirlerinden ve vergilerinden belli bir m i k t a r alıp, s a r a y ı n fırınlarına, m u t f a k l a r ı n a , a h ı r l a r ı n a , s a r a y d a k i görevlilere sarf ve t a h s i s eden ûstâdü'd-dar91 m a n s ı b l a r ı eserde zikredilmiş, fakat vazifeleri h a k k ı n d a
bilgi v e r i l m e m i ş t i r . A n c a k b u son m a k a m a gelen E m i n ü ' d - d î n ' i n evvelce emir-i dâd'lıkta b u l u n d u ğ u ve üstâdü'd-dâr'lık ile b e r a b e r u h d e s i n d e mütevellî-i evkâf-ı memâlik m a n s ı b ı n ı da b u l u n d u r d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r5 2. Böylece Selçuklu devri devletlerinde "bir şahsın b i r d e n fazla m e m u t i y e t i o l a b i l m e s i " esasına dair örneğe A k s a r â y î ' n i n eserinde de rastlıyoruz.
Moğol işgali a l t ı n d a k i Anadolu'da çocuk y a ş t a s u l t a n l a r t a h t a çı-karılıyor, eğitimleri için de ö ğ r e t m e n t â y i n ediliyordu. G e r ç e k t e n G ı y â s ü ' d d î n K e y h ü s r e v I I I . altı y a ş ı n d a t a h t a geçtiğinde, P e r v â n e M u ' i n ü ' d d î n seçkin bir kişi olan k a d ı N u r ü ' d d î n Y a n -b û g î ' y i s u l t a n ı n t a l i m ve ter-biyesi ile g ö r e v l e n d i r d i9 3. B u m a n s ı b ı n
adı üstâdü's-saltana94 dır.
Münhiyan95 s u l t a n ı n e m r i n d e olup, m u h a b e r a t t a i s t i h d a m edilen habercilerdir.
Diğer s a r a y görevlileri h a k k ı n d a eserde bilgi y o k t u r .
4. H ü k ü m d a r ı n s a r a y ı ve kabulleri
S u l t a n kabullerini s a r a y v e y a çadırda y a p a r . S a r a y , h ü k ü m d a r ı n resmî ve hususî h a y a t ı n ı n c e r y a n ettiği ve b u h a y a t ı n i c a p ettirdiği teşrifatı yerine g e t i r m e k ile m u v a z z a f kimselerin b u l u n d u ğ u b i n a y a denir. S a r a y selâmlık ve harem olmak üzere başlıca ikiye ayrılır. Harem, s u l t a n ı n nikâhlı karıları ve câriyelerinin b u l u n d u ğ u kısımdır. Selâmlık,
89 A k s a r â y î , S. 42.
90 A k s a r â y î S. 126. Selçuklularda av hakkında bk. Köprülü, Edebiyat araştırmaları, S. 79-84.
91 A k s a r â y î , S. 88. 92 Aynı yer. 93 A y m yer.
94 T u r a n , Üstâdiı s-saltana tâyinine ait bir belge neşretmişdir (Vesikalar, S. 38; Vesika, LIV); İ b n B î b î , atabeylerin de meliklere öğretmenlik yaptığını yazıyor ( L u g a l - E r z i , S. 53).
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 4 3
h ü k ü m d a r ı n resmî ve g a y r ı resmî kabullerini y a p t ı ğ ı b ö l ü m d ü r . Sel-çuklu devri k a y n a k l a r ı harem h a k k ı n d a p e k az bilgi v e r i r l e r9 6.
T ü r k i y e Selçuklu s u l t a n l a r ı n ı n s a r a y l a r ı n a dair Müsâmeretü'l-Ahbâr'da k a y ı t l a r v a r d ı r . Y a z a r , dergâh-ı saltanat, dergâh91, dergâh-ı
Al-i Selçuk98, kasr99 ve saray100 tâbirlerini k u l l a n m a k t a d ı r . Yerilen m a l û m a t t a n ü l k e n i n başlıca şehirlerinde - K o n y a , Aksaray, Tokat, Antalya, Sivas v . s . - s a r a y l a r b u l u n d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . H ü k ü m d a r s e y a h a t e çıktığında ona bârgâh-ı dehliz v e y a serâperde-i hüsrevâne k u r u l u y o r d u . S u l t a n İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I I . için Konya'nın Ruzbe ovası'nda " b a r g â h - ı d e h l î z " k u r u l m u ş d u r1 0 1. Moğol k u m a n d a n ı A b u ş k a d a , Yabanlu yaylağı'nda 1 0 2 S u l t a n A l â ü ' d - d î n K e y k û b a d için dehliz-i bârgâh ve serâperde-i hüsrevâne k u r d u r d u1 0 3.
Menfadaki Selçuklu s u l t a n l a r ı n ı n i k a m e t g â h l a r ı n a dair de A k -s a r â y î ' d e bilgi v a r d ı r :
İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I I . Bizans'a iltica ettiğinde İ m p a r a t o r M i h a e l P a l e o l o g o s V I I I . ona " m a k a m - ı h ü s r e v â n e " t a h s i s etmiş-t i r 1 0 4. B u d a s u l t a n ı n u n v a n ı ile m ü t e n a s i b bir b i n a d a misafir edildiğini gösterir I 0 S. A n c a k K e y k â v u s ' u n Bizans t a h t ı n ı ele geçirme t e ş e b b ü s ü a k i m kalınca bir kalede i k a m e t e m e c b u r e d i l d i1 0 6. Bilindiği gibi, K e y k â
-96 İ b n B î b î , G i y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v I. in birinci saltanatının sonunda Konya'-yı terke icbar edildikten sonra, melikin misafiri olarak gittiği Amid'de "harem-i hûmayun"da kızkardeşi ile görüştüğünü ve aralarındaki muhavereyi yazar ( L u g a l - E r z i , S. 65 - 66). Gene İ b n B î b î , K ı l ı ç A r s l a n I I ile oğlu G ı y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v ' i n "serâçe-i halvet"deki görüşmelerini mufassalan anlatır (a. g. . S. 20).
97 A k s a r a y î , S. 89. 98 A k s a r â y î , S. 132. 99 A k s a r â y î , S. 124. 100 A k s a r â y î , S. 86. 127. 101 A k s a r â y î , S. S. 69.
102 Yazarın kasdettiği Kayseri-Elbistan arasında Karahisar ovası'nda Yabanlı hazarı'nin kurulduğu yer olmalıdır. O devirde Anadolu'da milletler arası ticaretin gelişmesi neticesinde şehirlerin uzağında yabanda kurulan bu pazar (panayır-foir) 1ar Yabanlu (ğ) adını alıyorlardı ( T u r a n , Selçuklular, S. 269).
103 A k s a r â y î , S. 286. 104 A k s a r â y î , S. 70.
105 İ b n B î b î , G ı y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v I. Bizans'da iken "saray-ı sultan'Ma ikamet ettiğini yazıyor ( L u g a l - E r z i , s. 113). Ancak onun annesinin Bizans sarayına mensub olduğu da bilinmektedir.
v u s b u r a d a n Kırım'a k a ç m ı ş ve o r a d a kendisine tahsis edilen i k t â ' d a 1 0 7 o t u r m u ş d u r 1 0 8.
Diğer t a r a f t a n K ı l ı ç A r s l a n I V . ö l d ü r ü l m e d e n evvel P e r v â n e M u ' i n ü ' d - d î n t a r a f ı n d a n t e r t i p edilen toy'a i ş t i r a k e t m i ş t i r . S u l t a n " h a r g â h - ı i ş r e t ' d e , y a n i işret meclisinin yapıldığı ç a d ı r d a ş a r a p içmiş-t i r 1 0 9. Y a z a r ı n verdiği m a l û m a t t a n ileri gelen Selçuklu devlet a d a m l a -rının s u l t a n ı n şerefine ziyafet verdiklerini g ö r ü y o r u z1 1 0.
Müsâmeretü'l-Ahbâr' da s u l t a n l a r ı n y a p t ı ğ ı kabullere dair bilgi m a h d u d d u r . K a b u l şekli ve m e r a s i m h a k k ı n d a k a y ı t y o k t u r . Yalnız
K ı l ı ç A r s l a n I.ın A b b â s î halifesinin elçisini k a b u l ettiğine dair kısa bir p a s a j v a r d ı r1 1 1.
5. Saray âdetleri
Türkiye Selçuklu Devleti'nde s a r a y âdetleri ve s a r a y h a y a t ı n ı n Büyük Selçuklu imparatorluğu d e v l i n i n a y n ı olduğu m u h a k k a k d ı r . B u b a k ı m d a n geçmişe ve geleneklere bağlılık s a r a y teşkilâtı ve h a y a t ı n d a geniş ç a p t a k e n d i n i göstermiştir.
E s e r d e açıkça belirtildiği gibi, Büyük Selçuklu imparatoru M e l i k -ş a h ve diğer Selçuklu sultanları d e v r i n d e olduğu gibi " â y i n - i s a l t a n a t " gereğince c u m a günleri s a r a y d a resm-i k a b u l yapılıyor ve devlet ricâ-line, k a d ı l a r a ve bilginlere s a r a y m u t f a ğ ı n d a n ziyafet v e r i l i y o r d u1 1 2.
107 A k s a r â y î , S. 77.
108 İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s , memleketten kaçtıktan sonra 1262'de İstanbul'a ulaştı ve İmpa rator Mi eh a el P a l e o l o g o s tarafından gayet iyi karşılandı. Mi c h a el oun muhafız-ları ve maiyeti ile yaşamasına hükümdarlık elbise ve alâmetlerini taşımasına müsaade etti. An-cak Türk ümrerâsı M i c h a e l ' i bertaraf ederek Bizans'ı K e y k â v u s ' a mal etmek gibi cüretkâr bir plân hazırladılar. Sultanın hırıstiyan dayısı K i r K e d î d ' i n ihbar üzerine yalalandılar ve tevkif edildiler. M i c h a e l , sultanı iki oğlu ve annesi ile beraber Trakya'da İnos kalesie kapattı. 1264-65 kışında Altın Ordu kuvvetleri sultanı kurtarmış ve üç oğlu ve adamları ile beraber B e r k e h a n ' a götürmüşlerdir, B e r k e , Kırım'daki Sağdak ve Sulhâd vilâyetlerini sultana iktâ olarak verdi. K e y h k â v u s burada 1278'de vefat etti ( K a y m a z , Pervâne, S. 224 ve dv).
109 A k s a r â y î , S. 86.
110 N e s e v î , Harzmşahlar''da, vezirlerin sultanın huzurunda şarap içmediklerine işaret etmektedir (Histoire de sultan Djelal Ed-Din Manlobirti, Paris. 1895, S. 377).
111 A k s a r â y î , S. 28 - 29.
112 A k s a r â y î S. 90. T u r a n , şâmâni Türk telâkkisinin bir devamı olan hükümdarın zi-yafetler vermesi âdetinin, D e d e K o r k u t ' d a açıkça görüldüğü gibi yalnız göçebelerde değil Karahanlılar'da ve Büyük Selçuklular'da da muhafaza edildiğine işaret ediyor, (a. g. e. S. 49 -50).
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 4 5
B u ziyafetlerde eski T ü r k a d e t i ; (toy- hân-ı y a ğ m a ) gereğince sofra davetliler t a r a f ı n d a n y a ğ m a e d i l i y o r d u1 1 3.
S u l t a n l a r ı n çocukları h ü k ü m d a r l ı k âyin ve m e r a s i m i ( â y i n - i hüs-revâne) göz ö n ü n d e b u l u n d u r u l a r a k y e t i ş t i r i l i y o r l a r d ı1 1 4.
E s e r d e ölen s u l t a n l a r için yas t u t u l d u ğ u n a dair k a y ı t l a r y a r ise d e "5 fazla bilgi y o k t u r1 1 6. A k s a r â y î ' n i n K ı l ı ç A r s l a n I V . ın k a t l i m ü n a s e b e t i ile y a z d ı ğ ı n a göre s u l t a n ı n naaşı Aksaray'dan Konya'ya, mıhaffe (tahtı-revân) ile n a k l e d i l m i ş t i r1 1 6" .
A k s a r a y î ' d e devrin, k o m ş u v e y a vasal devletler ile a k r a b a l ı k ilişkileri k u r u l m a s ı y o l u n d a k i t e a m ü l ü n e u y g u n o l a r a k Selçuklu-îlhanlı h a n e d a n l a r ı m ü n a s e b e t i n e dair p a s a j l a r v a r d ı r . B u n l a r d a n birinci-sinde P e r v â n e M u ' n i ü ' d - d î n ve vezîr F a h r ı i ' d - d î n A l i ' n i n
113 K a y m a z , Pervâne, S. 98. S ü m e r ' e göre toylar doğum, beğ oğlunun ilk avı, bir dilekte bulunma, bir felâketten kurtulma yâni bir sevinç ves:ilesi ile verilirdi. Yalnız beylere değil halka da verilen toyların diğer Türk kavimlerinde olduğu gibi Oğuzlar'm da sosyal hayatında önemli rolü vardı. Beylerbeği S a l u r K a z a n B e y . Uç - Ok ve Boz - Ok beğleri obasına geldiklerinde, yılda bir defa onlar için büyük bir toy verirdi. Toydan sonra K a z a n , hatunun elinden tutarak dışarı çıkar, davetliler toyun verildiği yerdeki bütün eşyayı yağmalarlardı. Bir boyun toplan-tılarda ve toylar'da oturacağı mevki (orun) ve yiyeceği et kısmı (ülüş) yalnız Oğuz elinde değil, bütün Türk kavimlerinde kaidelere bağlı idi. Bu geleneklerin, bir boyun kendi eli içindeki poli-tik ve sosyal hukukunu tâyin eden müesseseler olması bakımından önemi vardır (Oğuzlar, S. 400-401, ve 206). İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I. in Mengücek oğlu B e h r a m şah'ın kızı ile nikâh-landığı sırada yapılan şenliklerde verdiği ziyafet, hân-1 yağma mahiyetini almış, dâvetliler kıy-metli eşyayı yağmalamışlardır. (Turan, Keykâvus, İ-A), Şeylan-şölen hk. bk. Köprülü Edebiyat araştırmaları, s. 72 ve dv.
114 A k s a r a y î S. 88. 115 A k s a r â y î , S. 29. 88,
116 İ b n B î b î , G i y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v I. in kardeşi S ü l e y m a n - Ş a h I I . ı n ölümünü haber alınca üç gün yas tuttuğunu yazıyor ( L u g a l E r z i , S. 117); A l â ü ' d d î n K e y k û b a d I . için de üç günlük matem merasimi (resmi eza) yapıldı. G ı y â s ü ' d d î n K e y h ü s -r e v II. beyaz atlas giye-rek tahta otu-rdu. Bütün emi-rle-r ve hizmetkâ-rla-r elbisele-rinin üze-rine gâşiye'ler geçirdiler.Beşinci g ü n K e y k u b â d ' ı n cenazesi Konya'ya getirildi.Aynı gün mateme son verilerek sultan tarafından devlet erkânına Aü'at'ler giydilrildi. Bunu müteakib sarayda büyük bir bezm kurularak yeni sultanın cülûs'u ilân edildi ( K a y m a z , İdare Mekanizması, II. S. 33-34). S ü m e r , Oğuz Eli'mn başlıca yas alâmetinin ak renkteki elbiselerini çıkarıp karalar giymek olduğuna işaret ediyor. Bu gelenek Selçuklu devrinde Türkmenler arasında, İran Moğolları'nda, Timurlular'da, Kara Koyunlular'da, Ak Koyunlular'da, Anadolu Beylikleri'nde ve Osmanlı lar'da, vardı (Oğuzlar, S. 404). Bu. hususda bk. Köprülü, a. g. e. s. 97.
K ı l ı ç A r s l a n I V ' i n kızı S e l ç u k h a t u n1 1 7u A b a k a ile e v l e n d i r m e k üzere A n a d o l u ' d a n h a r e k e t l e r i n d e n b a h s e d i l m e k t e1 1 8 diğerlerinde G a
-z a n ' ı n şeh-zade H u l a c u ' n u n kı-zını A l â ü ' d - d î n K e y k û b a d I I I . ile evlendirdiği k a y d e d i l m e k t e d i r1 1 Q.
O r t a - D o ğ u ' d a câri devlet anlayışında " H ü k ü m d a r ı n b ü t ü n oto-riteler, k a n u n ve n i z a m l a r ü s t ü n d e olan m u t l a k otoritesinin haksız-lıkları b e r t a r a f e t m e k için en son t e d b i r o l m a s ı " p r e n s i b i n i n1 2 0 t a t b i k a t ı n a bilhassa G ı y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v I I I . d e v r i n d e rastlıyoruz. S a r a y çavuşları, zulme u ğ r a y a n kimselerin " d e r g â h ' ı s a l t a n a t " a b a ş vurabileceklerini ilân ediyorlardı. B u n a r a ğ m e n şikâyetçi ç ı k m ı y o r d u1 2 1. Gene b u devirde reâyâ'nın h u z u r ve s ü k û n içindeki d u r u m u da belir-t i l m e k belir-t e d i r1 2 2. B u suretle y a z a r , Moğol işgali a l t ı n d a k i A n a d o l u ' d a s u l t a n ı n h a l k ı n ü z e r i n d e k i z u l m ü g i d e r m e k , k u v v e t l i n i n zayıfı ezme-sine m e y d a n v e r m e m e k , r e â y â ' n ı n canını ve malını e m n i y e t a l t ı n a a l m a k t a k i r o l ü n ü b e l i r t m e k t e , saray-reâya ilişkilerine dair bilgi ver-miş o l m a k t a d ı r .
A k s a r â y î , eserinin s o n u n d a ise A l â ü ' d - d î n K e y k û b a d I I I . ı n Harput, Malatya, Divriği, Sivas'ta y a p t ı ğ ı zulümleri k ı n a m a k t a ve s a l t a n a t m e f h u m u ile b a ğ d a ş t ı r m a m a k t a d ı r1 2 3. 0 , A l â ü ' d - d î n ' i n Sivas'ta b u l u n d u ğ u sırada k a d i r gecesine t e k a d d ü m eden g ü n d e çev-gân o y n a m a s ı n ı , a t sürmesini, r a m a z a n d a oruç yemesini, işret âlem-leri t e r t i b etmesini de hoş k a ı ş ı l a m ı y o r1 2 4.
B u derece ileri g i t m e m e k ile b e r a b e r diğer Selçuklu s u l t a n l a r ı n ı n da dinî t a a s s u b d a n u z a k olduklarını, serbest h a r e k e t l e r y a p t ı k l a r ı n ı z a m a n z a m a n devlet ve ilim a d a m l a r ı n ı n tenkidlerine uğradıklarını, fakat hiç değil ise zevâlıiri k u r t a r d ı k l a r ı m a l û m d u r1 2 5. B u n u n l a b e r a b e r
117 R e ş i d ü ' d - d î n , S e l ç u k H a t u n ' u A r g u n H a n ' ı n karılarından biri olarak gösterir (Selçuk hatun için bk. K a y m a z , Pervâve, S. 246).
118 A k s a r â y î , S. 100. 119 A k s a r â y î , S. 279.
120 H . İ n a l c ı k , Adâletnâmeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, II. (1965). S. 49. 121 A k s a r â y î , s. 89.
122 A k s a r â y î , S. 98. 123 A k s a r â y î , S. 282. 124 A k s a r â y î , S. 282 - 283.
125 Meselâ S ü l e y m a n - Ş a h I I için i b n B î b î , içki meclisleri kurduğunu, bununla beraber üç aylarda ve haftanın pazartesi ve perşembe günleri oruç tutacak kadar dindar olduğunu rivayet eder (Turan, Süleyman şah II, İA). Diğer taraftan kadı T ı r m i z î , G ı y â s ü ' d
M Ü S Â M E R E T Ü ' L - A H B Â R ' N D E V L E T T E Ş K İ L Â T I D E Ğ E R İ 1 4 7
g a y e t t a b i i olarak eğitim gördükleri sırada s u l t a n l a r a dinî t e r b i y e d e veri-liyordu. Meselâ çocuk iken t a h t a çıkan G ı y â s ü ' d - d î n K e y h ü s r e v
I I I . i ö ğ r e t m e n i oruç t u t m a ğ a ve n a m a z kılmağa t e ş v i k e t t i .1 2 5 a.
E s e r d e Selçuklu s u l t a n l a r ı n ı n devlet e r k â n ı n a h i t a b t a r z l a r ı h a k k ı n d a bir p a s a j da v a r d ı r . K ı l ı ç A r s l a n IV. P e r v â n e M u ' i n ü ' d -d i n ' e ici (ağabey) şeklin-de h i t a b e -d i y o r -d u1 2 6. Genel olarak, sultanla-rın b u şekilde h i t a b ettikleri b i l i n m e k t e d i r1 2 7.
T a h t mücadelelerinde, "ülke h a n e d a n üyelerinin o r t a k m a l ı d ı r " p r e n s i b i n d e n , i k t i d a r ı ele geçirenin, m ü c a d e l e y i k a y d e d e n l e r i n ka-derini t a y i n edebilmesinin örneklerine r a s t l ı y o r u z . Müşterek s a l t a n a t süren İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I I . , K ı l ı ç A r s l a n I V . ve A l â ü ' d - d î n
K e y k û b a d I I . den ilk ikisi ü ç ü n c ü kardeşlerinin lalası M u s l i h ' i elde etmişler ve onu zehirleterek ö l d ü r t m ü ş l e r d i r1 2 8. Selçuklu s u l t a n -larının kardeşlerini v e y a oğullarını k a t l e t t i r m e cihetine g i t m e y i p - d e v r i n anlayışına göre m e r h a m e t l i d a v r a n a r a k - onları h a b s e t t i r m e k ile iktifa ettiklerini gösteren örnekler de v a r d ı r . Gerçekden G ı y â s ü ' d
-d î n K e y h ü s r e v I . kar-deşi S ü l e y m a n - ş a h I l . ı n oğlu İ z z ü ' -d - -d î n ' i1 2' ; İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I. kardeşi A l â ü ' d - d î n K e y k û b a d ' ı1 3 0; İ z z ü ' d - d î n K e y k â v u s I I de kardeşi K ı l ı ç A r s l a n ' ı1 3 1 h a p s e t -tirmişlerdir.
A n c a k b u o l a y l a r d a , siyasî h e s a p l a r ı n ve çeşitli kliklere m e n s u p d e v l e t a d a m l a r ı n ı n etkisinin olduğu m u h a k k a k d ı r1 3 2.
dair fetva vermişdir. Gıyâsü'd-dîn tahta geçince kadıyı idam ettirdi. ( T u r a n , Gıyâsud-dın Keyhüsrev I., İA). K e y h ü s r e v İL ise karısı olan Gürcistan kraliçesi R u s u d a n ' ı n kızının sa-rayda, memleketinden getirdiği papazlara, dinî tasvirlere, hırıstiyan maiyetine ve özel kilisesi olmasına müsaade etmiştir. Selçuklu sarayında bu gibi olaylar münferit değildi ( T u r a n , Keyhüsrev II., İA).
125a) A k s a r â y î , S. 88.
126 A k s a r â y î , S. 85. İci için bk. a. g. e. S. 85 not: 5.
127 Hârizmşahlar'da sultanlar vezirlerine -genel olarak- hace unvanı ile hitab ederlerdi ( N e s e v î , a. g. e., S. 172), Arab. met., S. 104; farsç. tere. S. 136.
128 A k s a r â y î , S. 39. Bu olay hakkında kaynakların mütenakız ifadeleri için bk. K a y m a z , Pervâne. S. 185 - 186.
129 A k s a r â y î , S. 32. 130 A k s a r â y î , S. 33. 131 A k s a r â y î , 2 S. 40.
