TERSANELERDE MEYDANA GELEN ATMOSFER PATLAMALARININ TEORİK VE UYGULAMALI OLARAK İNCELENMESİ VE PATLAMADAN KORUNMA
ÖNLEMLERİNİN ALINMASI Furkan ÇOLAK
Yüksek Lisans Tezi Kimya Anabilim Dalı
TERSANELERDE MEYDANA GELEN ATMOSFER PATLAMALARININ TEORİK VE UYGULAMALI OLARAK İNCELENMESİ VE PATLAMADAN KORUNMA
ÖNLEMLERİNİN ALINMASI
Furkan ÇOLAK
Kütahya Dumlupınar Üniversitesi
Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Sınav Yönetmeliği Uyarınca Fen Bilimleri Enstitüsü Kimya Anabilim Dalında
YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır.
Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Bülent BÜYÜKKIDAN
KABUL VE ONAY SAYFASI
Furkan ÇOLAK’ın YÜKSEK LİSANS tezi olarak hazırladığı “TERSANELERDE MEYDANA GELEN ATMOSFER PATLAMALARININ TEORİK VE UYGULAMALI OLARAK İNCELENMESİ VE PATLAMADAN KORUNMA ÖNLEMLERİNİN ALINMASI” başlıklı bu çalışma, jürimizce Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca değerlendirilerek kabul edilmiştir.
25/04/2019
Prof. Dr. Önder UYSAL
Enstitü Müdürü, Fen Bilimleri Enstitüsü ……….
Prof. Dr. Cengiz YENİKAYA
Anabilim Dalı Başkanı, Kimya Bölümü ……….
Dr. Öğr. Üyesi Bülent BÜYÜKKIDAN
Danışman, Kimya Bölümü ……….
Sınav Komitesi Üyeleri
Prof. Dr. Cengiz YENİKAYA
Kimya Bölümü, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi ……….
Prof. Dr. Mehmet POYRAZ
Kimya Bölümü, Afyon Kocatepe Üniversitesi ……..……….
Dr. Öğr. Üyesi Bülent BÜYÜKKIDAN
ETİK İLKE VE KURALLARA UYGUNLUK BEYANI
Bu tezin hazırlanmasında Akademik kurallara riayet ettiğimizi, özgün bir çalışma olduğunu ve yapılan tez çalışmasının bilimsel etik ilke ve kurallara uygun olduğunu, çalışma kapsamında teze ait olmayan veriler için kaynak gösterildiğini ve kaynaklar dizininde belirtildiğini, Yüksek Öğretim Kurulu tarafından kullanılmak üzere önerilen ve Kütahya Dumlupınar Üniversitesi tarafından kullanılan İntihal Programı ile tarandığını ve benzerlik oranının %.... çıktığını beyan ederiz. Aykırı bir durum ortaya çıktığı takdirde tüm hukuki sonuçlara razı olduğumuzu taahhüt ederiz.
TERSANELERDE MEYDANA GELEN ATMOSFER PATLAMALARININ TEORİK VE UYGULAMALI OLARAK İNCELENMESİ VE PATLAMADAN KORUNMA
ÖNLEMLERİNİN ALINMASI
Furkan ÇOLAK
Kimya, Yüksek Lisans Tezi, 2019
Tez Danışmanı: Dr. Öğr. Üyesi Bülent BÜYÜKKIDAN
ÖZET
Ülkemizde üretimin sürekli olduğu, birçok kişiye iş imkânı tanıyan ve ülke ekonomisine büyük katkılar sağlayan sanayi kollarından birisi olan tersaneler incelenmiştir. Gemi inşaa, bakım-onarım işlerinde, büyük enerji ve iş gücüne ihtiyaç bulunmaktadır. Bu sebeple çalışanların sayılarında ciddi oranda artış olmuştur. Bu artış ile birlikte çalışanların bilgi düzeyi, yapılan işlerin yanı sıra tersanelerde karşılaşılacak tehlikeler ile alınması gereken tedbirler konusunda bilgi düzeylerinde ciddi değişkenlik görülmektedir. Bu durumun sonucunda da tersanelerde yaşanan iş kazaları ve meslek hastalıkları artış görülmektedir. Özellikle yanlış yapılacak veya alınan kararlar sonucu tersane içerisinde yangın, patlama vb. olaylar yaşanabilmektedir.
Bu çalışmada İş Sağlığı ve Güvenliği kapsamında tersaneler saha çalışmaları sırasında karşılaşılan kimyasal risklerin belirlenmesi ve tespit edilen risklerin doğru şekilde düzeltici-önleyici faaliyetler yapılması amacı ile Yalova başta olmak üzere Marmara Bölgesi’nde bulunan tersanelerde karşılaşılan riskler ve tehlikeler incelenmiştir.
Bu amaçla EN 60079-10-1:2015 standardı baz alınarak patlayıcı ortamları belirleme için hesaplanmalar ve mevcut riskler ile alınması gereken tedbirlerin tablo halinde belirlenmesi için 5 x 5 Matris Yöntemi Risk Değerlendirmesi kullanılmıştır.
THEORETICAL AND PRACTICAL INVETIGITATION OF ATMOSPHERIC BURSTS IN SHIPYARDS AND DETERMİNATION OF PREVENTIVE MEASURES AGAINST
EXPLOSION
Furkan ÇOLAK
Chemistry, Master Thesis, 2019
Thesis Supervisor: Assist. Prof. Dr. Bülent BÜYÜKKIDAN
SUMMARY
In our country,the shipyards,which are one of the industry branches,which are continuous production,provide job opptunities to many people ande make great contributions to the country's economy, have been examined.In shipbuilding,maintenance-repair works,large energy and labor force are needed. Therefore, the number of the employees has been increasing significantly. As a result of this increase, it has been observed serious varition on the knowledge of employees, the works performed, the precation taken faced in danger in shipyards. As a result of this situation, occupational accidents and occupational diseases increase in shipyards. Especially in the shipyard as a result of wrong decisions or decisions taken fire, explosion, etc. events can be experienced.
In this study, the risks and hazards faced the shipyards in the Marmara Region, particularly in Yalova, have been examined in order to determine the chemical risks faced during the field work of shipyards in the scope of Occupational Health and Safety and to correct corrective and preventive actions for the identified risks.
For this purpose, 5 X 5 Matrix Method Risk Assessment was used to calculate the calculations for the determination of the explosive atmospheres to determine the current risks and measures to be taken based on the EN 60079-10-1: 2015 standart.
TEŞEKKÜR
Tez çalışmamda bana danışmanlık yapan ve yol gösteren, bilgi ve deneyimlerini paylaşan, bana her konuda yardımcı olarak desteğini esirgemeyen Saygıdeğer Hocam Danışmanım Dr. Öğr. Üyesi Bülent BÜYÜKKIDAN, yüksek lisans eğitimimde bilgi ve deneyimlerini paylaşan İş Güvenliği Uzmanlarına bu çalışmanın yapılması ve yürütülmesinde emeği geçen üniversite çalışanlarına teşekkür ve saygılarımı sunarım.
İÇİNDEKİLER
Sayfa ÖZET ... v SUMMARY ... vi ŞEKİLLER DİZİNİ ... xi ÇİZELGELER DİZİNİ ... xiiiSİMGELER VE KISALTMALAR ... xiv
1. GİRİŞ ... 1
2. PATLAYICI ORTAMLAR ... 2
2.1. Patlamanın Etkileri ... 2
2.2. Patlayıcı, Parlayıcı ve Yanıcı Olan Gaz, Toz ve Buharlar ... 3
2.2.1. Gazlar ... 3
2.2.2. Sıvılar ... 4
2.2.3. Katı Maddeler, Tozlar ... 5
2.3. Patlama ve Yanma Mekanizması ... 7
2.3.1. Yanmanın genel kimyası ... 7
2.3.2. Oksidasyon hızları ... 7
2.3.3. Yangın sınıfları ... 8
2.3.4. Patlamanın oluşma mekanizması ... 8
3. TERSANELERDE YANGINA VE PATLAMALARA NEDEN OLAN MALZEMELER VE ÇALIŞMALAR ... 12
3.1. Tehlikeli Olan Kimyasal Gazlar ... 12
3.1.1. Aşındırıcı gazlar ... 13
3.1.2. Parlayıcı (yanıcı) gazlar ... 13
3.1.3. İnert gazlar... 13
3.1.4. Oksitleyici (yakıcı) gazlar ... 13
3.1.5. Kriyojenik gazlar ... 14
3.1.6. Toksik gazlar ... 14
4. TERSANELERDE KAPALI ALANLARDA YAPILAN ÇALIŞMA ESNASINDA YAŞANAN İŞ KAZASI ÖRNEĞİ VE İNCELENMESİ ... 15
İÇİNDEKİLER (devam)
Sayfa
4.1. Gemide Balast Tankında Yapılan Boyama İşleminde Oluşan Gaz Birikmesi Sonucu
Patlama ... 15
4.1.1. Çalışma olan balast tankının gösterimi ... 15
4.1.2. İş kazasında kullanılan boya pompası ile bilgiler... 16
4.1.3. Kazada tespit edilen uygulama hataları ... 17
4.1.4. Kök neden analizi ve temel unsurlar ... 18
4.1.5. Yaşanan kazanın oluş şekli ... 22
5. PATLAYICI ORTAM-ATEX ... 24
5.1. Ülkemizde Patlayıcı Ortam İle İlgili Mevzuat Bilgileri ... 24
5.2. Avrupa Birliği Üye Ülkeleri ve Türkiye’de Tehlikeli Alan Sınıflandırmaları ... 26
5.2.1. Tehlikeli alanların sınıflandırılması ... 27
5.2.2. Tehlikeli bölgelerin gösterimi ... 27
5.2.3. Tehlikeli bölgelerin belirlenmesi ... 28
5.2.4. Patlamadan korunma yöntemleri ... 35
5.2.5. Patlamadan korunma dokümanında kullanılacak risk değerlendirme yöntemi – L tipi matris ... 37
5.2.6. Patlayıcı ortamlarda kullanılacak ekipmanlar ... 42
6. DENEYSEL UYGULAMALAR ... 44
6.1. Tersanelerde Muhtemel Patlayıcı Ortam Oluşabilecek Bölümler ... 44
6.2. Kullanılan Madde ve Malzeme Listesi... 45
6.3. Tersanede Kullanılan ve Karşılaşılması Muhtemel Yanıcı Gaz ve Sıvı Maddeler ... 46
6.4. Tersanedeki Çalışmalarda Tutuşturucu Kaynaklar ... 46
6.5. İnceleme Yapılan Tersanelerde Tespit Edilen Muhtemel Olan Patlayıcı Ortamlarda Yapılan Bölge Hesaplamaları ... 48
6.5.1. Doğalgaz vanası ... 48
6.5.2. LPG tüp demetleri ... 53
6.5.3. Gemilerde yakıt tankları ... 58
6.5.4. Gemilerde mazot tankları ... 64
İÇİNDEKİLER (devam)
Sayfa
KAYNAKLAR DİZİNİ ... 73 ÖZGEÇMİŞ
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil Sayfa 2.1. Patlama üçgeni. ... 2 2.2. LEL ve flashpoint. ... 5 2.3. Toz patlaması. ... 6 4.1. İlk, ikinci ve üçüncü gösterim. ... 15 4.2. Boya pompası ... 16 4.3. Topraklama ... 164.4. Boya yapılmadan önce havalandırma poşetinin konumlandırılması ... 18
4.5. Çift dip dibinde ucu bağlı olan taze hava hortumu ... 19
4.6. Patlama esnasında kullanılan fanın görüntüsü ... 20
4.7. Kullanılan fanın elektrik ... 20
4.8. Patlama olmadan önceki durumda fanın konumlandırılması ... 21
4.9. Kullanılan 24 voltluk aydınlatma trafoları ... 21
4.10. Patlama yerinde çalışanın cep telefonu ... 22
4.11. Patlama esnasından kurulu olan havalandırma ... 23
5.1. Patlayıcı ortam levhası ... 26
5.2. Tehlikeli alan gösterimi... 27
5.3. Seyreltme derecesinin hesaplanması. ... 32
5.4. Baca etkisinden kaynaklanan debi hesabı ... 33
5.5. Tehlikeli alan tahmini ... 34
5.6. LEL ve UEL ... 36
5.7. Risk kontrol adımları. ... 41
5.8. Etiket bilgisi. ... 43
6.1. Yanıcı maddelerin özellikleri ... 46
6.2. Doğalgaz vanası hesaplamalarında tespit edilen emniyet mesafesi. ... 49
6.3. Doğalgaz vanası hesaplamalarında elde edilen havalandırma etkisi. ... 50
6.4. Doğalgaz vanası gösterimi. ... 52
6.5. LPG hesaplamalarında tespit edilen emniyet mesafesi. ... 55
6.6. LPG hesaplamalarında elde edilen havalandırma etkisi... 55
6.7. LPG gösterimi. ... 57
6.8. Yakıt tankları hesaplamalarında tespit edilen emniyet mesafesi... 60
ŞEKİLLER DİZİNİ (devam)
Şekil Sayfa
6.10. Yakıt tankları gösterimi... 63
6.11. Mazot tankları hesaplamalarında tespit edilen emniyet mesafesi. ... 66
6.12. Mazot tankları hesaplamalarında elde edilen havalandırma etkisi. ... 67
ÇİZELGELER DİZİNİ
Çizelge Sayfa
2.1. Bazı kimyasal maddelerin alt ve üst patlama sınırları ... 3
2.2. LEL değerleri ve giriş kriterleri ... 4
2.3. Sıvıların patlama tehlikesi oluşturması, patlama noktaları. ... 4
2.4.Yangın sınıfları ve söndürücüleri ... 8
5.1. Tehlike sınıfları ve tanımları ... 27
5.2. Tehlikeli olan bölgelerin belirlenmesi ... 28
5.3. Formüller ... 29
5.4. İkinci derece boşalma için öneriler ... 31
5.5. Havalandırma hızları ... 33 5.6. Sıcaklık sınıfları ... 35 5.7. Olasılık ve şiddet ... 37 5.8. Risk matrisi ... 38 5.9. Risk skoru ... 38 5.10. Kontrol hiyerarşisi ... 39
5.11. Madenlerde kullanılan ekipmanlar ... 42
5.12. Sanayide kullanılan ekipmanlar ... 42
6.1. Muhtemel patlayıcı ortam oluşabilecek bölümler ... 44
6.2. Kullanılan madde ve malzeme özellikleri. ... 45
6.3. Tersanelerde incelenen çalışmalarda görülen tutuşturma kaynakları. ... 47
6.4. Doğalgaz vanası hesaplamalarında elfe edilen tehlike bölgesi. ... 51
6.5. LPG hesaplamalarında elde edilen tehlike bölgesi ... 56
6.6. Yakıt tankları hesaplamalarında elfe edilen tehlike bölgesi. ... 62
SİMGELER VE KISALTMALAR
Simgeler Açıklama
ATEX : Atmosfer Patlaması
İSG : İş Sağlığı ve Güvenliği
MSDS : Malzeme Güvenlik Bilgi Formu
LEL : Alt Patlama Sınırı
UEL : Üst Patlama Sınırı
LPG : Sıvılaştırılmış petrol gazı
CH3 : Metan C2H5 : Etan C3H7 : Propan C4H9 : Bütan NH3 : Amonyak H2S : Hidrojen Sülfür CO : Karbon monoksit C2H2 : Asetilen
Flash Point : Parlama Noktası
NFPA 30 : Ulusal Yangından Korunma Birliği
m : Metre cm : Santimetre mm : Milimetre nm : Nanometre g : Gram Hz : Hertz kHz : Kilohertz K : Kelvin j : Joule Pa : Pascal MPa : Megapascal
1. GİRİŞ
Gemi bakım-onarım, yeni inşaa ve gemi sökümü gibi farklı farklı faaliyet gösteren tersanelerde günlük yapılan çalışmalarda gerekli önlemlerin alınmadan çalışma yapılması sonucu her an patlayıcı ortam oluşma olasılığı bulunmaktadır.
Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik, AT-EX direktifleri ve Uluslararası Standartlar çerçevesinde mevcut olan tez tarafımca hazırlanmıştır.
Mevcut koşullarda henüz meydana gelmemiş olan atmosfer patlaması (AT-EX), çalışma koşullarının bozulması ile mümkün olabilecek riskler göz önüne alınıp uluslararası standartlar çerçevesinde tespit edilen tehlikeli alanların hesaplamaları teorik ve pratik olarak yapılması ve sonucunda da elde edilen bilgiler ışığında alınması gereken önlemler belirlenecektir.
Patlayıcı ortamlar, belirli bir potansiyele sahip olduğu düşünülen ve patlama tehlikesinin olduğu bölgelerdir. Diğer bir deyişle, alevlenebilir olan maddelerin tehlikeleri miktarlarda bulunması neticesinde gaz buharı, duman, toz ya da lifler gibi havayla birleşip potansiyel olarak patlayıcı karışımlarının oluştuğu bir atmosfer diyebiliriz.
Ülkemizde 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’n çıkması devamında da kanuna bağlı yönetmelikler ile ilgili çalışanların sağlık ve güvenliklerinin korunması kapsamında önemi katlanarak artmıştır.
Ülkemizde yaşanmış olan ölümlü iş kazaları, genellikle madenlerde yaşanan çoklu ölümlü iş kazaları bu yolda ülke olarak bu konularda çok fazla eksiğimizin var olduğunu göstermektedir.
2. PATLAYICI ORTAMLAR
Patlayıcı ortamlar, potansiyel patlama riski bulunan yerler olarak tanımı yapılabilir. Patlayıcı ortamların meydana gelmesi ve tehlikeli olabilmesi için üç faktörün aynı anda birlikte olması gerekmektedir.
a. Patlayıcı madde; Patlayıcı, parlayıcı ve yanıcı gaz, buhar veya toz b. Hava (Oksijen)
c. Enerji, patlamayı ateşleyecek bir kıvılcım veya güç kaynağı
Unsurların arasından herhangi bir tanesi devre dışı bırakılırsa patlama tehlikesi ortadan kalkar. Bu üç unsurun oluşturduğu üçgene Patlama Üçgeni adı verilir. Bu üçgen aşağıdaki gibi sembolize edilmiştir.
Şekil 2.1. Patlama üçgeni.
2.1. Patlamanın Etkileri
Aşırı gürültü şeklinde ortaya çıkan ses ile oluşan basınç dalgaları patlamanın en önemli etkileri arasındadır. Bu etkiler (basınç ve ses dalgaları) mevcut olan duvarları yıkabilir pencereleri de buz haline getirebilecek güçtedir. Ayrıca, meydana gelen patlamanın etkisiyle oluşabilecek ani yıkıcı gaz genleşmeleri, duman bulutları, alev topları ve dalgaları ile yakıcı ısı biçiminde ölümle sonuçlanan olaylara sebep olabilmektedir.
2.2. Patlayıcı, Parlayıcı ve Yanıcı Olan Gaz, Toz ve Buharlar
2.2.1. Gazlar
Patlayıcı gazlar arasında en çok bilinenlerin başında doğalgaz, konutlarda kullanmış olduğumuz tüp gaz (LPG) ile sanayide yapılan kaynak işlemleri için kullanılan asetilen ve hidrojen gazları yer almaktadır. Bu gazlar havayla karıştıkları zaman patlayıcı duruma gelirler ve en ufak ateşleme kaynağı ile patlayabilirler. Hava ile karışım oranı patlama olayı için önemlidir. Her karışımın alt ve üst patlama sınırları bulunmaktadır. Alt patlama sınırı için LEL ifadesi kullanılır. LEL değerleri, alınması gereken önlemler için büyük bir öneme sahip olmakla birlikte gazların tehlike dereceleri (patlama kabiliyetlerini) de belirlemektedir. Gazların bir de üst patlama sınırı için de UEL ifadesi kullanılır.
Patlayıcı maddelerin çok büyük bir kısmını karbonhidratlar oluşturmaktadır. Karbonhidratların fiziksel özellikleri C ve H sayısına göre değişkenlik gösterir. Alkan olarak adlandırılan grubun ilk 4 karbonlu elemanları (CH3, C2H5, C3H7, C4H9) gaz fazında,11-18
karbonlu elemanlar akaryakıt (sıvı fazda),19-40 karbonlu elemanlılar makine yağı ve daha uzun olan karbon zincirliler zift ve mumları oluşturur.
Çizelge 2.1. Bazı kimyasal maddelerin alt ve üst patlama sınırları (Eğri, 2013).
Madde Alt patlama sınırı
(LEL) % Üst parlama sınırı (UEL) % NH3 16 25 C2H2 3 82 Benzin 1,3 7,1 H2S 4 44 CO 12,5 75 LPG 2 9 CH3 5 15
Ortam havasında yer alan bazı yanıcı madde buharlarının yanabileceği/patlayabileceği aralıkları göstermektedir. Bu değerler sabit kalmayıp değişken özellik göstermektedir. Yanıcı sınırları üzerindeki en önemli etken ortam sıcaklıklarıdır.
Yangın çıkmaması, ortam güvenilirliğinin devamı adına yanıcı maddelerin buharlarının LEL seviyelerinin altında olmalıdır. Kapalı ortamlarda bulunan yanıcı madde tespiti için
kullanılan gaz ölçüm cihazları da alt patlama değerini belirli değerlere/aralıklara göre ölçüm yapmaktadır. (Örneğin 0-100 arası LEL değeri). Bu cihazlar yapılan ölçümlerde ortamda bulunan yanıcı maddelerin yanıcılık sınırlarına ne kadar yakın olduğu hakkında bilgi vermektedir.
Sınırlandırılma yapılmış alanlarda yapılan çalışmalar için ideal durum, yapılan ölçümlerde alt patlama değerinin sıfır”0”olması gerekmektedir. Bu tür durumda yapılacak sıcak ya da ateşli çalışmalarda sıkıntı olmayacaktır. Eğer yapılan ölçümlerde LEL değeri farklı bir sonuç gösteriyor ise çalışma yapılmamalı, öncelikle havalandırma yapılmalı ve ortamda bulunan yanıcı maddeler ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Güvenli ortam oluşturulduktan sonra çalışma yapılmalıdır.
Eğer ortam içerisinde yanıcı madde var iken çalışma yapılması zorunlu ise aşağıda yer alan tablodaki şartlara göre çalışılmalıdır.
Çizelge 2.2. LEL değerleri ve giriş kriterleri (Eğri, 2013).
SEVİYE FAALİYET
%(0-5) Ortama giriş iş izni verilir. Kıvılcım çıkarılan çalışmaların yapılmasına izin verilebilir.
%(≥5-10) Ölçme işlemine devam edilir, ark/kıvılcım oluşturacak işler durdurulur. Kıvılcım oluşturmayan işler yapılmasına izin verilebilir.
%10-%25 Olağanüstü durum gerektirir. Ortama giriş ve çalışma izni verilmez.
%≥25 Patlama olmasına çok yaklaştığını gösterir. Çalışma ortamı hemen havalandırılır ve gerekli görülürse de çalışma alanı terkedilmelidir.
2.2.2. Sıvılar
Parlama noktasının tanımı; yanıcı özellikte olan sıvının belli test şartlarında etkili olan bir ateşleme kaynağı ile temas etmesi durumunda anlık olarak alev meydana getirebilecek buhar ya da gaz üretebilmiş olduğu minimum seviyede olan sıcaklık değeridir.
Başka bir ifade ile;
Yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı sıvıların en başında petrol türevleri yer almaktadır (Örneğin; benzin, fuel oil, mazot, vb.). Yanıcı sıvı maddeler buharlaşması sonucu havayla karışarak patlayıcı ortam meydana getirirler. Ortam sıcaklığı sıvıların buharlaşması açısından önemli bir faktördür. Ortamda patlamaya sebep olacak oranda sıvı buharının oluştuğu minimum sıcaklık
değerine PARLAMA NOKTASI adı verilir. Bu değer, gazlarda bulunan LEL gibi, alınması gereken önlemler adına büyük öneme sahip olmakla birlikte sıvıların tehlike derecelerini belirler.
Çizelge 2.3. Sıvıların patlama tehlikesi oluşturması, patlama noktaları.
Sınıf Parlama Noktası Kaynama Noktası
IA(Parlayıcı) Tf<22,80C Tb<37,8 0C IB(Parlayıcı) Tf<22,80C Tb<37,8 0C IC(Parlayıcı) Tf<22,80C Tb<37,8 0C II(Yanıcı) 37,8 0C <Tf<600C IIIA(Yanıcı) 600C <Tf<930C IIIB(Yanıcı) Tf>930C
Sıvılar patlama noktaları dikkate alınarak tehlike sınıflarına ayrılırlar. Tehlike sınıfları Amerikan NFPA 30 standardı dikkate alınarak yapılmaktadır. Tüm dünyada Amerikan standartı kullanımdadır. TS 12820’de yapılan sınıflandırma NFPA 30 standardından alınmıştır.
Şekil 2.2. LEL ve flashpoint.
2.2.3. Katı Maddeler, Tozlar
Toz patlamaları ile gaz patlamalarını kıyaslayacak olursak toz bulutları daha fazla tehlikeli ve tahrip edici özelliğe sahiptir.
Katı maddelerde, lif, kırpıntı, yonga ya da toz şeklinde olanları da patlayıcı ortam oluşturabilmektedir. Çekirdek büyüklüğü yaklaşık 500 μm altında olan ve havada belirli bir zaman süzebilen katı maddeler de toz kabul edilmektedirler.
Toz patlaması olması için gerekli olan şartlar: a-Yanıcı bir madde
-Gıda ve tarım ürünleri gibi organik maddeler -Pestisit, pigment ve plastik gibi sentetik organikler -Kömür
b-Tozun kuruluğu (Tozlar ne kadar kuru olursa patlama o kadar şiddetli olur.) c-LEL ulaşma ve toz partikülün büyüklüğü (3)
Not: LEL havada asılı olan tozlarda, 5 ila 500 g/m3 arasında değişkenlik gösterir. Ayrıca
0,5 mm’nin altındaki çaplarda her toz az ya da çok patlayıcı özelliktedir.
d-Ortamdaki toz parçacıklarının havada asılı pozisyonda olması gerekmektedir.
e-Yeterli miktarda oksijen olması gerektiği gibi buna ek olarak başka yanıcı gazların oluşması patlama şiddetini arttırır. Buna hibrid karışım da denir.
2.3. Patlama ve Yanma Mekanizması
ATEX patlamalarının davranış özellikler ve mekanizmalarının çok daha iyi anlaşılması için yanma kimyası hakkında bilgi sahibi olmak gereklidir. Patlama olayı yanmanın daha hızlı gerçekleştiği haldir.
Yanma: Yanıcı olan maddenin yakıcı olan madde (genellikle hava içerisindeki oksijen)
ile minimum tutuşma sıcaklığında oluşturduğu kendini devam ettiren ekzotermik kimyasal zincirleme tepkimedir.
Yangın: Kontrol edilemeyen yanma olayıdır (İnce, 2011).
2.3.1. Yanmanın genel kimyası
CXHY + (X+Y/4)O2 + ISI XCO2 + (Y/2)H2O + ISI(1)
Tepkime (1) tutuşma sıcaklığına dek endotermik evresindedir, fakat bu noktanın sonrasında ısının kaynağı çekilse dahi tepkime kendini beslemektedir. Yanma olayında meydana gelen oksidasyon hızlı oksidasyondur (İnce, 2011).
2.3.2. Oksidasyon hızları
Demirlerin paslanma olayı ve hücresel solunum gibi normal şartlarda hızlı oksidasyona dönüşmeyen olaylara yavaş oksidasyon denir. Yukarıda da anlatıldığı gibi yanma olayı hızlı oksidasyondur.
Gaz, sis ve buharların patlamaları çok hızlı oksidasyondur. Patlayıcı maddelerin patlamalarındaysa infilak veya detonasyon gibi süper hızlı oksidasyon oluşturmaktadır. Formüller aynıdır, fakat hız farklıdır (İnce, 2011).
2.3.3. Yangın sınıfları
Çizelge 2.4.Yangın sınıfları ve söndürücüleri (Yangınların sınıfları, 1998). Yangın Sınıfları Yangın Türü Su Köpük ABC Kuru Kimyevi Toz CO2 Halon A Kömür, Odun, Tahta x x x - - B
Boya, tiner, mazot vb.
Makine yağı, Doğalgaz, Petrol - x x x x
C Elektrik panoları, fişler - - x x x
D
Yanabilen hafif metal yangınları bu sınıfa girer. Potasyum, titanyum, magnezyum gibi.) Kuru kimyevi tozlar bu yangınları
söndürmede kullanılır. x x x
E
Elektrik tesisatında yaşanan yangınları bu
sınıfa girer x
2.3.4. Patlamanın oluşma mekanizması
Yanıcı gazlar, yanıcı katı ve sıvılar gibi gazlaşma ihtiyacı duymamasından dolayı gecikme olayı yaşanmaz. Gazlar bu sebepten dolayı yanma olayı için hazır malzeme olması sebebiyle, tutuşma sıcaklıklarını yakaladıkları anda (yanma üçgeni tamamladığı zaman) hepsi birden ve ani hızla yanmaktadır. Sonuca gelirsek, yanma ürünleri, entropi kuralınca tepkimeye girenlerden fazla olsalar dahi bu artış önemsenmeyecek durumdadır.
Çok kısa süre içerisinde ortam sıcaklıklarının ve yanma ürünü olan gazlar ile birlikte diğer gazlarında sıcaklıklarının oda sıcaklığından 1500 0C’nin üstüne çıkar. Bu sıcaklıklara
aniden ulaşılması ile hacimler katlarca kez artacaktır. Ani hacim artışları da çeperlere ani basınç uygulayacaktır. Devamında yapılardaki kapı, pencere, kapak ya da zayıf olan çeperlerin yırtılmasına sebep olacaktır. Böylece yüksek basınç alınacaktır. Yeterli miktarda yırtılma yüzeyi yok ise binaların çökmesine dahi sebep olabilir. Bu durum tam olarak ATEX patlamasıdır.
Elektriksel Cihazlar
Kıvılcımlı ve sıcak yüzeylerde ateşleme kaynağı oluşturabilir.
a) Şalterler açılıp kapandıklarında,
c) Kablolar ezilip koptuklarında veya kısa devre olduklarında,
d) Herhangi bir kısa devre anında meydana gelen dengeleme akımı gibi olaylarda çıkan
ark ve kıvılcım ortamı tehlikeye düşürebilir.
e) Elektrikli aletlerin tamamı ya ark çıkardıklarından veya ısı ürettiklerinde her zaman
patlayıcı ortamı tehlikeye düşürebilirler. Bu nedenle, patlayıcı ortamlarda kullanılan elektrikli aletlerde azami itina gösterilip gerekli tedbirler alınmalıdır (Sarı, 2007).
Sıcak Yüzeyler (Statik Isı ile Patlama)
Elektrik aletleri ısınmaları dışında mekanik aletlerin çalışmaları dolayısı ile çıkardıkları ısılar da tehlikeli olabilir. Örneğin sıkışan yatak ve rulmanların aşırı ısınmaları da ateşleme kaynağı olabilir. Bu nedenle patlayıcı ortamda çalışan (yalnızca elektrikli değil) tüm ekipmanlara dikkat etmek gerekir (Sarı, 2007).
Mekanik Sürtünmeyle Çıkan Kıvılcım
Patlayıcı gaz bulunan bir ortamda taşlama tezgâhı çalıştırılmaz. Taşın çıkardığı kıvılcım, patlayıcı ortamı tehlikeye düşürebilir. Sürekli kıvılcım çıkaran bir kaynağı patlayıcı ortamdan elimine etmek kolaydır. Buna karşılık, patlayıcı ortamda bulunan bir çelik konstrüksiyonda görülmeyen sürtünmeler (rüzgârdan çarpışma gibi) meydana gelebilir. Gaz kaçağı olan bir vananın üzerindeki köşebentlerin rüzgârdan birbirlerine çarpması beklenmedik kazalara neden olabilir.
Kömür madenlerinde, gazın patlayıcı orana gelmemesine çok dikkat edilir. Havalandırma ile gaz dışarı atılmalıdır. Aksi takdirde patlayıcı kıvamdaki gaz her durumda patlar. Elektrik aletlerinin çalışıp çalışmaması önemli değildir. Kazmanın, çekicin, ayakkabı demirinin ucundan çıkan kıvılcımla patlar. Elbisedeki naylon parçaların sürtünmesinden doğan statik elektrikle patlar. (Sarı, 2007)
Statik Elektriklenme
Çok tehlike yaratan bir kaynaktır. Akla gelmedik ve düşünmedik yerlerde sorun teşkil eder. Bilhassa kurulu tesislerde bakım dolayısı ile yenileme ve tadilat yaparken bolca yaşanan bir olaydır. Bu nedenle patlayıcı atmosfer ortamda çalışan bazı tesisler için, sürtünme ile elektriklenmeyen malzeme temin edilir.
Aynı zamanda çalışanların üzerlerine giymiş oldukları kıyafetlerin statik elektrik üretebilir ve çalışanlardan meydana gelen 20 – 30 mj lük eneri gaz ve tozların patlamasına neden olabilir. Çalışanların üzerlerinde giymiş oldukları kıyafetlerde ve kullandıkları malzemelerde statik elektriğe karşı teknik ve idari güvenlik tedbirleri düşünülecektir. (Sarı, 2007)
Açık Alev Sıcak Gaz ve Akkor Haldeki Parçacıklar
Örneğin kaynak esnasında etrafa fırlayan akkor haldeki parçacıklar patlayıcı ortamı ateşleyebilir. Bu tip partiküller bilhassa yanıcı tozlar için tehlike arz etmektedirler.
Adyabatik Basınç, Şok Dalgası
Tüp şeklinde olup, düşük basınçta çalışan aletler patlama kaynağı teşkil edebilirler. Örneğin floresan tüpleri, kırıldıklarında tehlikeli olabilmektedirler. Yalnız bu olay tüpün kırılış şekline bağlıdır. Adyabatik basınç sıkışması olabilmesi için tüpün ortadan değil ucundan kırılmış olması gerekir.
Yıldırım Düşmesi
Yıldırım çok yüksek enerji içerdiğinden düştüğü yerde yalnızca patlayıcı ortamı ateşleme ile kalmaz, tesiste mekanik tahribata ve yangına neden olur.
Kaçak Elektrik Akımları, Katodik Koruma
Elektrikli raylar ve diğer “topraklı elektrik besleme akımı” taşıyan benzeri tesislerde, örneğin katodik koruma uygulanan ekipmanlarda parazit akımları oluşur. Bu akımlar topraklama noktaları arası gerilim farkı yaratabilir ve bu gerilim farkı da ark çıkmasına neden olabilir. Bu nedenle patlayıcı madde taşıyan borularda paslanmaya karşı katodik koruma uygulanırken, topraklama noktaları arasında gerilim farkı oluşmaması için EŞ POTASİYEL topraklamaya dikkat edilir. Conta ile izole edilmek zorunda kalınan boru kısımlarının cıvata ile metalik bağlantısı olmasına rağmen, bakır bir levha ile ilaveten birbirlerine irtibatlanmaları buna örnek verilebilir.
Ultrasonik Ses Dalgaları
20 kHz ve üzeri mekanik dalgalar enerji birikimine ve dolayısı ile ısınmaya neden olabildiklerinden, patlayıcı ortamı tehlikeye düşürebilirler. Bu nedenle patlayıcı ortamda çalışması icap eden ultrasonik cihazlar da, elektrikli aksamaların yanı sıra, üretilen ses dalgasına da dikkat edilmelidir.
Radyo Dalgaları
Dalga boyu 10 km ile 1 m arası olan radyo dalgaları bazı hallerde ısınmalara neden olabilmekte ve dolayısı ile patlayıcı ortamı tehlikeye düşürebilmektedirler.
İyonize Radyasyon
Dalga boyu 770 nm ile 390 nm arası olan elektro manyetik dalgalar. Elektromanyetik Dalgalar
Dalga boyu 10 nm’nin altında olan elektro manyetik dalgalar.
Ekzotermik (Isıveren) Reaksiyonlar, Kendiliğinden Ateşlenen Tozlar Dâhil
Isı üretimi oranı ısı oranını aştığında ekzotermik reaksiyonlar bir ateşleme kaynağı olarak hareket edebilir. Çoğu kimyasal reaksiyon ekzotermiktir.
3. TERSANELERDE YANGINA VE PATLAMALARA NEDEN
OLAN MALZEMELER VE ÇALIŞMALAR
Tersanelerde yapılan sıcak işlemler, boya ve raspa işlemleri, kapalı alanlarda çalışmalar başta olmak üzere yangına ve patlamaya sebep olacak birçok işlemler yapılmaktadır. Gerekli tedbir ve önlemler alınmaması durumunda istenmeyen iş kazaları yaşanmaktadır.
Bu bölümde tersane içerisinde yangın ve patlama olaylarına sebep olacak çalışmalar ele alınacaktır.
3.1. Tehlikeli Olan Kimyasal Gazlar
İşletmelerde ham ve ara madde ya da ürün olarak gaz, buhar, sis, duman ya da toz halinde değişik türlerde maddeler bulunmakta ya da farklı işlemler neticesinde ortaya çıkar. Bunlar çalışma alanlarında havayı kirletebilirler. İnsan sağlığı için tehlikeli olmayabilirler, fakat konsantrasyon değerleri yüksek olursa rahatsız edici özellikte olabilirler. Zaman zaman da insan sağlığı için çok zararlı olabilmektedirler. Kirlenmiş olan havanın solunması durumunda çok ciddi hastalıklara ya da insanların ölümlerine neden olabilirler. Başka durumlarda da değişik konsantrasyonlarda olan bazı gazlar parlama, patlama ya da yangın riskini ortaya çıkarabilirler.
Çalışma saatleri içerisinde bu maddeler çalışma alanına dağılabilirler. Bunların dağılması tamamen önlenemeyebilir. En iyi ve modern çalışma yerlerinde ileri seviyede teknolojiden yararlanılmasına rağmen, her basamakta çalışma ortamı tamamen arınmış olarak çalışılması mümkün değildir. Zararlı olabilecek olan maddelerin sızması ile çalışanların solunum bölgelerine girmesi engellenemeyebilir.
Yapılan çalışmalarda bu maddelerin çalışma alanlarına girmesi engellenemiyor olsa da, özel çalışmalarla (genel havalandırma, lokal-yerel absorbsiyonlu/emişli havalandırma vb.) havada bulunan kirletici maddelerin yoğunlukları (kirli hava uzun zaman solunsa dahi) zararlı olmayacak, parlama ve patlama riski oluşturmayacak hale getirilebilir.
Gerekli tedbirleri almak için ön koşul mevcut riskleri iyi tanımaktır. Bu nedenle aşağıda gazların iyice tanıtılması amaçlanmıştır.
Gaz kelimesi; sabit şekle buna ilave olarak belirli bir hacime sahip olmayıp sınırı olmadan yer aldığı ortama yayılma özelliği olan ve ortam basıncının fazlalaşması ya da sıcaklığının azalması ile sıvı ya da katı hale dönüşebilen maddeleri tanımlar.
3.1.1. Aşındırıcı gazlar
Sahip olunan kimyasal özellikler sebebi ile canlı dokularda gözle görülebilecek tahribatlara ya da kalıcı olan bozulmalara sebep olan gazlar olarak adlandırılmaktadır. NH3 ve Cl2
aşındırıcı gazlar için örnek verilebilecek gazlar arasındadır.
Tek başlarına ya da suyla temas ettiği malzemelerde ya da yüzeylerde aşınma meydana getirirler. Aşındırıcı gazlar reaksiyona girebilir, toksik, parlayıcı ya da oksitleyici özellikte olabilirler. Bu gazların çoğu düşük konsantrasyonlarda uzun zaman tehlikeli olmaktadır.
3.1.2. Parlayıcı (yanıcı) gazlar
Atmosferik basınç ve sıcaklıkta havayla olan etkileşimi, hacim bazında %13 ya da daha az parlayıcı karışım oluşturan ya da minimum parlama sınırı düşünülmeden havada hacim bazında %12 ya da daha fazla parlama alanına sahip olan gazlar parlayıcı gazlar sınıfında yer almaktadır. Asetilen, amonyak, karbon monoksit, hidrojen, etan parlayıcı gazlar için örnek verilebilir.
Yüksek basınçlı, toksik, reaksiyona girebilen ve havada bulunan oksijeni tüketebilen özellikte olabilirler. Sıcaklık, basınç ya da oksijen konsantrasyonunda meydana gelen değişiklikler, parlama olacak alanının büyüklüğünde çok önemli oranda değişime neden olabilir.
3.1.3. İnert gazlar
Normal sıcaklık ve basınçta diğer maddelerle reaksiyona giremeyen gazlar olarak ifade edilmektedir. Renksiz ve kokusuz özellikte olup parlayıcı ve toksik özelliğe sahip değildir. Bu gazlarda yüksek basınç en belirgin tehlikedir.
Genellikle 13,8 MPa üzerindeki basınç değerlerinde depolanmaktadır. Kapalı alanlarda da insan sağlığı için gerekli olacak oksijen miktarını değiştirebilmektedir. İnert gazlara helyum, argon, neon gibi gazlar söylenebilir.
3.1.4. Oksitleyici (yakıcı) gazlar
Tek başlarına tutuşma özelliği olmayan fakat tutuşmanın gerçekleşmesi için yardımcı olan gazlar olarak ifade edilir. Sıkıştırılmış hava, azot oksit ve oksijen bu gazlar için emsal olabilir. Yüksek basınçlı, toksik ve reaksiyona girebilen özelliktedir.
3.1.5. Kriyojenik gazlar
-90°C’nin altında kaynama noktasına sahip olan gazlar kriyojenik gazlardır. Son derece soğuk olurlar. Soğuk yanığı gibi doku ölümüne neden olabilmektedirler.
Bu gazlar, parlayıcı ya da oksitleyici özellikte olabilirler. Kriyonejik sıvılar sadece yüksek basınç altında iken oluştururlar. Kriyojenik sıcaklıklarda, ekipman bileşenleri kırılgan bir halde olabilirler. Bu gazlar için azot, oksijen örnek verilebilir.
3.1.6. Toksik gazlar
İnsan üzerinde ölümcül ya da daha farklı zararlı etkilere neden olan gazlar olarak ifade edilir. Toksik gazlar, yüksek basınçlı, reaksiyona girebilen parlayıcı ya da oksitleyici özellikte olabilirler. Zehirlilik seviyesi ve etkileri gazlara göre değişmekte, belirli oranda solunması durumunda ölümcül özelliktedir. Bu gazlar için karbon monoksit, azot oksitler örnek olarak verilebilir.
4. TERSANELERDE KAPALI ALANLARDA YAPILAN ÇALIŞMA
ESNASINDA
YAŞANAN
İŞ
KAZASI
ÖRNEĞİ
VE
İNCELENMESİ
4.1. Gemide Balast Tankında Yapılan Boyama İşleminde Oluşan Gaz Birikmesi
Sonucu Patlama
Tezin konusu olan tersanelerde meydana gelen atmosfer patlamaları ile ilgili yaşanmış olan ölümle sonuçlanan iş kazası incelemesi yapılacaktır.
08.06.2009 tarihinde 20.00 sularında Venga adlı gemide yapılan boya işlemi sırasında patlama meydana gelmiştir ve devamında ölümle sonuçlanan iş kazası yaşanmıştır. Bu iş kazası gemi içerisinde kapalı alan tanımına uyan Balast tankında ikinci kat boya işleminin yapıldığı sırada meydana gelmiştir.
İş kazası ile ilgili elde edilen bilgilere göre; a. Kullanılan Boya Tipi/Modeli: Intershield 300 b. Kullanılan Boyanın Parlama Derecesi:280 0C
c. Kullanılmakta Olan Havalandırma Fan Kapasitesi:8000m3/saat
d. Çalışmanın başladığı saat:19.00 e. Hava sıcaklığı(dry): 2400C (7)
4.1.1. Çalışma olan balast tankının gösterimi
4.1.2. İş kazasında kullanılan boya pompası ile bilgiler
Olayda kullanılan pompanın topraklama kablo mandalının topraklama lamasına takılmış olduğu ve yapılması gerekli olan izolasyon direnci ölçümlerin yetkili elektrikçi tarafından yapıldığı ve sonusun 3 ohm olarak tespit edildiği belirtilmiştir.
Şekil 4.2. Boya pompası (Balast tankı boyama işleminde gaz birikmesi sonucu patlama - ölümlü
iş kazası, 2009).
İş kazasının yaşandığı geminin bir topraklama lamasının yüzer havuzun güvertesine bağlantı yapıldığı ve topraklamanın bu şekilde sağlandığı aşağıdaki fotoğrafta görülmektedir.
Şekil 4.3. Topraklama (Balast tankı boyama işleminde gaz birikmesi sonucu patlama - ölümlü iş
kazası, 2009).
Yaşanan iş kazasında tanıkların ifadelerinde özetle aydınlatmanın sağlanması için 24 V AC seyyar lambaların kullanıldığı, gemide söz konusu boya işleminin yapıldığı mahalde boya ekibi harici kimsenin çalışmadığı ve çalışma başlaması ile birlikte yaklaşık saat 19.55 – 20.00
civarı çalışmanın olduğu tanktan patlama sesinin duyulduğu, devamında da duman ve alevlerin çıktığı beyan edilmiştir.
Patlamanın olduğu tankta emiş fanının bulunmaması ve patlama esnasında meydana gelen ısının tank içerisinde boyanmış yerlerde normalinde üstünde olan bir oran ve hızla buharlaştırması neticesinde meydana gelen patlayıcı gazlar patlamanın yaratmış olduğu vakum alanıyla içeriye dolmuş olan taze hava ile karışarak çok güçlü patlayıcı karışım ortaya çıkmıştır.
Yaşanan olayda elde edilen verilere göre patlamada çıkmış olan elektrik kabloları ve kırımlı ampuller kıvılcım oluşması ile tankta daha sonra duyulmaya başlanan uğultu ile ikinci bir patlamanın yaşandığı düşünülmektedir. (Balast tankı boyama işleminde gaz birikmesi sonucu patlama - Ölümlü iş kazası, 2009)
4.1.3. Kazada tespit edilen uygulama hataları
Öncelikle bu olayda patlamanın meydana gelmesi için iki unsur bir araya gelmesi bilinmelidir.
a) Tank ya da kapalı alan içerisinde patlamanın meydana gelmesine neden olabilecek
oranda hava ile patlayıcı gazın oluşturduğu karışımının birikmesi ve oluşan karışımın belli bir sıcaklığının üzerinde olması
b) Oluşan karışımın patlamasına sebep olacak ısı ya da kıvılcım kaynaklarının ortamda
bulunması.
Kapalı alanların yeteri kadar ve uygun şekillerde havalandırılması sağlanmalıdır. Aksi durumlarda istenmeyen olaylar yaşanabilmektedir.
Yapılan boya işleminde uygun olmayan havalandırma, solvent buğusunun havadan ağır olmasından dolayı çalışmanın başlamış olduğu çift dip kısmında yoğun olarak birikmesine ve havadaki oranının %1’in üzerinde çıkmasına sebep olmuştur.
Havalandırma için kullanılan hortumun emiş ağzının da çift dip alanının içine kadar uzatılma işlemi ya da taze havanın en kısa yoldan kaçmasına sebep olan yatay menhollerin kapatılması işlemi yapılmalıydı.
Bunların yerine olayda dipte birikmiş olan patlayıcı karışım yukarıya doğru sürükleme üzere taze hava basan hortumların konumlandırılması işlemi yetkili olmayan ve patlayıcı ortamlarla ile ilgili bilgi sahibi olmayan kişiler tarafında yapılması bu kazanın yaşanmasında ana sebeptir.
Bu olaya benzer ortamlarda kıvılcım oluşmasına sebep olabilecek ekipmanlar ve malzemelerden uzak durulması, patlamaya neden olmaması için alev-sızdırmaz özellikte (exproof), anti statik kişisel koruyucular, elbise ve techizatlar kullanılması gerekir. Çalışanlar kontrol dışı patlamaya neden olacak malzemeleri (cep telefonları, bozuk paralar, çakmak, kemerlerin tokaları vb.) yanlarındayken patlayıcı ortam oluşması muhtemel olan yerlere girmemelidir. İlgili çalışanlar patlayıcı ortam hakkında gerekli eğitimleri almış olsa dahi Çalışma İş İzni Prosedürleri oluşturularak sorumlular tarafından gerekli kontroller yapıldıktan sonra gözetim altında iken çalışma yapılmalıdır. Böyle yerlere girişi çalışanların insiyatifine bırakılmamalıdır. (Balast tankı boyama işleminde gaz birikmesi sonucu patlama - Ölümlü iş kazası, 2009)
4.1.4. Kök neden analizi ve temel unsurlar
a) Aşağıda yer alan fotoğraflardan da anlaşıldığı üzere temiz hava hortumları uygun
şekilde konumlandırılmamış.
b) Hava girişlerinin yeterli seviyede oluşu ve kör noktalara rahat şekilde ulaşması,
muhtemel gaz sıkışmaları ve birikmeleri önlemek adına çok büyük bir öneme sahiptir. Bu olayda elde edilen verilere göre olayın gerçekleşmesinden önce yerleştirilmiş ve tank dibine kadar inen hortumların boya işleminin yapıldığı esnada vefat eden boyacı tarafından gerekli özeni ve dikkati göstermeden (yeteri kadar sık ve uygun yerleştirilmediği) yapmış olduğu düşüncesini doğurmaktadır.
Şekil 4.4. Boya yapılmadan önce havalandırma poşetinin konumlandırılması (Balast tankı
Şekil 4.5. Çift dip dibinde ucu bağlı olan taze hava hortumu (Balast tankı boyama işleminde gaz
birikmesi sonucu patlama - ölümlü iş kazası, 2009).
Söz konusu tankta baş taraf menholünden iki adet taze hava basma hortumu görülmektedir
c) Olayda kullanılan fanın tipi ve konumlandırılması
d) Olayda 8.000 m3/hava emişi yapan bir adet fan kullanıldığı görülmüştür. Fakat fanın
menhol üstüne konulması ve arada bir davlumbaz sisteminin olmaması fanın emiş gücünü etkilemekte verimsiz hale getirmektedir. Kullanılan fan ne kadar güçlü görünse de menholun üzerine uygun yerleştirme yapılmadığında dolayı tam kapasitede verim vermesini engellemektedir. Fanlar için uygun çapta plastik hortumlar kullanılmalı ve izole edilerek kapağa bağlanmalı, patlamaya karşın hazırlanacak Patlamadan Korunma Dokümanında yapılan hesaplamalar sonucu elde edilen verilere göre exproof özellikte olmalıdır. Kullanılan fanın emiş yapıyor olması ve motorunun dış tarafta olması bu olayda patlamanın kıvılcım kaynağının fan olmadığı göstermektedir.
Şekil 4.6. Patlama esnasında kullanılan fanın görüntüsü (Balast tankı boyama işleminde gaz
birikmesi sonucu patlama - ölümlü iş kazası, 2009).
Fanda herhangi bir kararma ya da yanma belirtisi bulunmamaktadır, yalnızca havaya uçmanın etkisi ile parçalandığı görülmektedir.
Şekil 4.7. Kullanılan fanın elektrik (Balast tankı boyama işleminde gaz birikmesi sonucu patlama
- ölümlü iş kazası, 2009).
Elektrik bağlantı kutusunda herhangi bir kararma ya da yanma belirtisi bulunmamaktadır, yalnızca havaya uçmanın etkisi ile parçalandığı görülmektedir. Elektrik kontağının yaşanmadığı da görülmektedir.
Şekil 4.8. Patlama olmadan önceki durumda fanın konumlandırılması (Balast tankı boyama
işleminde gaz birikmesi sonucu patlama - ölümlü iş kazası, 2009).
Fotoğrafta da görüldüğü gibi fanın 4 kenarında bulunan açık alanlar fanın kapasitesinde önemli etkendir.
e) Olayda tank içi aydınlatma için patlamaya karşı dayanaklı olmayan 24 V, AC seyyar
aydınlatma kullanılmıştır.
f) Bu tarz kapalı alanlarda aydınlatma için alternatif akım yerinde doğru akım özellikte
olmalı, kullanılacak olan ekipman ve teçhizatlar hazırlanan Patlamadan Korunma Dokümanlarında yapılan hesaplamalar sonucu elde edilen verilere göre exproof özelliklerde olmalıdır.
Şekil 4.9. Kullanılan 24 voltluk aydınlatma trafoları (Balast tankı boyama işleminde gaz birikmesi
g) Boya işlemi başlamadan önce söz konusu olan tankta gerekli gaz ölçümü yapılmış,
fakat çalışma devam ederken başka gaz ölçümü alınmamıştır.
h) Yapılan çalışmada kullanılmış olan malzemenin solvent içermesi ve çalışma
süresince devamlı olarak patlayıcı gaz üretmesi sebebiyle gaz ölçümlerinin çalışmaya başlamadan önce yapıldığı gibi çalışma boyunca da periyodik olarak yapılmalı ve patlayıcı hava karışımı oranı LEL seviyesi %10 altında olduğundan emin olunmalıdır. Aksi durumda sorumlular tarafından çalışma durdurulmalıdır.
i) Boya işlemi yapan çalışanların yanında cep telefonu bulunmaktadır.
j) Kapalı alanlara kıvılcım yaratabilecek ekipmanlarla girilmemelidir. Cep telefonları
oluşturmuş oldukları manyetik alanların dışında, kapalı durumda olsalar dahi kıvılcım oluşturacak pilli-elektrikli aksamalara sahiptirler. Bu sebeple kapalı alanlara girişlerde mutlaka çalışanların cep telefonunu yanlarına almamalıdır (Balast tankı boyama işleminde gaz birikmesi sonucu patlama - ölümlü iş kazası, 2009).
Şekil 4.10. Patlama yerinde çalışanın cep telefonu (Balast tankı boyama işleminde gaz birikmesi
sonucu patlama - ölümlü iş kazası, 2009).
4.1.5. Yaşanan kazanın oluş şekli
Olay yerinde yapılan incelemeler ve tanıkların vermiş olduğu ifadeler ışığında kaza şu biçimde meydana gelmiştir.
1. Çalışma yapılan tankın şekline, cinsine uygun olmayan havalandırma yapılması
2. Çalışmayı yapan boya ekibi gaz birikmesinden habersiz olmasının yanında taze hava
basış hortumunun uygun olmayan şekilde yerleştirerek LEL seviyesinin kabul edilen sınırların çok üstüne çıkmasında önemli etken olmuştur.
3. Patlayıcı gazla dolmuş olan çift dip aşağıda yer alan sebeplerden dolayı oluşan bir
kıvılcımla patlamıştır.
4. Kıvılcım kaynağı ile alakalı 4 olasılık bulunmaktadır.
a. Çalışanların kullandıkları ayakkabıları ile içeriye taşımış oldukları metal bir parçanın sebep olacağı kıvılcım
b. Hava akımından kaynaklı statik basıncın yeterli oranda topraklama sağlamadan dışarı atılamaması
c. Çalışma alanı içinde yer alan ve ölen çalışanların sahip olduğu cep telefonun olayın gerçekleştiği anda çalması ya da pili yüzünden kıvılcıma neden olması
d. Tank içinin aydınlatılmasında kullanılan armatürlerden herhangi birinin ya da elektrik ekipmanların elektrik kontakları ya da kırılmaları sebebi ile kıvılcım meydana gelmesi
Şekil 4.11. Patlama esnasından kurulu olan havalandırma (Balast tankı boyama işleminde gaz
5. PATLAYICI ORTAM-ATEX
ATEX ifadesi, Fransızca “ATmosphéresEXplosives” kelimelerinin ilk hecelerinin bir araya gelmesi ile oluşan bir kelimedir. Bu kelime Patlayıcı Atmosferler olarak ifade edilmektedir. ATEX Sertifikası ise; patlayıcı, parlayıcı veya kolay yanıcı olan ortamlarda kullanılması gereken ürünlere ve üretimin yapıldığı yerlere alınan uluslararası geçerliliği olan sertifikadır (Atex Guidelines European Commission Enterprise and Industry, 3rd Edition, 2009).
5.1. Ülkemizde Patlayıcı Ortam İle İlgili Mevzuat Bilgileri
ATEX 95 ismiyle anılan 94/9/EC konsey direktifi aynı isimle Türkçeye çevrilerek 30.12.2006 tarihinde 26392 sayılı resmi gazete ile mevzuatımıza girmiştir.
ATEX-137 olarak anılan 99/92/EC direktifi ülkemizde 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na dayanarak çıkarılan, 30.04.2013 tarih ve 28633 sayılı “ÇALIŞANLARIN
PATLAYICI ORTAMLARIN TEHLİKELERİNDEN KORUNMASI HAKKINDA
YÖNETMELİK” temelini oluşturmaktadır.
Genel olarak Patlamadan Korunma Dokumanı parlayıcı-yanıcı gaz/sıvı/toz bulunan ya da bulunması muhtemel olan işletmelerde hazırlanması gerekmektedir.
Daha detaylı olarak ifade edilmesi gerekir ise;
1. LPG ve diğer petrol ürünlerinin üretim, dolum ya da dağıtım tesisleri
2. Un değirmenleri
3. Trafo imalathaneleri
4. Basınçlı gaz tüpü depoları
5. Elektrikli cihaz ve teçhizat imalathaneleri
6. Fırın veya Elektrostatik boya yapılan işyerleri
7. Ham deri imalathaneleri
8. Akü İmalathanelerinin bazı bölümleri
10. Boya ve tiner imalathaneleri
11. Kimyevi tahlil laboratuvarları
12. Matbaalar
13. İlaç üretim endüstrisi
14. Kimyasal madde depoları (28633 sayılı,''Çalışanların Patlayıcı Ortamların
Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik'', 2013)
Ancak ilgili yönetmelikte kapsam dışı olan durumlar bulunmaktadır. Bunlar sırası ile;
1. Hastalara tıbbi tedavi uygulama için ayrılmış olan yerler ve tıbbi tedavinin
uygulanması,
2. 01.04.2011 tarihli ve 27892 sayılı Resmi Gazete ’de yayımlanan Gaz Yakan
Cihazlara Dair Yönetmelik (2009/142/AT) kapsamında yer alan cihazların kullanılması,
3. Patlayıcı maddelerin ve kimyasal olarak kararsız halde bulunan maddelerin üretilmesi,
işlemlerden geçmesi, kullanımı, depolanması ve nakledilmesi,
4. Sondaj yöntemi ile maden çıkarma işleriyle yeraltı ve yer üstü maden çıkarma işleri,
5. Patlayıcı ortam oluşabilecek yerlerde kullanılan her türlü taşıma aracı hariç,
uluslararası antlaşmaların ilgili hükümlerinin uygulandığı kara, hava ve suyolu taşıma araçlarının kullanılması (28633 sayılı,''Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik'', 2013).
Patlamadan korunma dokümanında (60079/10/1) kapsam dışı olan durumlar bulunmaktadır. Bunlar sırası ile;
1. Grizuya maruz tüm madenler,
2. Patlayıcı madde imalat ve işlem yapılan yerler,
3. Felaket düzeyindeki hatalar ya da normal çalışma şartları dışında kalan ve ender
rastlanan anormal arızalar,
5. Gaz dağıtım kuruluşlarının kurallarına göre kurulmuş olup, yalnızca su ısıtma ve
yemek yapma gibi gayeler ile ticari ve sınai tesislerde kullanılan düşük basınçlı tesisler,
6. İskân için kullanılan konutlar,
7. Toz veya liflerin oluşturduğu tehlikeli ortamlar (Toz ve gazın birlikte oluşturduğu
durumlarda IEC 60079/10/2’de verilen prensipler kullanılmalıdır) (28633 sayılı,''Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik'', 2013).
Bu maddelere ek olarak basınçlı kap patlamaları da kapsam dışı tutulmaktadır. 60079 serisi standartlar ile Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelikte patlayıcı ortam, patlayıcı maddelerin hava ile karışımı olarak tarif edilmektedir.
5.2. Avrupa Birliği Üye Ülkeleri ve Türkiye’de Tehlikeli Alan Sınıflandırmaları
ATEX-137 direktifinde de ifade edildiği üzere, çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak adına yanıcı ve parlayıcı maddelerin bulunduğu bölgelerde, özel önlem alınmasını gerektiren tedbirlerin alınması zorunluluğu bu tip alanların tehlikeli alanlar ya da atmosferler tehlikeli atmosfer olarak nitelendirilmelidir. Bu türlü yanıcı ve parlayıcı maddeler; yanıcı olan bir gaz, sıvı buharı ya da patlayıcı konsantrasyona ulaşabilecek toz yığını olabilir. Tüm bu bölgeler özel şekilde ‘’Ex’’ harflerini içeren sarı üçgen işaret levhalar ile işaretlenmelidir.Şekil 5.1. Patlayıcı ortam levhası (28633 sayılı,''Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden
5.2.1. Tehlikeli alanların sınıflandırılması
Çizelge 5.1. Tehlike sınıfları ve tanımları (28633 sayılı,''Çalışanların Patlayıcı Ortamların
Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik'', 2013).
5.2.2. Tehlikeli bölgelerin gösterimi
Şekil 5.2. Tehlikeli alan gösterimi (EN 60079-10-1:2015).
Tehlikeli Alanlar Tehlikeli Alan Tanımları
Zone 0 (Gaz, buhar) Zone 20 (Toz)
*Patlayıcı ortam oluşması sürekli veya uzun süreli veya sıklıkla olan bölge
Zone 1(Gaz, buhar) Zone 21(Toz)
*Patlayıcı ortam oluşması bazen ve düzensiz olan bölge
Zone 2 (Gaz, buhar) Zone 22 (Toz)
*Patlayıcı ortam oluşması beklenmeyen ve yalnızca kısa bir süre için olan bölge
5.2.3. Tehlikeli bölgelerin belirlenmesi
Çizelge 5.2. Tehlikeli olan bölgelerin belirlenmesi (EN 60079-10-1:2015)
BOŞALMA DERECESİ
HAVALANDIRMA ETKİNLİĞİ
Yüksek Seyreltme-VH Orta Seyreltme-VM Düşük
Seyreltme-VL GÜVENİLİRLİK DERECESİ
İYİ ORTA KÖTÜ İYİ ORTA KÖTÜ İYİ, KÖTÜ ORTA,
SÜREKLİ Tehlikesiz (Bölge 0 Ne)a Bölge 2 (Bölge 0 Ne)a Bölge 1 (Bölge 0 Ne)a Bölge 0 Bölge 0 + Bölge 2 Bölge 0 + Bölge 1 Bölge 0 ANA / BİRİNCİ DERECE Tehlikesiz (Bölge 1 Ne)a Bölge 2 (Bölge 1 Ne) Bölge 2 (Bölge 1 Ne)a Bölge 1 Bölge 1 + Bölge 2 Bölge 1 + Bölge 2 Bölge 0 + Bölge 1c TALİ / İKİNCİ DERECEB Tehlikesiz (Bölge 2 Ne)a Tehlikesiz (Bölge 2 Ne)a Bölge 2 Bölge 2 Bölge 2 Bölge 2 Bölge 0 + Bölge 1c
Not : “+” etrafında anlamına gelmektedir.
a: Bölge 0 NE, Bölge 1 NE ve Bölge 2 NE normal şartlarda ihmal edilebilir yayılma sınırına sahip teorik bölgeleri
gösterir.
b: Tali boşalma tarafından oluşturulan Bölge 2 alanı ana veya sürekli boşalma derecelerine atfedilebilecek olanı
aşabilir. Bu durumda daha büyük olan mesafe kullanılmalıdır.
c: Eğer pratikte havalandırma çok zayıf ve yayılma sürekli gaz ortamı oluşacak şekilde ise (havalandırma yok
durumuna yaklaşık ise) Bölge 0 kullanılır.
Tehlikeli bölgelerin belirlenmesi için kullanılacak formüller ve açıklamaları aşağıdaki tabloda sırasıyla verilmiştir.
Çizelge 5.3. Formüller (EN 60079-10-1:2015).
NO
FORMÜL AÇIKLAMASI FORMÜL
60079-10-1 / 2009
FORMÜL 60079-10-1 / 2015
1 Pc, Kritik basınç
2 Gazın boşalma hızı (sonic)
P>Pc ise yayılan gazın hızı kısıtlanmıştır.
3 Gazın boşalma hızı (Subsonic)
P<Pc ise yayılan gazın hızı kısıtlanmamıştır.
4 W, Sıvıların boşalma hızı
5 We, Sıvının buharlaşma hızı,
(kg/sn) Not: Açık kaplardaki sıvı hesaplamalarında
kullanılır.
6 Qg, Sıvının hacimsel olarak boşalma hızı,
(m3/sn)
Not: Açık kaplardaki sıvı hesaplamalarında kullanılır.
7 Δp, Sızıntı yapan geçit boyunca görülen basınç farkı:
8 γ, adyabatik genişlemeye ait politropik genişleme veya özgül ısı değerlerinin oranı
9 (dV/dt), Asgari volumetrik temiz hava akış hızı
10 t, Ortamda kalıcılık süresi
11 Vz, Kuramsal hacim
12 VS, Bloklanan sonik gazlara ait boşalma hızı
13 V0, Açıklıktan boşalan gazın hızı (m
3/sn)
14 , Genleşmiş gazın yoğunluğu
15 , Kabın içindeki gazın yoğunluğu
16 RC, Boşalma karakteristiği
-
Çizelge 5.3. Formüller (EN 60079-10-1:2015) (devamı).
NO
FORMÜL AÇIKLAMASI FORMÜL
60079-10-1 / 2009
FORMÜL 60079-10-1 / 2015
17 Xoranla kalite faktörü b Ortamdaki hava cereyanının, kimyasala
18 Qa: Rüzgar hızına bağlı yayılan debi
(m3/sn)
19 Ae : Alt üst havalandırmanın etkisi
(m2)
20 Qa: Baca etkisine bağlı yayılan debi
(m3/sn)
21 Qa: Basınç farkına bağlı yayılan debi
(m3/sn)
22 Xcrt:Kritik konsantrasyon Xcrt = 0,25 X LFL
İkinci derece boşalma için önerilen delik kesitleri aşağıdaki tabloda detaylı olarak verilmiştir.
Çizelge 5.4. İkinci derece boşalma için öneriler (EN 60079-10-1:2015). MADDENİN TÜRÜ MADDE KAÇAK KESİTLERİ Maddenin açığa çıkma açıklığı genişlemiyorsa S (mm²) Maddenin açığa çıkma açıklığı genişliyorsa S (mm²)
Maddenin açığa çıkma açıklığı genişliyor ve ciddi bir hasara uğruyorsa (patlama/yarılma vb.) S (mm²) Sabit Parçaların Sızdırmazlık Elemanları Sıkıştırılmış fiber conta veya benzeri ile flanşlar
0,025'den 0,25'e kadar
0,25'den 2.5'e kadar
İki cıvata arasındaki açıklık x conta kalınlığı 1mm
Helezonik sargılı conta veya benzeri
ile flanşlar 0,025 0,25
İki cıvata arasındaki açıklık x conta kalınlığı 0,5 mm
Halka tipi birleşik
bağlantılar 0,1 0,25 0,5
50 mm' ye kadar küçük delik
bağlantılarıa 0,025'den 0,1'e kadar
0,1'den 0,25'e kadar 1 Düşük Hızdaki Hareketli Parçaların Üzerinde Sızdırmazlık Elemanları Vana gövde keçeleri 0,25 2,5
Ekipman imalatçı verilerine göre belirlenecek ama 2,5 mm2 den az olmamalıdır. d) Basınç tahliye vanalarıb 0,1 X (delik bölümü) NA NA Yüksek Hızdaki Hareketli Parçalar Üzerindeki Sızdırmazlık Elemanları Pompa ve
kompresörler NA 1'den 5' e kadar
Ekipman imalatçı verilerine göre ve/veya proses sistemi ayarlarına göre 5 mm2 den az olmamalıdır. (d ve e)
a Enine delikli kesit bağlantıları, dişli bağlantılar, sıkıştırılmış bağlantılar (örneğin; metalik sıkıştırma parçaları) ve küçük çaplı boru üzerindeki ek yerleri b Bu madde vanadaki arıza nedeniyle oluşabilecek sızıntıları ve tam açıklıkları ifade etmez. Daha büyük delikli kesitler için özel uygulamalar gerektirir. c Pistonlu kompresörler-çerçeve kompresör ve Silindirler genellikle kaçak öğeler değildir ama bu sızıntılar proses sistemindeki boru bağlantıları ve piston kolu keçeleridir. d Ekipman imalatçı - üretici verileri prosesin olası arızasını değerlendirmek için gereklidir (örneğin sızdırmaz cihazlar ile ilgili ayrıntıları içeren bir çizim ) e Proses sistemi ayarları – bazı durumlarda (örneğin bir ön çalışma), yanıcı madde en çok kabul edilen salınım oranını tanımlamak için ekipman imalatçısının operasyonel analizi gerekebilir. NOT: Diğer tipik değerler de özel uygulamalar ile ilgili ulusal veya endüstri kodları kullanılabilir.
Şekil 5.3. Seyreltme derecesinin hesaplanması.
: Boşalma tipi, (m3/sn)
: Buhar/gaz'ın yoğunluğu, (kg/m3)
k : Alt patlama limitinin emniyet faktörü (0,5 ile1 arasında)
Çizelge 5.5. Havalandırma hızları (EN 60079-10-1:2015).
AÇIK ALAN TÜRLERİ ENGELSİZ
ALANLAR ENGELLİ ALANLAR
Yükseklikten zemin seviyesine
2 m 2 m' den 5
m 'ye kadar >5m 2 m
2 m' den 5 m 'ye kadar >5m Havadan hafif gaz / buhar salınımlarını
seyreltmek için tahmin edilen havalandırma hızları 0,5 m/sn 1 m/sn 2 m/sn 0,5 m/sn 0,5 m/sn 1 m/sn Havadan ağır gaz / buhar salınımlarını
seyreltmek için tahmin edilen havalandırma hızları 0,3 m/sn 0,6 m/sn 1 m/sn 0,15 m/sn 0,3 m/sn 1 m/sn Herhangi bir yükseklikte tahmin edilen sıvı
havuzu buharlaşma oranını havalandırma hızları
>0,25 m/sn
>0,1 m/sn
Kapalı alanlar için, değerlendirmeler normalde minimum 0,05 m/sn hava hızına dayandırıldığında, hemen hemen her yerde mevcut olacaktır. Farklı değerler özel durumlarda kabul edilebilir (Örneğin; hava giriş çıkış yerlerine yakın noktalarda). Havalandırma düzeneği kontrol edilebilir ve minimum havalandırma hızı hesaplanabilir durumda olmalıdır (EN 60079-10-1:2015).
Baca etkisinden kaynaklı debi hesabı için aşağıda yer alan grafik kullanılmaktadır.
Taze ha vaya gör e s pes if ik h ac im se l a kı ş değe ri
Tehlike bölge kapsamının belirlenmesi için aşağıdaki grafik kullanılması gerekir. Tehl ike li A lan Me sa fe si ( m )
Şekil 5.5. Tehlikeli alan tahmini (EN 60079-10-1:2015).
: Boşalma tipi, (m3/sn)
: Buhar/gaz'ın yoğunluğu, (kg/m3)
k : Alt patlama limitinin emniyet faktörü (0,5 ile1 arasında)
Sıcaklık sınıfları aşağıdaki tabloda detaylı olarak gösterilmiştir.
Çizelge 5.6. Sıcaklık sınıfları. ALETİN MAKSİMUM YÜZEY SICAKLIĞI 0C PATLAYICI ORTAMIN PATLAMA SICAKLIĞI ISI GRUBU IEC VE EN ISI GRUBU NEC ISI DERECESİ 0C 450 >450 T1 T1 450 300 >300<450 T2 T2 300 T2A 280 T2B 260 T2C 230 T2D 215 200 >200<300 T3 T3 200 T3A 180 T3B 165 T3C 160 135 >135<200 T4 T4 135 120 T4A 120 100 >100<135 T5 T5 100 85 >85<100 T6 T6 85
5.2.4. Patlamadan korunma yöntemleri
Birincil (Primer) ÖnlemlerPatlamadan korunmada için öncelikli olarak, çalışma alanında patlayıcı ortam oluşmasını önlemektir; yani LEL – UEL aralığına ortamı getirmemektir. Başka bir deyim ile, patlama üçgeninde yer alan “Yanıcı madde” ve “Oksijen” kenarlarını yok etmektir.
Exproof alet kullanımına başlamadan önce, patlayıcı ortamlar için yapılması gereken ilk ve en önemli tedbir BİRİNCİL ÖNLEMLERİ almaktır.
Şekil 5.6. LEL ve UEL.
İkincil (Seconder) Önlemler
Birincil önlemler alınmasında rağmen yetersiz kalıyorsa ya da alınan önlemlere rağmen patlayıcı ortam yani LEL – UEL aralığı oluşma ihtimali halen var ise, İKİNCİL önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu türlü çalışma ortamlarında tehlikesi olmadan çalışacak aletlerin/ekipmanların seçimi iyi yapılmalıdır.
Başka bir ifade kullanılacak alet/ekipman ortama uygun olacak standartlara sahip exproof özellikte olmalıdır.
Üçüncü Önlem
Birincil ve ikincil önlemler de yetersiz kaldıysa aşağıdaki önlemlerin alınması gerekmektedir.
a) Meydana gelebilecek patlamanın etkisini sınırlandırmak
b) Oluşacak patlamaya karşı dayanıklı olacak yapı
c) Patlamayı bastırabilecek önlemler almak
d) Patlamanın oluşacağı alanlarda söndürme tesisatları kurulması
e) Özellikle patlamanın oluşması durumunda, patlamanın diğer alanlara yayılmasını
önleyecek tedbirler alınması vb. gibi günün teknolojik şartları düşünülerek önlemler alınması gerekmektedir.
5.2.5. Patlamadan korunma dokümanında kullanılacak risk değerlendirme yöntemi
– L tipi matris
Çizelge 5.7. Olasılık ve şiddet (Muhammet Gül, 2014). Faaliyetin Yapıldığı Sırada Olayın Ortaya
Çıkma Olasılığı (İhtimali)
Açısından Derecelendirme Basamakları
Zarar Verme Etkisi (Şiddeti)
Derecelendirme Basamakları
(Patlama sonucu şiddet aynı kalacağı kabul edilmelidir)
Skor Olasılık - İhtimal Açıklama Skor Şiddeti Açıklama
5
Çok sıklıkla (haftada bir, her gün), normal çalışma şartlarında Çok Yüksek Olasılık / ZONE 20-0 5 Birden çok ölümlü, ölümlü veya sürekli iş göremezlik, çok büyük maddi hasar ve çevre kirliliği
Çok Ciddi
4 Sıklıkla ( ayda bir )
Yüksek Olasılık / ZONE 21-1 veya ZONE 20-0
4
Ciddi yaralanma, meslek hastalığı, büyük maddi hasar ve çevre kirliliği, uzuv kaybı
Ciddi
3 Az ( yılda birkaç kez )
Orta Dereceli Olasılık / ZONE 21-1 3 En az üç gün istirahat gerektiren yaralanmalar, maddi hasar ve çevreye zarar
Orta
2
Çok az ( yılda bir kez ), sadece anormal durumlarda, Küçük Olasılık / ZONE 22-2 veya ZONE 21-1 2 İlk yardım gerektiren küçük yaralanmalar, tamiratlı maddi hasar ve temizlenebilir çevre zararı
Hafif
1 Hemen hemen hiç
Çok Küçük Olasılık / ZONE 22-2
1
Hasar ya da yaralanmaya neden olmayan kaza, iş saati kaybı olmayan
Çok Hafif
5 x 5 Matris diyagramıyla (L Tipi Matris)hazırlanan risk değerlendirmesinde; bir olayın meydana gelme olasılığıyla meydana gelmesi sonucunun derecelendirilmesi ve hesaplaması yapılır. Risk Değerlendirmesinde ikinci adımda da 5 x 5 L matrisi şeklinde yapılmış olup derecelendirme kriterleri aşağıda detaylı olarak ifade edilmiştir.
