Kaya kekliklerinin (Alectoris graeca) sindirim sisteleri üzerinde makro-anatomik araştırmalar [esophagus ve cloaca arası]

Vet. nil. Dug. (2003), 19,3·4: 59·67

KAVA KEKLiKLERiNiN (Alectoris graeca)

,

SiNOiRiM SiSTEMLERi OZERiNOE MAKRO-ANATOMiK

ARA~TIRMALAR

[Esophagus ve Cloaca aras.]

Hakan Yal9rn 1 C Kemal Krrrk9r2 Sadettin Trprrdamaz'

Macro-Anatomic

Investigations

on

the Digestive

Systems

of the Rock Partridg

es

[Between Esophagus and

C

loaca

}

Ozet: Bu ar~tlrma, d~ ve erkek keklikJerin (A. graeca) esophagus ve cloaca araslndaki siooirim sistemi organlannln uzun-Iuk ve a9lftlklan iIe makro-analomisini belirlemek amaclyia yapddl. organrann agnll1dan va uzunluldan ~rek bunlann

vUcut uzunlugu va vUcut a91rh91 ile oIan il~leri belirfendi. A~tlrTnada 32 haftahk, 16 adet ergin Kaya kekliQi (8 erkek ve 8 di~i) kullantldl. Keklikler taze ve formaldehitli olarak diseke edildi. Makro-anatomik olarak Kaya kekliklennin sindirim $iS-leminin. erkel<. va di~leri arasmda

colt

belirgin bir farkllhgm oImadlgl g6rQJdU, Farkh oIarak laze diseke edilmi~ di~i kekliklerin pancreas'lnln erkek kekliklerinkinden daha aglr oIduklan be~rfendi (P<o.05).

Anahtar Kellmeler: Keklik, AJec/oris graec8, Sindirim Sistemi, Anatomi

Summary: The purpose of thIS study was to determine the macroanatomical features and length and weight of the di· gestive organs located between esophagus and cloaca of the partridges (A graeca). By measuring and weighing of the or· gans and their relations to body weight and length were detennined. For this purpose. 16 adult Rock partridges (32 week 01 age. 8 mate and 8 female) were used. Partridges were dissected as fresh and fIXed in formaldehyde. There were no sig· nifeanl differences between the male and females Rock partridges with respect to alimentary tract organ mac· roanatomicaly. As a difference, the weight of the female fresh dissected pancreas of lemale partridges was heavier to these of the male partridges (P<O.05).

Key Words: Partridge, Alectoris graeca, Alimentary Tract, Anatomy

Girl,

KekJik, SOIOngilier (Phasianidae) familyasmm Alectoris ve Pert:lix cinslerine giren ku~lann ortak adl' dlr (Turan, 1990; Oz~lik, 1995). En iyi bilinen IOneri KII1aJI keldik adl altmda toplanan keldiklerdir. 8u grup keklilder AJectoris chukar, A. graeca, A. ruta, A. magna VB A. baJbatytjir (Embury. 1997). TOrkiye'de Kmah kekJik uidanndan Klnah keklik (A. chukar) ve Kaya kekliOi (A. graecaj; di{jer keklik tOr1erinden ise r;il keklik (Perdix perdix) ve Kum kekJi{ji (AmmopsrrJix gri· seogularis) bulunmaktadlr (Kiziroglu, 1983). Keklikler

gOnOmOzde av turizmine maleryal oImalanndan doIaYl ekonomik onem tCl§lmakladlr. Orelilen ve ozel avo

laklara salman kekliklerden 6nemli miktarda ekonomik

gelir elde edilmektedir (Kmk~r ve ark, 1999).

Kanalillarda esophagus'un cervical klsml Irac·

hea'nln dorsal'inde seyreder (McLelland. 1975; Nickel ve ark .• 1977; Uhl, 1987; 8ahadlrve ark, 1992). Aper·

tura thoracic cranialis dOzeyinde ve median hattln sa·

Olnda ingluvies ismiyle bit gen~leme yapar (T~~, 1978; Bahadlr ve ark. 1992). C;il kekliklerde ingluvies'in ~ekli yuvarlaktlr ve median hattrn ortaslndadlr (Uhl,

1987). Esophagus'un thoracal klsml thorax iCMe ve lrachea'nln sagmda seyreder (McLellard. 1975; Nickel ve ark .. 1977; Uhl. 1987: Bahadlr ve ark, 1992; Ka·

radag ve Nur, 2002).

Proventriculus gastris (glandular mide) kanatillarda

median hattln soIunda, cranio-dorsal medial ve cauda-ventral lateral YOnlO bir organchr (Mclelland 1975; Nic-kel ve ark. 1977; Uhl, 1987; Bahadlf ve ark., 1992). Ventriculus gaslris (muscular mide) bir ((Ok kanailida

karacigerin caudal Iobu Gzerinde (Nickel ve ark .. 1977: Uhl, 1987) ve median hattm solurdadlr (Ta$ba~, 1978: Bahadlrveark .• l992).

Duodenum kanathlarda median hattrn saQlnda bu· lunur ve muscular midenin caudal kenarrrdan sola dO· nerek ilerier (DoQuer ve Erenc;:in, 1964: McLeliard.

1975: Ta~~, 1978; Uhl, 1987; Bahadrr ve ark .. 1992:

Gcli~ Tarihi : 22.04.2003 @: hyalcin@scJcuk.edu,lr

I. Sell;uk Omversitcsi Vclerincr Fak(litcsi. AnalQrni Anabifirn Dah. KONYA 2. SeI"uk Oniversitcsi VClcriner FakOJtesi. Zoolekni Anabilirn Dah. KONYA

YALCIN. KIRIKCI. TIPIRDAMAZ

Karada?!' ve Nur, 2002). Jejunum kanathlarda vOcut bo~luOunun sa?!, va caudal bOlumOnde bulunur (Ba-hadlr ve ark., 1992; KaradaQ ve Nur, 2002). eil kek-lilderde ,iejunum'un son klvnmmda % 24.5 oranlncia 00-lirgin bir Diverticulum vitellinum (Meckel's Diverticulum) mevcuttur (Uhl, 1987). Ileum eveil kanathlarda vOcut ~luQunun ve median hattlO ortaslOdadlr (T~, 1978; Bahadlr ve ark., 1992).

cecum, ileum'un 110 yanlnda seyreder (DoQuer ve EreOCln. 1964; Nickel ve ark., 19n; Bahadlr ve ark., 1992) ve ileum ile rectum arasma at;:lllr (Mclelland.

1975; Karada?!, ve Nur, 2002). Rectum (colon),

ileum'un devamldlr ve columna vertebralis'in ahlncia buJunur (McLelland 1975; Nickel ve ark., 19n; Uhl,

1987). Cloaca; coprodeum, urodeum ve

proc-todeum'dan oIu~ur. Kanathlarda cloaca'nln son klsml ventus olarak adlandmhr (Arvas. 1978; Uhl. 1987; NAA., 1993; Oliveira va Mahecha, 1996; KaradaO ve

Nur, 2002). Cloaca'nm tavanmda bursa cIoacalis

(bursa fabricii) mevcuttur (Mercer-oltjen ve Woodard, 1987; Bahadlr ve ark., 1992).

Hepar, Cil kekliklerde saO Iobda lek, sollobda ise iki pa~ halindedir (Uhl, 1987). Vesica biliaris (v. fel-lea) sa?!'Jobda yerahr (foAcLelland, 1975; Nickel ve ark., 19n; T~ba~, 1978; Uhl, 1987; Bahadlr ve ark., 1992). Pancreas, Cil kekliklerde (Uhl, 1987) ve diOer bazl ka· natll tOrlerinde (DoQuer ve EreOCin, 1964; McLelland. 1975; Nickel ve ark., 19n; T~ba~, 1978; Bahadlr ve ark., 1992; Evans, 1996; KaradaQ va Nur, 2002) lobus pancreatis dorsalis, ventralis ve splenaJis olmak Ozere Ut;: Iobdan olu~ur. Splan (lien), kanathlarda isthmus gastris'in saO taraflnda yer allr (DoQuer va Erer'9n,

1964; Qall~lar, 19n; Uhl, 1987; Karada~ va Nur,

20(2).

Bu ara~tlrrnanm amaCI, yeli~liriciliQi gOn g~kVe

yayglnla~n di~i ve erkek Kaya kekliklerinin sindirim sisteminin esophagus ile cloaca araslndaki klsmlnln makro-anatomisini incelemek ve organlann uzunluk ile a~lrllklannln,

vOcut

uzunl~u ve

vOcut

aQlrllQI ile olan ili~kilerini OOlirlemek ve di~i ile erkek arasmdaki fark-hhklan tespit etmektir.

Materyal ve Metot

A~tlrrnada ~k Oniversitesi Veteriner Fa-kOrtesi LJygulama ve Ara~tlnna <;:iftliQinde yeti~tjrilen 32 haftahk 16 adel ergin Kaya kekliQi (8 erkek ve 8 di~O kullamlml$tlr. 8 tanesi taze (4 erkek va 4 di$ij, digsr 8 tanesi (4 erkek ve 4 di$i) ise %10'luk fonnaJdehitte tes-pit edikfikten sonra maleryallerin kann bo~Juklan a911d1 ve organlar diseke edildi. Organlann a{llrllk ile uzunluk 01901eri OOlirlenerek makro-anatomisi inceJendi.

Matel)'aUerin laZe (T) ve formaldehitli (F) olarak ayrllmaslnln sebebi sindirim sistemi organlanmn

uzun-luk ve a{llrllklanm, diOer keklik tOr\eriyle jlg~i yapllan a~tlrmalardaki verilerie daha sa{lllkli bir $8kilde

kar-$11a~tlrrna.k amacly1adlr [Millan ve ark.'nln (2001) taze kadavra olarak Avrupa kekJiQindeki (Alectons ruta L.) yall~masl ve Uhl'm (1987) fonnaldehitli olarak eil kek-JikJerdeki (Perdix perdix L.) ara~lrrnasll·

Sindirim sislemi bOIOmlerinin uzunluklafl Kdigital kumpas· lie olyOidO ve organlarm a{llrllklan ise ~djgital

tartlft ile tartlldl ve sonUlflar labio halinde sunuldu. Taze ve forrnaldehilli kadavralarda

vOcut

uzunluQu 6ktUmleri

gaga

va kuyruk ucu araslndaki mesa'e ahnarak yaplkh. Ventriculus gastris'in uzunluk Ok;:OmO it;:in iki larkll me-safe kullanlldl. 1. OlyOm: maksimum noktada Ok;:0lebilen m. crasssus caudodorsalis ve m. crasssus cra-niovanlralis'ler arasl; 2. 6ktUm noktasl ise: m. lenuis cra-niodorsalis va

m

.

lenuis caudoventralis'ler arasl me-safeydi. Hem ventriculus gaslris'in, hem de ingluvies'in aQlrllklan olyOlOrken 99vre ba{ldoku ve ya~lan te-mizlenerek it;:erikleri bo.$altlktl ve Ylkandl. BaQlrsakiann taze kadavralardaki olyOmO Slraslnda meso,lejunum ve mesoileum'lar kesilerek at;:11d1.

Terminoloji oIarak N.A.A.'un (1993) terrninolojisi kullanlldl. Cah~ma maleryallerinin resimleri ise Sony O

i-gitai-DSc-575 model foto{jraf makineleriyle ~kilerek

ara~tlrmada sunuldu. A~tlrmadald di$i va erkek kek-Iflderin sindirim sistemini bOlOmlerinin uzunluk ve a{llr-IIklannln ~118litlnlmaslnda laze ve forrnaldehitli ka-davralara ayn ayn I-Iesti uygulandl (Petrie ve Watson,

1999). Istatistik analizler SPSS.11.0 pakel programlnda yaplldl.

Bulgular

ESophagu5un ($Skil: 1,2,3) pars ceMcalis'i orop-harynx'ten ba~ladl ve trachea'mn dorsal'iode v. Ju-gularis extema lie beraber seyrederek caudal'e do{jru iler1edi. Apertura thoracic cranialis dOzeyinde her iki cla-vicula kemiQi ara5lnda ingluvies ($Skil: 1,2,3) adlyla bir geni~leme yaptl{ll gOzlendi. Ingluvies'in, tOm a~tlrrna materyallerinde median hanln sa~lnda va yuvartak bir $8kilde Iokalize oldu?!'u tespit edildi. Esofagus'un pars

thoracalis'i

mOs

giridinden g8(terek trachea'nm

dor-safinde seyrettiOi beliriendL Daha sonra heparm dor-sal'inde ve 3-4. intercostal arahkta trachea'mn hafifye sol una dOnerek proventriculus gaslris'e girdi. Bu ara~­ IIrrnadaki tOm materyallerde esofagus'un pars cervicalis bUIOmOnOn, pars thof'acalis'den daha uzun olduQu tes -pit edildi (Esophagus ve inglwies'le ilgm 0l9umler Tablo: 2,4,5,6,7'de gOsterilmi~lir).

Proventriculus gastriSin (glandular moo) ($ekil: 1,3) 4-6. intercostal arallkta ve ild karad{ler Iobu ara-Slnda cauda-lateral y6nde bulundu~u belirlendi. Median hanln solunda oval ~ekilliydi. Proventriculus gastris, ventriculus gastris'e at;:llmadan Once bir daralma

yan]

Kaya K~klikl~rinin ...

Tablo I. ~i ve Erkek Keklil<lerin Ortalama VUcut Agll111dan va UZtrlll.A<lan

[T]

[F]

E"'ok D~ E""k Ort.VUe. A{J. (gr) Ort.VUe.Uzun. (em) 423.63±IO.55 542.78±28.04" 421.00:t20.B2 659±8.92' 33.75iO.63 35.50±0.29 29.25±1.49 32.75±0.62 ': P<O.05

(T: Taze Kadavra, F: FormakieMli Kadavra)

Tablo 2. D~ va Erkek Kaya Keklilderin Sindirim Sistemi OOumlennin Uzunluklan, mm

[T]

[F]

~i Erkek D~i Erkek

Esophagus 94.02±4.41 9S.69±3.63 87.17i3.11 9S.97:t6.43

c..v.o.; 55.79±4.59 54.23±3.37 54.02i2.95 59.04±4.61

Thl<acic 35.73±1.39 41.47i3.99 33. 15±1.22 36.68i2.46 Proventriculus 16.74±O.61 IS.87iO.47 24.56±1.16 24.67±1.07 Ventriculus! 38.60±0.63 38.niO.70 33.79±1.39 37.9O±1.69 Ventriculus2 29.55±0.54 30.88±{).95 28.31iO.70 31.00i0.96 Inlestlnum tenue 703.12±8.56 756.06±31.62 42S.84±18.01 472.36±17.53

Duodenum 118.58±4.63 136.74±6.92 89.2Bi7.09 106.33i2.06 Je;unum 445.13±6.55 470.00±27.46 243.00±3.39 264.79±12.58 Ileum 139.42±4.45 149.32±4.69 93.56±9.65 101.24i3.83 Intestinum crassum 188.93±10.61 211.72±6.29 130.66±5.96 155.65±B.50 Cecum 151.29±1.34 163.69±3.n 97.58±6.17 116.0St10.55 Aec1um 5O.14i3.31 48.03±4.68 33.08iO.62 39.62±2.23 Toplam baglrsak uzun. 892.04±14.67 967.77i37.56 556.50±22.27 628.01±24.66

Cloaca 24.90±3.12 33.72:i<l.39" 29.36±1.76 28.19±2.58

VBSICa biliaris 2O.56±O.92 23.64tl.32 22.74iO.89 23.16±O.46

": P<O.OI

Tablo 3.

Di:?i

va Erkel< Keklilderin (nee va Kahn Baglrsak K'Slmiannin fTopIam Baglrsak Uzunluguna Oranl, %

[T]

[F]

lnee va kahn bagnsak k1slmian _O~ E _ D~ E"'"

Intestlnum tenue 78.86iO.95 78.10i0.2B 76.51:tO.66 75.2410.64

Duodenum 13.29iO.43 14.12±O.38 t5.99iO.n 16.98iO.41

Jejunum 49.94tl.18 48.46±1.00 43.82±1.29 42.13±O.74 Ileum 15.62iO.29 lS.51iO.82 16.71±1.10 16.13±O.24 Intestinum crassum 21.15±O.95 21.90±0.28 23.49iO.66 24.77±O.64 Cecum 16.97iO.24 16.96tO.52 17.51iO.69 18.4O±1.08 Aec1um S.63iO.40 4.94±O.33 5.98iO.30 6.36iO.51

YAL(IN. KIRIK(I. llPIRDAMAZ

isthmus gastris yaptl{jl gOzJendL Ventriculus gastris

(tTKJSCUIaf f1lIde) ($okil: 1,3), son costa ile os pUJis'in

ba~nglCI dOzeyinde va slemlm'un dorsal yUzOnCrl caudal ucu araslnda gOzIendi. Aynes bu organ

vO-cudun sol median hah.nda ve elipsoid ~ (Proventriculus va venlriclius'la ilgifi OIyUmler Tabkl:

2,4,5.6. Tde gOsterilmi~lr).

Duodenurrlun (!?ekif 1,2,3) ostium

pyIoricaduode-nale'den Itbaren ba$iadiOI ve klsa bir mesafe soma

ansa duodeni yaparak, pars descendens duodeni

is-miyIe median hanln saOlnda ve venlraf'inde iler1edi{ji

belir1endi. Osha soma peMs b6lgesinin caudal kls-mlnln attmda bir flexura dUOdenoJejunalis yaparak ge-rtye dOndO{JO ve pars ascendens ismiyle cranio-dorsal yOnde ilerleyerek U ~klinde bir yap, otu~turdu. Je

-junurrlun ($akJl: 1,2,3), kann bo~lu{junun sa{jlnda yer aldlOI va caudal yOnde uzanan ansae jejunl ve ansa axiaJis'i olu~lurduQu belll1endi. Aynca 10m ara~lmna

materyaJ1erin % 25'lnde (3 dl~1 ve 1 er1<ek Keklikte) ~k

beJirgin b/r mverllculum vitel/inum (Meckef's Di-verticulum) (~kJl: 3) lespil edildi. Bu oIu~umun b1r 6r-nekte (er1<ek) makslmum 3.53

mm

UZlXlluQa ula~­

maslna kar'9ln, ortalama 2.39

mm

uzuntuQunda okluQu belirleOOi. Buna ka~1n a~lmTla materyalerinin %

32'sIOOe (3 di~ ve 2 erkek Keklikte) blr nokla

veya

benek halinde gOzleOOi. Bu ~ekJldekJ otu~umtann or-talama uzunluQu 0.83

mm

olarak tespit edlldi. Ct

-vertK:ulum vilelWnum, jejunum'un ansa axialis klsmlnln proximal duvannda ve

inca

baQlrsaQln ba~langlClndan ortaIama 29.5

an

sonra bulunduQu lespl edildL Ileum

(~kil 2,3), doudenal klvnm boyunca median hanln ve

rectum'un ventrallnde cranial yOnde ileriedi ve cecum'ls beraber rectum'a ~Ildl. (inee baQlrsakiar ile

ilgili 61cOmier Tabla: 2,3,6,7'00 g6slerilmi~llr).

Cecum ($akil: 2,3) ileum'un her lki larahnda c;::rtt

otarak cranial yOnde ilerledl ve rectum'a acflk:ll. Rec

-tum'un (COlon) ($ekll: 1,3) ileum'un devaml oIarak

c0-lumna vertebralis'in altlnda crantarden caudare doQru

uzandlQI ve pubis'in caudal ucu dOzeyinde c\oaca'ya

aylld.O' belirlendi. Cloaca ($okil: 1,2,3) ~lang.yta

ileum'dan sonra hemen genj~leyen blr bOIOm alan coprodeum'la ~ladl ve devarmnda ise urodeum

va

proctodeum'u ol~lurdu. Aynca bu ara~ltrmada taze kadavrada diseke edilen er1<ek keklildenn (T)

do-aca'slnln, d~ kekliklere

nazaran

daha uzun okluQu

be-lirlendi (Pdl01, Tab60 2). CIoaca'mn dorsaJinde Bursa

cIoacaI~ (Iabricii) gOzJendi. Vent~un ($o~I: 1,2,3)

cIoaca'nln son Iosmtnda bUlnan blr anatomic: oI~um

oIdUOu tespit edildi (Cecum, rectum

va

cloaca ile igili OIyfJrrjer T _: 2,3,6, Too gOslen~li~.

T abIo 4. ~ ve EI1<ek KekiIdem sndiITn &stem OfganIanmn 0rtaIama Agirhldan. '7

[T] IF]

0 < _101') _~ Erl<ek _~ EI1<ek

H_

_{B.08f.O.66 10.10t0.82}

6.4OiO.45 8.58±1.15 SpIen 0.24±O.02 0.2610.04 0.48±O.19 O.25±O.03 p ... 1.19iO.14· 1.12::tO.08 O.58±O.12 O.62±O.09 V8fltnculus 10.24±O.43 10.75±O.45 7.72±0.27 9.66±O.90 tngllMOS 1.83±O.23 1.B6±O.32 1.32±O.24 1.69±O.26

"; P<O.05

Tablo 5. ~ ve ErKek KeI<IikJem Slndirim Sistemi Organlannln NGcut a§lrll§lna oranl, %

[T] (F]

Cl<garjar _~ E_ _D;,; E_

H_

_{1.92:10.18 1.88±O.20 1.53±O.12 1.3O±O.19}

SpIen 0.06±0.004 O.05±O.OO8 0.12±O.05 O.O4±O.OO P"""BaS 0.28iO.029·· 0.21±O.02 0.14±O.02 0.0910.01 Vootoct»us 2.43±O.14 2.01±O.18 1.64tO.04 1.46±O.15

l"fiuvies O.43±O.06 0.35±O.08 0.31tO.04 0.2610.04 ··;P<O.Ol

Kaya Kekliklerinin ...

Tablo 6. ~ va Erkek Kek1iklerin Sindirim Sistemi BOIUmlemin Uzunluklanmn NOcut Uzuf'lll.9J ve Canll AQIr1IQU18 Dram, %

III

UzunlukNOcut uzunIuQu Uzunluk/Canb ag.rllk

SlIldirim Sislemi OOOmleri D~ E"'ok

<A!l

E _

Esophagus O.28±O.O2 0.27±O.01 O.23±Q,02 O.18±O.01

CeMCal 0.17±O.02 0.15±O.Ol O.13±ilOl O.tO±O.01

-

0.1l±O.OO O.12±O.01 O.O9±O.Ol O.O8±O.Ol

Proventriculus gastrfs O.O5±O.OO O.O5±O.OO O.04±O.OO O.O3±O.OO

Ventriculus1 gaSlris 0.12±O.06 O.1I±O.10 O.l0±0.OO O.O7±O.OO

Ventrlculus2 gastrls O.O9±O.OO O.O9±O.02

o.ono.oo

O.06i.O.OO

Inleslinum tenue 2.09±0.06 2.13±O.10 1.67±O.06 1.42±O.13

Duodenum O.35±O.02 O.39±O.O2 O.2B±O.02 O.26±O.03

Jejunum 1.32±O.04 1.33±O.09 1.05±O.O3 O.88±O.10

loom O.41±O.O2 O.42±O.Ot O.33±O.O2 O.2aiO.Ol

Inlestlnum crassum O.56iO.04 O.6O±O.02 O.45±O.03 O.4O±O.O3

Cecum O.45±O.O1 O.46±O.Ol O.36±O.Ol O.31±O.02

Aeclum O.15±O.Ol O.14±O.Ol O.12±O.OI a.tOtO.01

Top. baglrsak uzun. 2.65±O.09 2.73±O.12 2.11iO.08 1.80±0.16

Cloaca O.08±0.O1 O.10t0.OO O.O6±O.Ol O.07iO.OO

Vesk:a bi/iaJis O.O6±O.OO O.O7±O.OO O.O5O±O.OO O.045±O.Ol

Tablo 7. ~ va EI1<ek Kekliklerin Sinditim Sistemi B61UrnIefril Uzlllluldannin NiJcut Uzunlt9J ve VOcuI AgltlJQJna OranJ, %

I

F]

UzunlukNOcut uzunIuQu UzunlukNOcut agullQJ

Sindirim Sistemi MrmIeri

""

E"'ok D~ E"'ok

Esophagus 0.3O±O.01 O.3O±O.02 O.21iO.Q1 O.15±O.01

CeMcai O.19±O.01 O.18±O.Ol 0.13iO.Ol 0.09±0.01

Thoracic O.12±O.Ot O.l1±O.Ol O.O8±O.Ol O.O6±O.Ol

Proventriculus gastrls 0.08±0.O1 O.O8±O.Ol O.06±O.OO O.04±O.OO

Ventriculus1 gastrls O.12±O.Ol O.12±O.01 O.O8±O.OO O.06±O.OO

Ventriculus2 gastrls O.lOtO.OO O.I0±0.OO O.07tO.OO O.O5±O.OO

Intestinum tenue 1.48iO.13 1.44±O.43 t.02±O.oa O.72±O.03

Duodenum O.31tO.04 O.33±O.OO 0.22±O.03 O.16±O.OO

Jejunum O.B4tO.05 O.altO.03 O.5a±O.03 O.4O±O.02

lioum a.33±O.05 O.31±O.OI O.23±O.03 O.16:tO.Ol

Intestinum crassum 0.45±O.04 O.48±O.03 O.3t±O.02 a.24iO.02

Cecum 0.34:10.04 0.36±O.03 O.23±O.02 O.l8:i{).02

Aeclum O.11±O.Ot O.12±O.Ot O.O8±O.OO O.O6±O.OO

Top. bagJrsak uzun. 1.93±O.17 1.92±O.O7 1.34:tO.tO O.96±O.05

Cloaca O.tOiO.OO O.09±O.Ot O.07±O.Ot O.O5±O.Ol

Vesica bifiaris O.08iO.Ol O.07iO.OO O.O6±O.OO O.04:tO.OO

YAL<;IN, KIRIKC;:1. TIPIRDAMAZ

~kil 1. Sol yUz, erkek KakUk, (Sol AkciQer ve karaci~r

10-bunun bir klsml va costa'far kesilmi~,).

~kir 2.

SaO

yOz, di~i keklik.

$ekil 3. Sindirim sistemi taze olarak a~llml~ erkek keklik.

O:Esophagus In:lnghNles Pg: Proventriculus gastris Vg:Ventnculus gastris D:Duodenum P:Pancreas J:Jejunum 1:lleum C:Cocum R:Rectum CI:Cloaca Ve:Ventus T:Tracnea H:Hepar Vb:Vesica biians S: Splen Ov' Olvelllculum vnelhnum CI-C7: Costae 1.Sternum 2.Ciavicula 3.05 corocoideus 4.0s ilium 5.Ds isctlil.m 6.Ospubls 7.Scapula 8.Pulmo 9.Gor 10.Testis

Kaya Ktkliklerinin ..•

Hepar ($eIOI: 1,2,3) 3-7. intercostal arallkta ve cavum hepatJcum venlrrue pentonei iyinde stemum'a kadar uzanmaktaydl. Lobus hepatis dexter ve lobus hepallS Slnisler oIma!< OZere iki bOIOmden oI~tu{Ju ve

soIloboo blr InCISUra Iobans vasltaSryla ikI paryaya ay-nkjlQI gOzlendL TOm a~lnna maleryalerinde saQ

Iobun, soIlobdan daha. bOyOk oIdUOu lespit edildi. Ve-""" bilians (>esiCae /eIIea) ($ekJ: 2,3) hepa(,n sa~ 10-bunun facies visceralis'ln dofsal klsmlnda buk.Jndugu belir1endi. Bu dQzeyden itibaren fossa vesica biliaris'e

ye~~ bir ~kilde caooo-ventral yOnde iler1eyerek

hepar'ln caudal Iobunu a~IIQI, hana lobus pancreatis dorsalis'e dahi Uta~tlQI gOzlendi.

Pancreas'ln ($akil: 2,3) duodenum'un pars des-cendens duodenl va pars asdes-cendens duodenl araslnl lamamen dolduran bir yaplda olduQu belir1endi.

Panc-reas'ln 0-;: Iobdan olu~luQu, bunlann lobus pancreatis dorsalis, lobus pancrealis venlraUs Iia IfOk daha kOyUk ve dorsal'de yer alan blr lobus pancraalis splenius'tan ibaret oIduQu tespit edikti. Aynca bu ara~lmnada, tale

oIarak diseke edilen Kaya kekliklerinde (T) pancreas'ln aQuhQI ve vOcut aQII11Qlna oranlnln ~ kekiklerde

daha yiiksek

old,*,

belir1endi. (P<O.05, P<O.01; Tabla 4.Sl.

Sp/en (lien) ($0101: 3) hepa(ln sa~ 1000""" dof-sarinde. proventricl.ius gaslris va ventricUus gastris'in

bil1e¥ne

yen

oIan isthmus gaslris'in saQ ventrafinde lokaIize

oIdL9J

belirlenci. SpIen'in ~ ara~lInna ma

-teryanerinin 14'Onde yumurta ~inde ve ucu

IfOk

sivri

clan konik bir yap.daydl. Buna ka~ln ~tuma mao teryallerinin di{Jer lid tanesinde (F: erkek keklikle) yassl va ~lsizdi (Sindirim sislemi organlan lie ilgiN 61-IfOmler Tablo: 4,5'de g6sterilmi~tir).

Tartl,ma ve Sonut;

c;e~illi kanath tOrieri lein bazl literatOr1erde

(McLel-land 1975; Ta~ba~, 1978; Uhl, 1987; Bahadlr ve ark., 1992) esophagus'un cervical bOlOmOnOn thoracal kls-mlndan daha uzun olduQu belirtilmi~tir. Nitekim Uhl'da (1987) eil keklikle esophagus'un cervical klsmlnlO or-lalama. 61.6 mm, thoracaJ klsmlnln ise 39.4 IM1 (j... duQunu bildil1Tlekledlr. Bu a~tlrmadaki Kaya kek-likJerinde de esophagus'un cervical klStnlnln, thofacaI

klsmlndan daha uzun oldUOU bulunmu~lur. Uhl (1987)

ingluvies'in eil kekliklerde med&an hattm ortasmda

bu-lullduQunu bildirm~tir. Ingluvies Kaya keldiklerinde,

Ta~'m (1978) lavuk va horoz lein beli~i gibi

me-dian hattm saQlllda ve eil keldiklerde belirtidiQi (UhI,

1987) gil> de yuvarlak ~~

old,*,

g6zjenrr'~'k.

UhI'a (1987) gOre iYil kekiiIderde venlriculus

gas'-Iis'un maksirrum UZIXlluQu orta1ama 34.8 rrrn, aQIr1IQI

ISe 9.5 gr'dlr ve vOcuI: a§Ir1IQlnlO % 2. Tsini oI~­

tunnaktadlr. Kaya kekliklerinde (F) ise maksimum

UlunluQlKl va aQII11QIn ell kekliklere banzer oIduQu,

buna. ~In organln vOcut aQIr1IQlna oranln daha ~

OkluQu bulunm~tur.

Kaya keklilderinde (F) tUm baQusak uzunluQul"lJn, iYil ke~ikierde 734.8±103.4

rrm

oIarak bildirilen (Uhl,

1987) de{Jer1erden daha d~k oImaslna ka~IO, ayn

lli-teratOrde vOcut UllXlluQuna oranlnln 1.7-3 oIarak be-lirtild9i gibi, Kaya kekliklerinde de bu de{1er1er araslf'lda

old,*,

belirlen~r.

Intestinum lenue'nin tum uzunluQunun

Cit

kek-liklerde ortalama 472.5 mm va toptam baQlrsak uzun-luQunun %64'UnO oIu~turduQu (Uhl, 1987), buna ka~1n

¢Ilikle ye~n Avrupa kekliklerinde 67.12 em Ulun~

luQunda ve vOcut uzunluQuna oranlnln

2

.

n,

yabam Avrupa kekliklerinde ise 81.24 em uzunluQunda ve vOcuI uzunluQuna oranlf'llf'l 3.25 oIduQu bildirilmekledir (Millan ve ark., 2001). Inlestinurn tenue'nin tam Ulun-luQu Kaya kekliklerinde de (F) ClI kekliklerine benzer deOerierde bulunmaslna ka~In, toptam baQlrsak Ulun

-luQuna oramnln daha yOksek olduQu belirlenmi~tlr. Obor yandan laZe oIarak diseke edilen Kaya kek -~lderinde (T), intestioom tenue'nin tOm UlunluQu

¢t-~kle ye~ Avrupa kekliklerine nazaran daM uzun, yabani Avn..pa kekliklerine nazaran daha kiSS, vOcut

uzunIUOuna oranl ise her lki tOre gOre daha d~Ok

de-Oerde

t;lkml~tlr. Buradaki farkllllk, tOr farkllllQlIla bag-lanabilir.

Duodenum'un eil kekliklerde orta1ama 109.6 rrrn

uzunluQunda olduQu bildirilm~tir (Uhl, 1987). Kaya

keklikierinde (F) ise biraz daha dG~k de(jerde bu

-lunmu~tur. Jejunum Cil kekliklerde orta1ama 254.7 nvn

uzunluQundadlr (UhI, 1987). Bu oran a~tmT\adald

Kaya kekliklerinin (F) deQer1erine IfOk yaklndl. Oil kek-Ilklerde ;ejunum'un son klvnmlnda % 24.5 oramnda ve maksimum 2.4 mm uzunlu{Junda belirgll1 bir Oi-verticulum vitellinum'un (Meckef's Diverticulum)

mev-cut

olduQu, haM erg!n kekliklerin Uk ya~lna kadar clan grupla % 42 oranlnda halen benek ~klinde

gO-tUebild9i bildirilmi~tir (Uhl. 1987). Ole yandan kaz-lards ansa axialis'in apex'inde % 1 00 (~uk ve ark.,

2002), tavuldarda

Ise

% 60 oranlnda ve jejunum'un or-taslnda diverticlium saccus viteUini'nin kallntlsl oIarak

gOrOIdG(j(i ("",'~r, 1977) Hade edil~tir. Buna ka~,"

bu a~tlrmadaki Kaya kekliklerinin % 25'inde

je-jlX!t..m'Lf1 ansa axialis klsmnm proximal dwannda yok.

belirgin bir Diverticulum vitellinum (Meckers Di-verticulum) tespit edilmi~tir. Bu oI~umun bir erkek Kaya

kekliflinde

rTl8Xroom 3.53 nvn'ye U~tIQI ve or-lalama UllXlluQunun 2.39 mm oIduQu belirlenmi~tir.

Ata$tmna materyallerinin % 32'slnde ise bir nokta

ha-linde ve ortalama. 0.83 mm uzunluQunda tespit

edil-m~tir.

CiI

kekliklerde ileum'un ortalama 113 mm

YAL\=IN. KIRIK~1. TIPIRDAMAZ

keklildennde (F) ise bu ~r blraz daha du~uktOr.

Uhf'a (1967) gOre ileum'txl rectlKn'a IlQlkjlOI yerde

valva iliorectaHs mevcuttur. Kaya kekliklerinde bu

010-~um tespit edileme~r.

CiI

keklilderde her iki cecum'un orta1ama 239.6

mm

uzunluQuncia ok:tu{j:u bildililrni$lir (Uhl, 1987). Qift-likte yeti~tililen Avrupa kekliklerinde !sa, her bir cecum'un 127.90 rrm uztxllu{j:unda va VOcut

UZtn-JuOuna

Ofanlnln 0.53, yabani Avrupa keldi{Jinde ise

169.80

mm

uzunlu{j:unda va VOcut uzunlu{j:una ora-nlnln 0.66 oIdUOu bildirilmi~tir (Millan ve ar1c;., 2001).

Forrnaldehitll olarak diseke edilen Kaya keldiklerinde

(F). <;:il kekliklerine nazaran her iki cecum'un uzunitJOu

daha yClksektir. Taze oIarak diseke edilen Kaya kek-lilderinde (T) ise, her bir cecum'un ortalama uzun-Iu{j:unun deQari yabanl Avrupa kakliOine benzer, fakal

~ftlikte yel~tlrilen Avrupa kekliklerinden daha

yOk-sektir. Kaya kekliklerinde cecum'un

vOcut

uZll1luOuna

oranl iss Avrupa keklilderinden daha d~uktur.

UhI'a (1987) gOre rectum <;:il keklikte ortalama 38.1 mm uzunluQundadtr ve t~m OOOlrsak

uzun-luQunun %5'ini oIu~tu~tur va bu sonLJYlar Kaya kekliklennde tespd edilen

deQenere

benzerdir.

Kaya

kekItOinde

(F) doaca'nln uzuniuQu, Uhf'ln

(1987) <;:il kekliklerde 27.5 mm oIarak bildirdiOi

de-{Jer1ere yakmdlr. Aynca bu ara~lrrnada, tale

ka-davrada diseke edilen Kaya kekliklerinin (T) do-aca'Slntn, er1<eklen:le d~lere nazaran daha UZll1

bulurwnasliinemliydi (P<O.Ol, Tablo2).

Hepa(,n bir ara~t,rmada (Uhl, 1987) 42

<;iI

kek-1i0in 32 tanesinde saO Iobun daha bOyOk. 10'lX'Ida ise sol Iobun daha biiyiik ok1UOu Wade edil~r. Ka-nathiarda hepar'ln saO IObunun, sol Iobdan daha biiyiik ve caudal y¢nlO olduQu (McLelland 1975;

c;a-It~lar 1977; Nickel ve ar1c;. 19n), tavuk ve horazda ~

Ounlukla soIlobun daha bOyOk, Ote yandan hindi (T~­

ba~. 1978) va kales k~lannda (Evans, 1996) iss e~it

bOyUklukte oIduklan bildirilmi~tir. Ara~tlrrnadaki Kaya kekliklerinin hepsinde hepar'1n saO Iobunun, sol

lob-dan daha bUyOk oklUOu belir1enmi~tir. Hepar'ln <;:il

kek-~klerde ortalama 7.7 gr oIdUOu va

vOcut

aOuhOlntn

%2.19'unu ~urdu!)u (Uhl, 1987), bunun yamnda

~kte ye~lirilen A~ kekliklerinde ortaJama 5.32 gr aOltllOlncia va canh aOlrilOln %1.36'slnl. yabani

Av-rupa kekliklerinde ise 7.39 gr aOlrilOlnda va canli

aOlr-1t0m %1. 76'slnl ~l.ll"duOu bildi~r (Millan va ark., 2001). Bu a~'rmada formaldehiti oIarak diseke ed~

len Kaya kekliderinde (F), hepa(,n aQ,rl'Qmm <;il

kek-ijklere benzer oldu!':)u, lakat

vOcut

aOuhOlna oramnln

isa daha du~uk oId~ belit1en~jr. Booa ka~ln

taze oIarak diseke edilen Kaya k~kJerinde (T),

hepar'm CIOltllOI va

vOcut

aOltllOlna oram her tki A'In.4)a kekliOinden daha yOksek deQerdedir.

Vesica bitiaris'in apex'inin kanatlilarda hepar'm saO Iobunun caudal klsmma uzandIOJ, lakat

su

~

(Nickel YO ark. 1977), tavuk, homz YO hlndode (T~,

1978) \O!jlriJ<Ia uzarvnad'Q' be!irtil~r. Bu a~­

tmnadakt

Kaya

kekliklerinln hepslnde vesIC8 biliaris'in, caudo-ventrat yOnde ilerleyerek hepar'ln saO Iobunun

catxial kJsmlm ~tJOI tespit edj~tir. Vesica bWaris'in

<;i

k.~iklerde ortalama 15.9 nvn uzunlUOunda ok1UOu

Wade edi~r (Uhl, 1987). Kaya k.~ilderinde (T, F) ise vesica biliaris'in uzun1uOu <;:il kekliklere nazaran daha uzundur. FarkhltOln tOr farkhhOlndan ileri geldi!':)i sOylenebilir.

<;:il keklilderde pancreas IobIannln ortalama 0.95

gr (Uhl, 1967), ~ftlik AVTUpa kekliklennde isa 0.74 gr aOlrilOlnda V6 canh aOlrllOm %0.19'unu, yabani Avrupa kekliklerinde ise 0.90 gr aOlrilOlnda va canh a91ril91n

%O.26'slnl oIu~urdUOu bildirilm~tir (Millan va ark, 2001). Fonnaldehitli clarak diseke edilen Kaya kek-liklerinde (F), pancreas'm ortalama aOlrllOlntn Cit

kek-nOe nazaran daha d~Ok oldUOu, buna ka~ln taze oIa-rak diseke edilen Kaya kekliklerinde (T) ise her ild

Avn.pa kekliQinden daha aQIr ok1u!)u oeI"fen~r_ Ole yandan taze oIarak diseke edilen Kaya keklildennde (T), pancreas'ln a01r1101 va

vOcut

aOIr1IOlna oranl ~

kekfiklerde daha yUksek oIarak bulunm~tur (P<O.05.

P<O.01; Tab'o 4,5). Bu somJ~tar, MUIan ve ark'run (2001) a~Unnalanndaki pancreas'ln aOIr1IQI ve vOcut

aOlrilOtyia clan ~~inln cinsiyete OOOh oIarak de{j~tiOl ifadesiy\e, bu ara~tlrrnada aide edilan bulgular bOyOk

bir paralellik gOstennektedir.

SpIen, kanathlarda farkh ~kirlerde (Nickel va ar1c;. 19n; DoQuer ve E~n, 1964; T~, 1978;

Sa-hadtr ve ark., 1992) ifade edilmesine ka~tn. bu a~­

hrmadaki Kaya kekliklerinin 14'unde yumurta ~k1inde

ve ucu sivri konik bir yaplda, di{jer lki tanede ise (F: 2

adal er1c;ek keklik) yassl ve ~kirsiz oldUOu tespil

edit-~tir. <;:iftlikte yetj~mi~ Avrupa kekliklerinde ortalama 0.18 gr aOlrilOlnda ve canh aOIr1101n %.0.05'ini, yabani Avrupa kekliklerinde ise ortalama 0.85 gr aOlrilOlnda va

cantl aOlrheln %o.21'ini oI~turctugu bildi~tJr (Millan

va ark., 2001). Bu a~tlrmadaki Kaya kekliklerinde (T),

spIen'il aOIr1101 ciftJikte yet~jrilen AVTUpa keklildennden daha yijksek, yabanl Avrupa keldiklerinden IS8 daha

d~ktur. Buna kaJ}ln spIen'in canh aOlril~lna 04an oranl, ciftlikte ~ Avrupa

kekJOnde

bidjrilen de-{»erlera benzerdir.

Son~ oIarak bu ara~ltrrnada incelenen lum er1c;ek va di~i Kaya kekliklerinde, genelde literatur

ve-rilerindeki keklik turleriyle topo{jrafik va morloloiik

018-rak bUyUk benzer1ik gOsterd~ belit1e~lir. Genet

00-rak d~ va erkek kekliklerde, sindirim sislemi bOIOmlerinin uzunluklan va organlann aOlrilk/an 00' klmlndan c;:ok OnemlJ farkhltldar oImamaslna raOmen,

Kaya Kekliklerinin ...

laze kadavra oIarak kullamlan materyaJerden erkek ve d~ keldik araslnda; cIoaca'mn uzunlUOU,

panc-reas'm aOlrllOI va vCcut aQlr11Qr,'Ia oIan Ili~

ba-klmlOdan aralanndaki larkm cinslyet y6nOnden 6nemIi oIduQu belirlenmi~tlr (Pdl05, P<O.01). Aynca bu ara~­

tlrrnadaki Kaya keklilderinin sindirim sistemi b6-lumlerinin uzuniuk ve aQlrtlldanmn literatOr verilerindeki keklik tUrlenyle (C~ keklik- Perr:Jix

percJix

Unne, 1758

va Avrupa kekliQi- Alectoris rufa L) ktyasIandlQlnda.

9)k beIIrgin oImayan bazl farkllhldann oIdug.J va bunun da tOr larkllhOlndan ileri geldiQi sOy\erleI:Qr.

Kaynaklar

Arvas. A.M. (1978). Erftek Keldik (AJectoris graeca) Genital

Slstemi lJzerinde Makro va Mikro Morlolojik inoektmeler.

F.U. Vel Fait Yay.:16, DoktOfa Tezi:7, A.U. BasIrT\eVi,

An-kaco

Bahadlr, A.. YIk;!IZ. B .• Serbesl. A, Ylmaz. O. (1992). E\oOI

Su K~ndan Y9I1i Kaz. Yem Ordek va Pekr'I

Orneginin

SinciM1 &stemleri Ozerinde l<arlJ~tumali Makro-Anatomik ve Slbgros ~mT\alar - II. Oesophagus ife Cloaca ArasI.

u

.U.

Vet. Fak. Derg., 3, 11,21·23.

_ K" Eken, E" - . M .. T " , , _ S. (2002).

Morho6ogIcaI Studies on Med<ers 0rvertic:ULm in Geese (Ansef Anser Domesticus). Anal. Hisl Embryol. 31,

29O-m

.

~r, S., Ere"*,,, Z. (1964). E\oOI K~nn Kompatativ Anatomisi. "Ellenberger V. Baum'un Hancb.Jch der Verg-leichenden Analomie dar Haustiere- adll eserinIn 18.

bas-klSlndan ~. AU. Vet. Fak. Yay.:176, Ders Klabt:78, A.U. BasllneVl. Ankara.

Embury, I. (1997). Raising Chud<ar Partridges. http:// www.agrie.nsw.gov.aufreadedl99.

Evans. H.e. (1996). Diseases 01 Cage and Avtary Birds. In

-Analomy of the Budgerigar and Other Birds-. Ed:, Ross-kept W.J, WOOIpeI, R.W .• Third ed, Wiliams & Wrians. A Waverty Company, USA

Karada~ H .• Nur, LH. (2002). E\oOI K~nn Analorrisi. "Sin-dinm &stem"', Ed., Dursoo, N., Medisan Yayll'\9vi, Ankara. KJn~I, K, TepeIi, C., <;eU'I, 0., GllriU, A, Yllmaz, A (1999). Farldl Banndlnna va Aydll'llatma ~nda Kaya Kek· IildeIYWl (A graeca) BazI Verrn Ozellikleri. Vet.BlDefg., 15, 1.15-22.

KizlroCIkJ.1.

(1983). TCrtiye K~n. T.OKB. Tabi Hayall

Ko-nma Genal Mfrljrugli Y8ylrian.

McLeland. J. (1975). Sisson and Grosman's lhe Anatomy of lhe Domestic Arimals. In -Aves DigestNe SlStem", Ed.,

Getty, R., Vol. I., Fifth ed., W.B. Saunders Company,

Phi-1ade\lhi8.

Mercer-Olt;en. S.L, Woodard, A.E. (1987). DeveIopmenl 01 lhe Bursa of Fabricius in the Partlidge and Phesant P!XIItl'{ Science, 66, 418-421.

Milan, J., GorIaZaf, C., Vllafuerte, R. (2001). Marked DIf·

ferences III the SpLanctnornetry of Farm-Bred and Wild Red-Legged Partridges (AJ8ctoris Ma L). Poultry Science, 80, 9n·975.

Nickel, R .• $chIXM'lef, A.. Seiferle, E. (19n). Anatomy 01

the Domestic BII'05. Verlag Paul Parey, Berln, Hamburg.

NOITIina Analomica AVKJm (1993). Prepared by the In·

temalional CommitIee on Avian Anatomical Nomeclature, A Cormvnilte 01 the WOOd Asssocabon Veterinary

Ana-tomists. Cambridge, Massachusems PtbIished by the Ckf>.

oo.en.

CA. Mahecha, GAB. (1996). ()oacaj MomoIogy 01 Nothuta macuIosa (Ternrnindo; 1815). Aves lIlamiIoones. Ann. Anal, 178,471-476.

Oz~ M. (1995). KI.$Y OOnyasl. Bim va Teknlk. 328,

66-73.

Petlie, A., Watson, P. (1999). StatLSlics for Veterinary and Animal Science, Blackwell Science lml Maldon, USA. T~, M. (1978). Evcil Kanatlilardatl Tavuk-Horoz (Gallus domesbcus) va Hindinin (Melagris gallopavo) 5ndirm

Sis-lemleri UzeOOde ~lla$:lnnall Makro-Anatomik va ~ ~hrmalar - SOlUm: 2. Oesophagus Ie Cloaca ArasI. A.U. Vet. Fak. ()e(g., XXV, 3, 500-516.

CaJ~, T. (19m. Ta\"lJ( DIseksIyonu. "SIndinm Sistern/".

AO. Vet. Fak. Yay.:l0, Ders KitabI:4, AU. BasIfT'leVl, Ankara.

Turan, N. (1990). Turkiye'nin Av va Yaban Hayvanlan: K~· Jar. Orman Ger!. MOd. E~itlm Dairesi ~h~1 YBylnian.

Utj, H.G. (1987). (Morhologische und Topographische

Un-tersuc:tu1gen am Gastrointestinaltrakt (ITMI Anhangdrusel1) des Rebht.ns (Pordix pem, lilne, 1758)]. Aus Oem InstitUi fUr Vetemar-AnaICllTMe, Histologie unci Embrylogie dar

Jus-tus-liebig-Universitat Giessen, Inaugural·Dissertation