Sungur Türkçesi

Tam metin

(1)T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI DOKTORA TEZİ. SUNGUR TÜRKÇESİ ABDULKADİR ATICI. TEZ DANIŞMANI PROF. DR. AHMET GÜNŞEN. EDİRNE 2013.

(2)

(3)

(4) I. ÖZET Tezin Adı: SUNGUR TÜRKÇESİ Hazırlayan: ABDULKADİR ATICI Yoğun Türk nüfusunun bulunduğu İran coğrafyası Türkoloji çalışmaları bakımından büyük önem arz etmektedir. Özellikle Oğuz grubunun bu coğrafyada uzun zamandan beri varlığını sürdüğü bilinen bir gerçektir. Tüm önemine ve gerçekliğine rağmen İran’daki Türkoloji çalışmaları yakın bir geçmişte başlamıştır. Özellikle Doerfer’in 1970’li yıllarda yaptığı İran araştırma gezileri Türkoloji çalışmalarına yön vermiş ve Türkoloji çalışmaları hız kazanmıştır. Halaçça gibi Türk Dilinin tarihî lehçelerinden birinin İran’ın tam ortasında tespit edilmesinin ardından Türk dili tasnifi yeniden yapılmak zorunda kalmıştır. Bütün bu gelişmeler dikkatleri İran coğrafyasına çekmiştir. İrili ufaklı birçok Türk topluluğunun yaşadığı İran, dikkatlerin üzerine çekilmesinin ardından bize zengin bir malzeme sunmaya başlamıştır. Güney Azerbaycan, Horasan, Türkmen, Kaşkay Türkçesi gibi yüksek konuşur oranına sahip Türk diyalektlerinin yanında, sayıları oldukça az küçük Türk toplulukları da İran’ın hemen hemen yerine serpilmiş durumdadır. Çalışmamızın esasını teşkil eden Sungur Türkçesi de konuşur sayısı oldukça azalmış Türk diyalektlerinden birisidir. Çalışmada Sungur Türkçesinin ses ve şekil bilgisi özellikleri tanımlayıcı gramer (Descriptive Grammar) yöntemiyle incelenmiştir. Çalışma, Giriş, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Sonuç, Kaynakça, Metinler ve Dizin bölümlerinden oluşmaktadır. Anahtar Kelimeler: Türkçe, Sungur Türkçesi, Güney Azerbaycan, İran..

(5) II. ABSTRACT Name of Thesis: SUNGUR TURKISH Prepared by: ABDULKADİR ATICI The geography of Iran where a high rate of Turkish population is found has a great importance for Turkology studies. Particularly, it is a known fact that the Oghuz group has maintained its presence in thi geography for a long time. In spite of its importance and reality, the Turkology studies in Iran started in the near past. In particular, the Iran research trips achieved by Doerfer in 1970s gave direction to Turkology studies, and Turkology studies were accelerated. After one of the Turkish language’s historical dialects like Khalaj was discovered in the just center of Iran, the classification of Turkish language was required to be remade. All of these developments attracted attentions to Iran geography. Iran, where a lot of small and large Turkish communities live, began to provide us a rich material after it drew the focuses. Besides the Turkish dialects such as Southern Azerbaijan, Khorasan, Turkmen, Kashqai Turkish that have a high rate of speakers, some other Turkish communities whose number is quite a few has been spread almost all around Iran. The Sungur Turkish that constitutes the basis of our study is one of the Turkish dialects that has few speakers. In this study, the phonetical and morphological characteristics of Sungur Turkish have been analyzed with descriptive grammer method. The study consists of Introduction, Phonetics, Morphology, Conclusion, Bibliography, Passages and Index chapters. Key Words: Turkish, Sungur Turkish, Southern Azerbaijan, Iran..

(6) III. ÖN SÖZ İran, tarih boyunca Türklerin yoğun olarak yaşadığı coğrafyalardan birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. İslamiyet öncesi devirleri ve tartışmalı konuları bir kenara bırakacak olursak, Gazneli Devleti ile başlayıp 1925 Pehlevi rejimine kadar yaklaşık bin yıl süren bir Türk hâkimiyetinden bahsetmek mümkündür. Özellikle Selçuklu dönemiyle İran coğrafyası. artık Türkler tarafından. yönetilmeye. başlanmıştır. 11. yy. Türk boylarından özellikle Oğuz grubunun yoğun bir şekilde doğudan batıya doğru göç ettiği bir dönemdir. Hazar Denizi’nin güneyinden batıya doğru uzanan Oğuzlar, Anadolu’nun Türkleşmesi için gerekli Türk nüfusunu doğal olarak bir önceki durak olan İran coğrafyasından getirmişlerdir. Doğu-batı yönünde oluşan ve büyük çoğunluğunu Oğuzların oluşturduğu Türk hattı gittiği her yerde belli oranda birikerek Anadolu’ya kadar uzanmıştır. Dolayısıyla Anadolu’da bir Türk varlığı oluşurken, Türkleri oraya ulaştıran güzergâh durumundaki İran’da Türk varlığından söz etmemek hem teorik hem de pratik olarak mümkün değildir. Tarihe bu pencereden bakıldığında İran, Anadolu’da Türk nüfusunu besleyen bir kaynak görünümündedir. Tarihî süreç içerisinde İran bu vasfını uzun süre devam ettirmiştir. Hatta Anadolu’nun Türkleşme sürecini tamamlayıp Türk hâkimiyetinin iyice tesis edilmesinin ardından iki bölge arasında zaman zaman mücadelelerin yaşandığı görülmüştür. Örneğin, Yıldırım Beyazıt ile Timur’un, Fatih Sultan Mehmet ile Uzun Hasan’ın, Yavuz Sultan Selim ile Şah İsmail’in mücadeleleri aslında iki Türk Devleti’nin mücadelesi olarak tarihteki yerlerini almıştır. Genel olarak Türk göçü doğu-batı yönünde ilerlerken tarihin bir döneminde ters yönde cereyan etmiştir. Yavuz Sultan Selim ile Şah İsmail arasında gerçekleşecek olan savaşın arifesinde özellikle Doğu Anadolu’da yaşayan birçok Türkmen alevisi, ters yönde bir hareket sergileyerek Doğu Anadolu’dan İran’a göçmüşlerdir. Şiilik-Sünnilik ayrımının derinleşmeye başladığı bu dönemde Türkmen alevileri İran’a geçerek Şah İsmail’in tarafını tutmuş ve Osmanlı’ya karşı ön saflarda mücadele etmişlerdir. Bu dönemdeki Türk göçü Doğu Anadolu’da nüfus problemi yaşanacak kadar hissedilir derecede olmuştur..

(7) IV. 19. yy.ın başlarına kadar hem Anadolu hem de İran bu şekilde Türkler tarafından yönetile gelmiştir. 19. yy.ın başlarında Türklerin yoğun olarak yaşadığı Azerbaycan, İran ve Çarlık Rusyası tarafından ikiye bölünmüştür. 1991 yılında Kuzey Azerbaycan bağımsızlığını ilan ederek Azerbaycan Cumhuriyeti’ni kurarken, nüfus bakımından daha fazla olan Güney Azerbaycan ise İran’ın içinde kalmıştır. Günümüzde Kuzey Azerbaycan Cumhuriyeti dokuz milyon civarı nüfusa sahipken, Güney Azerbaycan’da farklı rakamlar zikredilse de en az yirmi milyon en çok da otuz milyon civarı Türk nüfusunun yaşadığı bilinmektedir. Bu rakamlar bile dikkatlerin İran’da yaşayan Türk nüfusuna çekilmesi için fazlasıyla yeterlidir. İran’daki Türk nüfusu yoğun olarak kuzey bölgelerinde bulunmasına rağmen İran’ın diğer bölgelerinde de azımsanmayacak oranda Türk bulunmaktadır. Belki ilerleyen dönemlerde bölge ile ilgili çalışmalar arttıkça henüz bilmediğimiz daha nice Türk grupları, lehçe ya da diyalektleri ortaya çıkacaktır. Bu çalışmada Azerbaycan bölgesi diye adlandırılan bölgenin dışında kalan ve Kirmanşah eyaletine bağlı Sungur şehrinde yaşayan Sungur Türklerinin dil özellikleri tespit edilmiştir. 2010 yılı Ağustos ayı içerisinde bölgeye gidilmiş ve Sungur şehrinde yaşayan kaynak kişilerden ses kayıt yöntemiyle malzeme toplanmıştır. Toplanan bu malzeme de çalışmanın esasını teşkil etmiştir. Çalışma giriş, ses bilgisi, şekil bilgisi, metinler ve dizin olmak üzere beş ana bölümden oluşmuştur. Giriş bölümünde; Çalışmanın Konusu ve Amacı, Çalışmada Kullanılan Materyal ve Yöntem, Malzemenin Yazıya Geçirilmesi, Malzemenin İncelenmesi, İran ve Türkler, İran’da Yaşayan Türk Toplulukları, İran’daki Türk Diyalektleri Üzerine Yapılan Çalışmalar, Sungurlar ve İran Türk Diyalektlerinin Sınıflandırılması olmak üzere dokuz alt bölüm bulunmaktadır. Ses Bilgisi bölümünde ise Sungur Türkçesinin ses bilgisine ait özellikler tespit edilmiştir. Sungur Türkçesinin ses bilgisi özellikleri tespit edilirken, tanımlayıcı/betimleyici/tasvirî (Descriptive Grammar) yönteme başvurulmuş, ancak, gerekli görüldüğü durumlarda eş zamanlı karşılaştırmalı dil bilgisi metoduna (Synchronic and Comparative Grammar) da başvurulmuştur.. Ayrıca, ihtiyaç.

(8) V. duyulması hâlinde art zamanlı (Diachronic) yöntemden de yararlanılmış, bazı ögeler Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi gibi tarihî dönemlerle karşılaştırılmıştır. Şekil bilgisi bölümünde de yine Sungur Türkçesine ait şekil özellikleri tespit edilmiştir.. Sungur. Türkçesine. ait. şekil. özellikleri. tespit. edilirken. yine. tanımlayıcı/betimleyici/tasvirî (Descriptive Grammar) yöntem kullanılmıştır. Ancak, gerekli görüldüğü durumlarda eş zamanlı karşılaştırmalı dil bilgisi metoduna (Synchronic and Comparative Grammar) da başvurulmuştur.. Ayrıca, ihtiyaç. duyulması hâlinde art zamanlı (Diachronic) yöntemden de yararlanılmış, bazı ögeler Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi gibi tarihî dönemlerle karşılaştırılmıştır. Metinler bölümünde öncelikle kaynak kişilerden derlenen transkripsiyonlu metinler ardından ise Türkiye Türkçesine aktarılmış şekilleri bulunmaktadır. Metinlerin hem transkripsiyonunda hem de Türkiye Türkçesine aktarımları sırasında, metinler kendi aralarında roma rakamlarıyla sıralanmış ve metin numarasının ardından cümle numaraları normal rakam ile gösterilmiştir. Son bölümde Dizin hazırlanmıştır. Bu bölümde özel adlar, yer adları, kişi adları, ülke adları, terimler yer almaktadır. Metin içerisinde geçtikleri yerler referans numaralarıyla birlikte gösterilmiştir. Bu çalışmanın en başından bitirildiği ana kadar geçen süre içerisinde birçok kişiden yardım alınmıştır. Sungur Türkçesinin bir doktora çalışması olarak yapılması gerektiğini belirten ve bu anlamda çalışmanın fikir babaları olan Yrd. Doç. Dr. Bülent Bayram’a ve Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan Durmuş’a çok teşekkür ediyorum. Alan araştırması için İran’a gidildiğinde Tebriz’de bizi karşılayan ve evinde misafir eden Eyüp Ferzane’ye teşekkür ediyorum. Hamedan’ın Bahar şehrinde oturan ve bizi Sungur araştırmamızın öncesinde Bahar’da misafir eden İlgar Baharlı’ya çok teşekkür ediyorum. Sungur Türkçesi adlı doktora tezinin yapılabilmiş olmasında büyük payları olan Musa Rahimi, Behruz Begbabayi, Emir Erselan ve Keyumers Muayyedi’ye. sonsuz. şükranlarımı. sunuyorum.. Bilgi. ve. tecrübelerinden. yararlandığım, yardımlarını benden esirgemeyen Prof. Dr. Hayati Develi, Doç. Dr. Bülent Gül ve Doç. Dr. Ferruh Ağca’ya çok teşekkür ediyorum. Son olarak da tez.

(9) VI. danışmanım, değerli hocam Prof. Dr. Ahmet Günşen’e sonsuz şükranlarımı sunuyorum. Abdulkadir ATICI.

(10) VII. İÇİNDEKİLER ÖZET............................................................................................................................. I ABSTRACT ................................................................................................................ II ÖN SÖZ ..................................................................................................................... III İÇİNDEKİLER .........................................................................................................VII ÇEVİRİ YAZI (TRANSKRİPSİYON) İŞARETLERİ .......................................... XXII ÜNLÜLER ......................................................................................................... XXII ÜNSÜZLER ..................................................................................................... XXIII ÜNLÜLERDE KULLANILAN DİAKRİTİKLER .......................................... XXIV ÜNSÜZLERDE KULLANILAN DİAKRİTİKLER........................................ XXIV DİĞER İŞARETLER ........................................................................................ XXV KISALTMALAR .............................................................................................. XXV GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 A. Çalışmanın Konusu ve Amacı ............................................................................. 1 B. Çalışmada Kullanılan Materyal ve Yöntem ........................................................ 2 C. Malzemenin Yazıya Geçirilmesi ......................................................................... 5 D. Malzemenin İncelenmesi ..................................................................................... 6 E. İran ve Türkler ..................................................................................................... 7 F. İran’da Yaşayan Türk Toplulukları .................................................................... 23 1. Afşarlar ........................................................................................................... 24 2. Azerbaycan Türkleri ....................................................................................... 24 3. Bayatlar ........................................................................................................... 25 4. Halaçlar ........................................................................................................... 25 5. Hamse Türkleri ............................................................................................... 26 6. Horasan Türkleri ............................................................................................. 26 7. Horasanȋ ve Boçağçiler ................................................................................... 27 8. Huzistan Türkleri ............................................................................................ 27 9. İsfahan Türkleri............................................................................................... 27 10. Kaçarlar ......................................................................................................... 28 11. Karaçorlular .................................................................................................. 28 12. Karadağlılar .................................................................................................. 28 13. Karagözlüler.................................................................................................. 29.

(11) VIII. 14. Karapapaklar ................................................................................................. 29 15. Karâyȋler ....................................................................................................... 29 16. Kaşkaylar ...................................................................................................... 29 17. Kazaklar ........................................................................................................ 30 18. Kengerlular ................................................................................................... 30 19. Kirman Türkleri ............................................................................................ 31 20. Şahayağı Türkleri .......................................................................................... 31 21. Şahsevenler ................................................................................................... 31 22. Türkmenler.................................................................................................... 32 G. İran’daki Türk Diyaletleri Üzerine Yapılan Çalışmalar .................................... 33 H. Sungurlar (Suŋurlar) .......................................................................................... 39 1. Sungur Etnonimi ............................................................................................. 40 2. Din ve Kültür .................................................................................................. 42 3. Coğrafya ve Nüfus .......................................................................................... 42 4. Tarihî Arka Plan.............................................................................................. 44 5. Eğitim.............................................................................................................. 44 I. İran Türk Diyalektlerinin Sınıflandırılması ........................................................ 45 SES BİLGİSİ.............................................................................................................. 53 1. ÜNLÜLER ......................................................................................................... 53 1.1. Normal Süreli Ünlüler ................................................................................. 53 1.1.1. Fonemik Değeri Olan Ünlüler............................................................... 53 1.1.1.1. /a/ ünlüsü: ....................................................................................... 53 1.1.1.2. /e/ ünlüsü: ....................................................................................... 54 1.1.1.3. /ı/ ünlüsü: ........................................................................................ 54 1.1.1.4. /i/ ünlüsü: ........................................................................................ 54 1.1.1.5. /o/ ünlüsü: ....................................................................................... 55 1.1.1.6. /ö/ ünlüsü: ....................................................................................... 55 1.1.1.7. /u/ ünlüsü: ....................................................................................... 56 1.1.1.8. /ü/ ünlüsü: ....................................................................................... 56 1.1.2. Fonemik Değeri Bulunmayan Ünlüler .................................................. 56 1.1.2.1. [á] ünlüsü: ....................................................................................... 57 1.1.2.2. [å] ünlüsü: ....................................................................................... 57 1.1.2.3. [é] ünlüsü: ....................................................................................... 58.

(12) IX. 1.1.2.4. [´] ünlüsü: ....................................................................................... 59 1.1.2.5. [í] ünlüsü:........................................................................................ 60 1.1.2.6. [ó] ünlüsü:....................................................................................... 60 1.1.2.7. [ú] ünlüsü:....................................................................................... 60 1.2. Uzun Ünlüler................................................................................................ 62 1.2.1. Türkçe Kelimelerde Uzun Ünlüler ........................................................ 63 1.2.1.1. Birincil Uzunluklar ........................................................................ 64 1.2.1.2. Ses Hadiselerinden Kaynaklanan Uzun Ünlüler ............................ 64 1.2.1.2.1. Ünsüz Düşmesinden Kaynaklanan Uzun Ünlüler ................... 64 1.2.1.2.2. Hece Kaynaşmasından Kaynaklanan Uzun Ünlüler ................ 65 1.2.1.3. Vurgudan Kaynaklanan Uzun Ünlüler ........................................... 66 1.2.1.4. Soru Edatlarının Bulunmamasından Kaynaklanan Uzun Ünlüler .. 66 1.2.2. Alıntı Kelimelerde Uzun Ünlüler .......................................................... 66 1.3. Kısa Ünlüler ................................................................................................. 67 1.4. İkiz Ünlüler .................................................................................................. 68 1.4.1. Eşit ikiz Ünlüler .................................................................................... 68 1.4.2. Yükselen ikiz Ünlüler ........................................................................... 69 1.4.3. Alçalan ikiz Ünlüler .............................................................................. 69 2. ÜNSÜZLER ....................................................................................................... 69 2.1. Fonemik Değeri Bulunan Ünsüzler ............................................................. 70 2.1.1. Sürekli Ünsüzler .................................................................................... 70 2.1.1.1. Sızıcı Ünsüzler................................................................................ 70 2.1.1.1.1. Tonlu Sızıcı Ünsüzler .............................................................. 70 2.1.1.1.1.1. /ğ/ ünsüzü .......................................................................... 70 2.1.1.1.1.2. /ǥ̆/ünsüzü ........................................................................... 71 2.1.1.1.1.3. /j/ ünsüzü ........................................................................... 71 2.1.1.1.1.4. /v/ ünsüzü .......................................................................... 72 2.1.1.1.1.5. /z/ ünsüzü .......................................................................... 72 2.1.1.1.2. Tonsuz Sızıcı Ünsüzler ............................................................ 73 2.1.1.1.2.1. /f/ ünsüzü ........................................................................... 73 2.1.1.1.2.2. /h/ ünsüzü .......................................................................... 73 2.1.1.1.2.3. /ĥ/ ünsüzü .......................................................................... 73 2.1.1.1.2.4. /ħ/ ünsüzü .......................................................................... 74.

(13) X. 2.1.1.1.2.5. /s/ ünsüzü........................................................................... 74 2.1.1.1.2.6. /ş/ ünsüzü........................................................................... 74 2.1.1.2. Akıcı Ünsüzler ............................................................................... 75 2.1.1.2.1. Burun Akıcıları ....................................................................... 75 2.1.1.2.1.1. /m/ ünsüzü ......................................................................... 75 2.1.1.2.1.2. /n/ ünsüzü .......................................................................... 75 2.1.1.2.1.3. /ŋ/ ünsüzü .......................................................................... 77 2.1.1.2.2. Ağız Akıcıları ......................................................................... 78 2.1.1.2.2.1. /l/ ünsüzü ........................................................................... 78 2.1.1.2.2.2. /r/ ünsüzü ........................................................................... 78 2.1.1.2.2.3. /y/ ünsüzü .......................................................................... 79 2.1.2. Süreksiz Ünsüzler.................................................................................. 79 2.1.2.1. Tonlu Süreksiz Ünsüzler ................................................................ 80 2.1.2.1.1. /b/ ünsüzü ................................................................................. 80 2.1.2.1.2. /c/ ünsüzü ................................................................................. 80 2.1.2.1.3. /d/ ünsüzü ................................................................................. 80 2.1.2.1.4. /g/ ünsüzü ................................................................................. 81 2.1.2.1.5. /ġ/ ünsüzü ................................................................................. 81 2.1.2.2. Tonsuz Süreksiz Ünsüzler .............................................................. 82 2.1.2.2.1. /ç/ ünsüzü ................................................................................. 82 2.1.2.2.2. /p/ ünsüzü ................................................................................. 82 2.1.2.2.3. /t/ ünsüzü .................................................................................. 82 2.1.2.2.4. /k/ ünsüzü ................................................................................. 83 2.1.2.2.5. /ҟ/ ünsüzü ................................................................................. 83 2.1.2.2.6. /ķ/ ünsüzü ................................................................................. 83 2.2. Fonemik Değeri Bulunmayan Ünsüzler ...................................................... 84 2.2.1. [Ç] ünsüzü. ............................................................................................ 84 2.2.2. [d]́ ünsüzü .............................................................................................. 84 2.2.3. [j] ünsüzü .............................................................................................. 84 2.2.4. [h̥ ] ünsüzü .............................................................................................. 85 2.2.5. [p] ünsüzü .............................................................................................. 85 2.2.6. [ḵ] ünsüzü .............................................................................................. 85.

(14) XI. 2.2.7. [ĺ] ünsüzü............................................................................................... 86 2.2.8. [ń] ünsüzü .............................................................................................. 86 2.2.9. [¸] ünsüzü .............................................................................................. 86 2.2.10. [ð] ünsüzü ............................................................................................ 87 2.2.11. [y̥ ] ünsüzü ............................................................................................ 88 3. FONOLOJiK SÜREÇLER ................................................................................. 89 3.1. Ünlü Uyumu ................................................................................................ 89 3.1.1. Kalınlık - İncelik Uyumu ...................................................................... 89 3.1.1.1. Türkçe Kelimelerde Kalınlık – İncelik Uyumu .............................. 89 3.1.1.2. Alıntı Kelimelerde Kalınlık – İncelik Uyumu ................................ 90 3.1.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu.................................................................. 91 3.2. Benzeşme ..................................................................................................... 91 3.2.1. Ünlü Benzeşmeleri ................................................................................ 91 3.2.1.1. İlerleyici Benzeşme ........................................................................ 91 3.2.1.1.1. /a/ > /i/ değişmesi yoluyla ........................................................ 92 3.2.1.1.2. /e/ > /i/ değişmesi yoluyla ........................................................ 92 3.2.1.1.3. /o/ > /u/ benzeşmesi ................................................................. 92 3.2.1.1.4. /u/ > /ü/ benzeşmesi ................................................................. 92 3.2.1.2. Gerileyici Benzeşme....................................................................... 93 3.2.1.2.1. /u/ > /ı/ değişmesi yoluyla........................................................ 93 3.2.1.2.2. /e/ > /i/ değişmesi yoluyla ........................................................ 93 3.2.1.2.3. /ö/ > /i/ > /ı/ değişmesi yoluyla ................................................ 93 3.2.2. Ünsüz Benzeşmeleri .............................................................................. 94 3.2.2.1. İlerleyici Benzeşme ........................................................................ 94 3.2.2.1.1. -ld- > -ll- benzeşmesi ............................................................... 94 3.2.2.1.2. -lr- > -ll- benzeşmesi ................................................................ 95 3.2.2.1.3. -lt- > -ll- benzeşmesi ................................................................ 95 3.2.2.1.4. -md- > -mn- benzeşmesi .......................................................... 95 3.2.2.1.5. - nd - > - nn - değişmesi yoluyla .............................................. 95 3.2.2.1.6. -nl- > -nn- benzeşmesi ............................................................. 96 3.2.2.1.7. -sl- > -ss- benzeşmesi............................................................... 96 3.2.2.1.8. -st- > -ss- benzeşmesi............................................................... 96.

(15) XII. 3.2.2.2. Gerileyici Benzeşme....................................................................... 96 3.2.2.2.1. -ks- > -ss- benzeşmesi .............................................................. 96 3.2.2.2.2. -ls- > -ss- benzeşmesi............................................................... 97 3.2.2.2.3. -rl- > -ll- benzeşmesi ................................................................ 97 3.2.2.2.4. -yl- > -ll- benzeşmesi ............................................................... 97 3.2.2.2.5. -yn- > -nn- benzeşmesi ............................................................ 97 3.3. Değişme ....................................................................................................... 98 3.3.1. Ünlü Değişmeleri .................................................................................. 98 3.3.1.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi .............................................................. 98 3.3.1.1.1. /a/ > [á] değişmesi .................................................................... 98 3.3.1.1.2. /a/ > /e/ değişmesi .................................................................... 99 3.3.1.1.3. /ı/ > [í] değişmesi ..................................................................... 99 3.3.1.1.4. /ı/ > /i/ değişmesi ..................................................................... 99 3.3.1.1.5. /o/ > /i/ değişmesi................................................................... 100 3.3.1.1.6. /u/ > /i/ değişmesi................................................................... 100 3.3.1.1.7. /o/ > /ö/ değişmesi .................................................................. 100 3.3.1.1.8. /u/ > [ú] değişmesi ................................................................. 100 3.3.1.1.9. /u/ > /ü/ değişmesi .................................................................. 101 3.3.1.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması ......................................................... 101 3.3.1.2.1. /e/ > [á] değişimi .................................................................... 101 3.3.1.2.2. /e/ > /a/ değişmesi .................................................................. 101 3.3.1.2.3. /i/ > /ı/ değişimi ...................................................................... 101 3.3.1.2.4. /ö/ > /o/ değişmesi .................................................................. 102 3.3.1.2.5. /ö/ > [ó] değişmesi ................................................................. 102 3.3.1.2.6. /ü/ > [ú] değişmesi ................................................................. 102 3.3.1.2.7. /i/ > /u/ değişmesi................................................................... 103 3.3.1.2.8. /ü/ > /u/ değişmesi .................................................................. 103 3.3.1.3. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ................................................... 103 3.3.1.3.1. /a/ >[å] değişmesi ................................................................... 103 3.3.1.3.2 /e/ > [´] değişmesi ................................................................... 104 3.3.1.3.3. /e/ > /ü/ değişmesi .................................................................. 105 3.3.1.3.4. /ı/ > /u/ değişmesi................................................................... 105 3.3.1.3.5. /i/ > /u/ değişmesi................................................................... 105.

(16) XIII. 3.3.1.3.6. /i/ > /ü/ değişmesi................................................................... 105 3.3.1.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ................................................... 106 3.3.1.4.1. /u/ > /ı/ değişmesi................................................................... 106 3.3.1.4.2. /o/ > /ı/ değişmesi................................................................... 106 3.3.1.4.3. /ü/ > /i/ değişmesi................................................................... 107 3.3.1.4.4. /ö/ > /i/ değişmesi................................................................... 107 3.3.1.5. Geniş Ünlülerin Daralması ........................................................... 107 3.3.1.5.1. /a/, /e/ > /i/ değişmesi ............................................................. 107 3.3.1.5.2. /ü/ > /ı/ değişmesi................................................................... 108 3.3.1.5.3. /e/ > /i/ değişmesi ................................................................... 108 3.3.1.5.4. /o/ > /u/ değişmesi .................................................................. 108 3.3.1.5.5. /o/ > /u/ > [ú] değişmesi ......................................................... 108 3.3.1.5.6. /ö/ > /ü/ > [ú] değişmesi ......................................................... 109 3.3.1.5.7. /ö/ > /ü/ değişmesi .................................................................. 109 3.3.1.6. Dar Ünlülerin Genişlemesi ........................................................... 109 3.3.1.6.1. /i/ > [á] değişmesi .................................................................. 109 3.3.1.6.2. /ü/ > /o/ değişmesi .................................................................. 110 3.3.1.6.3. /ü/ > /ö/ değişmesi .................................................................. 110 3.3.2. Ünsüz Değişmeleri .............................................................................. 110 3.3.2.1. Tonlulaşma ................................................................................... 110 3.3.2.1.1. /ç/ > /c/ değişmesi .................................................................. 110 3.3.2.1.2. /k/ > /g/ değişmesi .................................................................. 111 3.3.2.1.3. /ḳ/ > /ġ/ değişmesi .................................................................. 111 3.3.2.1.4. /ḳ/ > /ǥ̆/değişmesi ................................................................... 111 3.3.2.1.5. /p/ > /b/ değişmesi .................................................................. 112 3.3.2.1.6. /t/ > /d/ değişmesi................................................................... 112 3.3.2.2. Tonsuzlaşma ................................................................................. 112 3.3.2.2.1. /b/ > /p/ değişmesi .................................................................. 112 3.3.2.2.2. /z/ > /s/ değişmesi .................................................................. 113 3.3.2.3. Süreklileşme ................................................................................. 113 3.3.2.3.1. Sızıcılaşma ............................................................................. 113 3.3.2.3.1.1. /b/ > /v/ değişmesi ........................................................... 113 3.3.2.3.1.2. /c/ > /j/ değişmesi ............................................................ 113.

(17) XIV. 3.3.2.3.1.3. /ç/ > /c/ > /j/ değişmesi .................................................... 114 3.3.2.3.1.4. /ç/ > /ş/ değişmesi ............................................................ 114 3.3.2.3.1.5. /ķ/ > /ħ/ değişmesi ........................................................... 114 3.3.2.3.2. Akıcılaşma ............................................................................. 114 3.3.2.3.2.1. /b/ > /m/ değişmesi .......................................................... 114 3.3.2.3.2.2. /g/,/ğ/ > /y/ değişmesi ...................................................... 115 3.3.2.3.2.3. /d/ > /r/ değişmesi ............................................................ 115 3.3.2.4. Süreksizleşme ............................................................................... 116 3.3.2.4.1. /ş/ > /ç/ değişmesi .................................................................. 116 3.3.2.4.2. /v/ > /b/ değişmesi .................................................................. 116 3.3.2.4.3. /n/ > /g/ değişmesi .................................................................. 116 3.3.2.4.4. /v/ > /p/ değişimi .................................................................... 117 3.3.2.5. Sürekli Ünsüzler Arasındaki Değişmeler ..................................... 117 3.3.2.5.1. /ğ/ > /ǥ̆/değişmesi ................................................................... 117 3.3.2.5.2. /h/ > /y/ değişmesi .................................................................. 117 3.3.2.5.3. /l/ > /n/ değişmesi (ilen > +Ine) ............................................ 118 3.3.2.5.4. /n/ > /m/ değişmesi................................................................. 118 3.3.2.5.5. /ŋ/ > /n/ değişmesi .................................................................. 118 3.3.2.5.6. /ŋ/ > /v/ değişmesi .................................................................. 119 3.3.2.5.7. /ŋ/ > /y/ değişmesi .................................................................. 119 3.3.2.5.8. /f/ > /v/ değişmesi .................................................................. 119 3.3.2.5.9. /v/ > /f/ değişimi..................................................................... 119 3.3.3. Aykırılaşma ......................................................................................... 120 3.3.4. Ünsüz ikizleşmesi................................................................................ 120 3.3.5. İkiz Ünsüzlerin Tekleşmesi ................................................................. 121 3.3.6.Göçüşme............................................................................................... 121 3.4. Düşme ........................................................................................................ 121 3.4.1. Ünlü Düşmesi ...................................................................................... 121 3.4.2. Ünsüz Düşmesi ................................................................................... 122 3.4.2.1. /d/ düşmesi .................................................................................... 122 3.4.2.2. /ğ/ düşmesi .................................................................................... 123 3.4.2.3. /h/ düşmesi .................................................................................... 123 3.4.2.4. /ħ/ > /ķ/ düşmesi ........................................................................... 123.

(18) XV. 3.4.2.5. /l/ düşmesi..................................................................................... 124 3.4.2.6. /m/ düşmesi................................................................................... 124 3.4.2.7. /n/ düşmesi .................................................................................... 124 3.4.2.8. /r/ düşmesi .................................................................................... 126 3.4.2.9. /s/ düşmesi .................................................................................... 127 3.4.2.10. /ş/ düşmesi .................................................................................. 128 3.4.2.11. /t/ düşmesi................................................................................... 128 3.4.2.12. /v/ düşmesi .................................................................................. 128 3.4.2.13. /y/ düşmesi .................................................................................. 128 3.4.3. Hece Düşmesi...................................................................................... 129 3.5.Ünlü Birleşmesi .......................................................................................... 130 3.6. Türeme ....................................................................................................... 131 3.6.1. Ünlü Türemesi ..................................................................................... 131 3.6.2. Ünsüz Türemesi .................................................................................. 131 3.6.2.1. /c/ türemesi ................................................................................... 131 3.6.2.2. /ş/ türemesi.................................................................................... 132 3.6.2.3. /v/ türemesi ................................................................................... 132 3.6.2.4. /y/ türemesi ................................................................................... 132 4. VURGU ............................................................................................................ 133 4.1. Kelime Vurgusu ......................................................................................... 133 4.2. Cümle Vurgusu .......................................................................................... 135 ŞEKiL BiLGiSi ........................................................................................................ 136 1. İSiMLER .......................................................................................................... 136 1.1. İsim Yapımı Ekleri..................................................................................... 136 1.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri ................................................................ 136 1.1.1.1. {+an+} .......................................................................................... 136 1.1.1.2. {+cA+}; {+çe+} ........................................................................... 137 1.1.1.3. {+çi+} ........................................................................................... 137 1.1.1.4. {+daş+} ........................................................................................ 137 1.1.1.5. {+gil+}.......................................................................................... 137 1.1.1.6. {+ҟ+} (>+ğ+) ............................................................................... 138 1.1.1.7. {+ki+} ........................................................................................... 138 1.1.1.8. {+lu+} ........................................................................................... 138.

(19) XVI. 1.1.1.9. {+lıǥ̆+}, {+luǥ̆+} .......................................................................... 138 1.1.1.10. {+sIz+}, {+suz+} ....................................................................... 139 1.1.2. Fiilden İsim Yapma Ekleri .................................................................. 139 1.1.2.1. {-A+} ............................................................................................ 139 1.1.2.2. {-aǥ̆+} ........................................................................................... 139 1.1.2.3. {-ǥ̆+} / {-g+} (< -ķ+/-k+) ............................................................. 140 1.1.2.4. {-ħu+} (< -ķu+) ............................................................................ 140 1.1.2.5. {-I+}, {-U+} ................................................................................. 140 1.1.2.6. {-Iş+} ............................................................................................ 141 1.1.2.7. {-mA+} ......................................................................................... 141 1.1.2.8. {-maǥ̆+} ........................................................................................ 141 1.1.2.9. {-mAn+} ....................................................................................... 141 1.1.2.10. {-n+} ........................................................................................... 142 1.2. İsim Çekimi Ekleri ..................................................................................... 142 1.2.1. Çokluk Eki .......................................................................................... 142 1.2.2. İyelik Ekleri ......................................................................................... 143 1.2.3. Aitlik Eki ............................................................................................. 148 1.2.4. Hâl Ekleri ............................................................................................ 148 1.2.4.1. İlgi Eki .......................................................................................... 149 1.2.4.2. Belirtme Eki.................................................................................. 150 1.2.4.3. Yönelme Eki ................................................................................. 150 1.2.4.4. Bulunma Eki ................................................................................. 151 1.2.4.5. Çıkma Eki ..................................................................................... 152 1.2.4.6. Vasıta Eki ..................................................................................... 153 1.2.4.7. Eşitlik Eki ..................................................................................... 153 1.2.4.8. Yön Eki ......................................................................................... 154 1.2.4.9. Soru Edatı ..................................................................................... 154 2. SIFATLAR ....................................................................................................... 155 2.1. Niteleme Sıfatları ....................................................................................... 156 2.2. Belirtme Sıfatları........................................................................................ 156 2.2.1. İşaret Sıfatları ...................................................................................... 156 2.2.2. Sayı Sıfatları ........................................................................................ 157 2.2.2.1. Asıl Sayı Sıfatları ......................................................................... 157.

(20) XVII. 2.2.2.2. Sıra Sayı Sıfatları .......................................................................... 157 2.2.3. Soru Sıfatları ....................................................................................... 158 2.2.4. Belirsizlik Sıfatları .............................................................................. 158 3. ZARFLAR ........................................................................................................ 159 3.1. Zaman Zarfları ........................................................................................... 159 3.2. Yer ve Yön Zarfları.................................................................................... 159 3.3. Hâl (Nasıllık-Nicelik) Zarfları ................................................................... 160 3.4. Miktar (Azlık-Çokluk) Zarfları .................................................................. 160 3.5. Soru Zarfları ............................................................................................... 161 4. ZAMiRLER ...................................................................................................... 161 4.1. Şahıs Zamirleri ........................................................................................... 161 4.2. Dönüşlülük Zamiri ..................................................................................... 165 4.3. İşaret Zamirleri .......................................................................................... 166 4.3.1. İşaret Zamirlerinin İlgi Hâli ................................................................ 167 4.3.2. İşaret Zamirlerinin Belirtme Hâli ........................................................ 167 4.3.3. İşaret Zamirlerinin Yaklaşma Hâli ...................................................... 168 4.3.4. İşaret Zamirlerinin Bulunma Hâli ....................................................... 168 4.3.5. İşaret Zamirlerinin Çıkma Hâli ........................................................... 168 4.3.6. İşaret Zamirlerinin Edatlara Bağlanması ............................................ 168 4.4. Belirsizlik Zamirleri ................................................................................... 169 4.5. Soru Zamirleri ............................................................................................ 169 5. FiiLLER ............................................................................................................ 170 5.1. Fiil Yapımı Ekleri ...................................................................................... 170 5.1.1. İsimden Fiil Yapma Ekleri .................................................................. 170 5.1.1.1. {+A-} ............................................................................................ 170 5.1.1.2. {+el-} ............................................................................................ 170 5.1.1.3. {+Ar-} ( > +al-) ............................................................................ 170 5.1.1.4. {+te-} (> +la-) .............................................................................. 171 5.1.1.5. {+i-}, {+u-} .................................................................................. 171 5.1.1.6. {+lA-} ........................................................................................... 171 5.1.1.7. {+r-} ............................................................................................. 171 5.1.2. Fiilden Fiil Yapma Ekleri.................................................................... 172 5.1.2.1. {-Ar-} ........................................................................................... 172.

(21) XVIII. 5.1.2.2. {-der-} (> -ner-) ............................................................................ 172 5.1.2.3. {-dIr-}, {-dur-} ............................................................................. 172 5.1.2.4. {-l-} .............................................................................................. 173 5.1.2.5. {-mA-}.......................................................................................... 173 5.1.2.6. {-n-}.............................................................................................. 174 5.1.2.7. {-r-} .............................................................................................. 174 5.1.2.8. {-ş-} .............................................................................................. 174 5.1.2.9. {-t-} .............................................................................................. 174 5.1.2.10. {-y-}............................................................................................ 175 5.2. Fiil Çekimi ................................................................................................. 175 5.2.1. Şahıs Ekleri ......................................................................................... 175 5.2.1.1. Zamir Kaynaklı Şahıs Ekleri ........................................................ 175 5.2.1.2. İyelik Kaynaklı Şahıs Ekleri ......................................................... 180 5.2.2. Şekil ve Zaman Ekleri ......................................................................... 183 5.2.2.1. Bildirme Kipleri............................................................................ 184 5.2.2.1.1. Görülen Geçmiş Zaman ......................................................... 184 5.2.2.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman ...................................................... 190 5.2.2.1.3. Geniş Zaman .......................................................................... 193 5.2.2.1.4. Şimdiki Zaman ....................................................................... 199 5.2.2.1.5. Gelecek Zaman ...................................................................... 207 5.2.2.2. Tasarlama Kipleri ......................................................................... 209 5.2.2.2.1. Şart ......................................................................................... 209 5.2.2.2.2. İstek ........................................................................................ 211 5.2.2.2.3. Emir ....................................................................................... 213 5.2.2.2.4. Gereklilik ............................................................................... 215 5.2.2.3. İsim Fiili ....................................................................................... 217 5.2.2.3.1. İsim Fiilinin Görülen Geçmiş Zaman Çekimi ....................... 217 5.2.2.3.2. İsim Fiilinin Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi .................... 218 5.2.2.3.3. İsim Fiilinin Geniş Zaman Çekimi ........................................ 219 5.2.2.3.4. İsim Fiilinin Şart Çekimi ....................................................... 219 5.2.2.3.5. İsim Fiilinin Olumsuzu .......................................................... 219 5.2.3. Birleşik Çekim .................................................................................... 220 5.2.3.1. Hikâye........................................................................................... 220.

(22) XIX. 5.2.3.1.1. Geniş Zamanın Hikâyesi ........................................................ 221 5.2.3.1.2. Şimdiki Zamanın Hikâyesi .................................................... 221 5.2.3.1.3. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi .................................... 221 5.2.3.1.4. Şart Şeklinin Hikâyesi ........................................................... 222 5.2.3.1.5. İstek Şeklinin Hikâyesi .......................................................... 222 5.2.3.2. Rivayet .......................................................................................... 223 5.2.3.2.1. Geniş Zamanın Rivayeti ........................................................ 223 5.2.3.2.2. Şimdiki Zamanın Rivayeti ..................................................... 224 5.2.3.2.3. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti .................................... 224 5.2.3.2.4. Şart Şeklinin Rivayeti ............................................................ 225 5.2.3.3 Katmerli Birleşik Çekim................................................................ 225 5.2.3.3.1. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti .................................... 225 5.3. Birleşik Fiiller ............................................................................................ 226 5.3.1. Yeterlik Fiili ........................................................................................ 226 5.3.2. Yardımcı Fiiller ................................................................................... 227 5.3.2.1. Ana Yardımcı Fiiller..................................................................... 228 5.3.2.1.1. iyle- (< eyle-) Yardımcı Fiili ................................................. 228 5.3.2.1.2. id- (< et-) Yardımcı Fiili ........................................................ 228 5.3.2.1.3. ul- (< ol-) Yardımcı Fiili ........................................................ 228 5.3.2.2. Yardımcı Fiil Görevinde Bulunan Başka Fiiller .......................... 229 5.3.2.2.1. düş-......................................................................................... 229 5.3.2.2.2. ver- ......................................................................................... 229 5.3.2.2.3. vur- ......................................................................................... 229 5.4. Sıfat-Fiiller ................................................................................................. 229 5.4.1. {-en} .................................................................................................... 230 5.4.2. {-er} .................................................................................................... 230 5.4.3. {-melu}................................................................................................ 230 5.4.4. {-miş} .................................................................................................. 230 5.5. Zarf-Fiiller ................................................................................................. 231 5.5.1. {-enne} (< -ende) ................................................................................ 231 5.5.2. {-ıb}, {-ub}, {-ıp} ............................................................................... 231 6. BAĞLAÇLAR .................................................................................................. 231 6.1. Sıralama Bağlaçları .................................................................................... 231.

(23) XX. 6.1.1. {-InA}, {-nen} “ile” ............................................................................ 232 6.1.2. ve, u “ve”............................................................................................. 232 6.2. Karşılaştırma Bağlaçları ............................................................................ 232 6.2.1. da... da... .............................................................................................. 232 6.2.2. hem... hem... ........................................................................................ 233 6.2.3. ne... ne... .............................................................................................. 233 6.2.4. ya... ya... .............................................................................................. 233 6.3. Cümle Başı Bağlaçları ............................................................................... 233 6.3.1. aħi ........................................................................................................ 234 6.3.2. çun, çün, çunki “çünkü” ...................................................................... 234 6.3.3. eger, ege “eğer” ................................................................................... 234 6.3.4. feǥ̆ad “fakat” ....................................................................................... 235 6.3.5. ĥetta ..................................................................................................... 235 6.3.6. hele “hemen” ....................................................................................... 235 6.3.7. ħob ....................................................................................................... 235 6.3.8. meger “meğer, yani” ........................................................................... 236 6.3.9. şāyed “şayet” ....................................................................................... 236 6.3.10. veli, velį “ama”.................................................................................. 236 7. EDATLAR ....................................................................................................... 236 7.1. Son Çekim Edatları .................................................................................... 237 7.1.1. içi “için” .............................................................................................. 237 7.1.2. kimi “gibi”........................................................................................... 237 7.1.3. {-nen} (< ilen) “ile” ............................................................................ 237 7.1.4. saru “-a/-e doğru” ................................................................................ 238 7.1.5. sure “sonra” ......................................................................................... 238 7.1.6. teki “gibi” ............................................................................................ 238 7.2. Pekiştirme Edatları ..................................................................................... 238 7.2.1. de ......................................................................................................... 239 7.2.2. ki.......................................................................................................... 239 8. ÜNLEMLER .................................................................................................... 240 8.1. Seslenme Ünlemleri ................................................................................... 240 8.1.1. ay ......................................................................................................... 240 8.1.2. ey ......................................................................................................... 240.

(24) XXI. 8.2. Gösterme Ünlemleri ................................................................................... 240 8.2.1. da “işte” ............................................................................................... 240 8.3. Soru Ünlemleri ........................................................................................... 241 8.3.1. niye ...................................................................................................... 241 8.4. Cevap Ünlemleri ........................................................................................ 241 8.4.1. beli/ bēli “evet” ................................................................................... 241 8.4.2. he “evet” .............................................................................................. 241 8.4.3. ne “hayır” ............................................................................................ 242 8.4.4. neħeyr “hayır” ..................................................................................... 242 8.4.5. yoħ, yoǥ̆, yuħ, yo, yō “yok; hayır” ...................................................... 242 SONUÇ .................................................................................................................... 243 Ses Bilgisi ............................................................................................................. 243 Şekil Bilgisi .......................................................................................................... 247 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 251 METİNLER ............................................................................................................. 267 TRANSKRPİSİYON............................................................................................ 268 TÜRKİYE TÜRKÇESİ ........................................................................................ 504 DİZİN ....................................................................................................................... 724.

(25) XXII. ÇEVİRİ YAZI (TRANSKRİPSİYON) İŞARETLERİ ÜNLÜLER. a ā á å. ÇALIŞMADA KULLANILAN İŞARETLER /a/ ünlüsü Uzun /a/ /a/-/e/ arası ünlü /a/-/o/ arası ünlü. IPA KARŞILIKLARI. a ɑ̹. Açık, arka, düz (postdorsal) Uzun /a/ Açık, ön, düz (predorsal) Açık, arka, daha yuvarlak. ɑ ɑː. e. /e/ ünlüsü. ɛ. Yarı açık, ön, düz. ē. Uzun /e/. ɛː. Uzun /e/. é. Kapalı /e/. e. Yarı kapalı, ön, düz. ´. /e/-/ö/ arası ünlü. ɛ̹. Yarı açık, ön, daha yuvarlak. ı. /ı/ ünlüsü. ɯ. Kapalı, arka, düz. ī. Uzun /ı/. ɯː. Uzun /ı/. í. /ı/-/i/ ünlüsü. ɨ. Kapalı, orta, düz. i. /i/ ünlüsü. i. Kapalı, ön, düz. Į. Uzun /i/. iː. Uzun /i/. o. /o/ ünlüsü. ɔ. Yarı açık, arka, yuvarlak. ō. Uzun /o/. ɔː. Uzun /o/. ó ö ȫ u ū ú ü ǖ. /o/-/ö/ arası ünlü /ö/ ünlüsü Uzun /ö/ /u/ ünlüsü Uzun /u/ /u/-/ü/ arası ünlü /ü/ ünlüsü Uzun /ü/. ɞ œ œː u u ʉ y yː. Yarı açık, orta, yuvarlak Yarı açık, ön, yuvarlak Uzun /ö/ Kapalı, arka, yuvarlak Uzun /u/ Kapalı, orta, yuvarlak Kapalı, ön, yuvarlak Uzun /ü/.

(26) XXIII. ÜNSÜZLER ÇALIŞMADA KULLANILAN İŞARETLER b Tonlu, çift dudak, patlamalı Tonlu, ön damak-diş eti, yarı c kapantılı /ç/ ile /c/ arası ünsüz (yarı tonlu Ç /ç/ ünsüzü) Tonsuz, ön damak-diş eti, yarı ç kapantılı d Tonlu, diş eti, patlamalı (Kalın ünlülerle hece kuran) ön d́ boğumlanmalı /d/ ünsüzü f Tonsuz, diş-dudak, sızıcı g Tonlu, ön damak, patlamalı ġ j ğ ǥ̆ h ĥ ħ h̥ j k ķ. Arka damak /g/si (Kalın ünlülerle hece kuran) ön boğumlanmalı /g/ ünsüzü Tonlu, arka damak, sızıcı Tonlu, arka damak, sızıcı Tonsuz, gırtlak, sızıcı Nefesli /h/ ünsüzü Hırıltılı ve tonsuz arka damak /h/ ünsüzü Düşmek üzere olan /h/ ünsüzü. IPA KARŞILIKLARI b. d. Tonlu, çift dudak, patlamalı Tonlu, ön damak-diş eti, yarı kapantılı Tonlulaşmış, ön damak, diş-diş eti, yarı kapantılı Tonsuz, ön damak-diş eti, yarı kapantılı Tonlu, diş eti, patlamalı. dj. Tonlu, diş eti, patlamalı. f ɟ. Tonsuz, diş-dudak, sızıcı Tonlu, ön damak, patlamalı. ɡ. Tonlu, arka damak, patlamalı. ɟ. Tonlu, ön damak, patlamalı. ɣ. Tonlu, arka damak, sızıcı. ʁ h ħ. Tonlu, arka damak, sızıcı Tonsuz, gırtlak, sızıcı Tonsuz, yutak, sızıcı. χ. Tonsuz, küçük dil, sızıcı. h̚. İşitimsiz (Diakritik). ʒ c k. Tonlu, diş eti, ön damak, sızıcı Tonsuz, ön damak, patlamalı Tonsuz, arka damak, patlamalı. cj. Tonsuz, ön damak, patlamalı. d͡ʒ t͡ʃ̬ t͡ʃ. p. Tonlu, diş eti, ön damak, sızıcı Tonsuz, ön damak, patlamalı Arka damak /k/ ünsüzü (Kalın ünlülerle hece kuran) ön boğumlanmalı /k/ ünsüzü. ḵ. Orta damak /k/ ünsüzü. cˠ. ҟ l. Dip damak /k/ ünsüzü Tonlu, diş eti, yanal akıcı (Kalın ünlülerle hece kuran) ön boğumlanmalı /l/ ünsüzü Tonlu, çift dudak, genizsi Tonlu, diş eti, genizsi (Kalın ünlülerle hece kuran) ön boğumlanmalı /n/ ünsüzü Damak /n/si Tonsuz, çift dudak, patlamalı. q l. Tonsuz, arka damaksılaşmış, ön damak, patlamalı Tonsuz, küçük dil, patlamalı Tonlu, diş eti, yanal akıcı. l. Tonlu, diş eti, yanal akıcı. m n. Tonlu, çift dudak, genizsi Tonlu, diş eti, genizsi. nj. Tonlu, diş eti, genizsi. ŋ p. Tonlu, arka damak, genizsi Tonsuz, çift dudak, patlamalı. ĺ m n ń ŋ p.

(27) XXIV. r. Tonlu, diş eti, titrek. ɾ. Tonlu, diş eti, titrek. r̥ s ş t v ð y y̥ z. Düşmek üzere olan /r/ ünsüzü Tonsuz, diş eti, sızıcı Tonsuz, diş eti, ön damak, sızıcı Tonsuz, diş eti, patlamalı Tonlu, diş dudak, sızıcı Çift Dudak /v/ ünsüzü Tonlu, ön damak, akıcı, yarı ünlü Düşmek üzere olan /y/ ünsüzü Tonlu, diş eti, sızıcı. ɾ̚ s ʃ t v β j j̚ z. İşitimsiz (Diakritik) Tonsuz, diş eti, sızıcı Tonsuz, diş eti, ön damak, sızıcı Tonsuz, diş eti, patlamalı Tonlu, diş dudak, sızıcı Tonlu, çift dudak, sızıcı Tonlu, ön damak, akıcı, yarı ünlü İşitimsiz (Diakritik) Tonlu, diş eti, sızıcı. ÜNLÜLERDE KULLANILAN DİAKRİTİKLER ÇALIŞMADA KULLANILAN İŞARETLER Ünlüler üzerinde uzunluk işareti ̄ Ünlüler üzerinde kısalık işareti Kalın ünlüler üzerinde yarı incelme işareti Düz ünlüler üzerinde yarı yuvarlaklaşma işareti Diftong ̆ ́ ̊ ͜. IPA KARŞILIKLARI :. Uzun (Diakritik). ̆. Kısa (Diakritik). ⁺. Dil ağzın önünde (Diakritik). ʾ ͜. Yarı yuvarlak, yuvarlağa yakın (Diakritik) Diftong (durak yok). ÜNSÜZLERDE KULLANILAN DİAKRİTİKLER. ̣ ́ ̥ ' ̮. ÇALIŞMADA KULLANILAN İŞARETLER /k/nin altında, /g/nin üstünde arka damak işareti Ünsüzler üzerinde telaffuz noktasının daha öne kaydığını gösteren işaret Ünlüler altında belirsizlik (düşmek üzere oluş) işareti Vurgu işareti (Standart Türkiye Türkçesinden farklı ya da daha şiddetli vurgulanan hecelerden önce konur) Ulama işareti. IPA KARŞILIKLARI ˠ. Arka damaksılaşmış (Diakritik). j. Ön damaksılaşmış (Diakritik). ̚. İşitimsiz (Diakritik). ˈ. Birincil vurgu. ̮. Ulama (durak yok).

(28) XXV. DİĞER İŞARETLER {x}. : Üst biçim birimi göstergesidir.. [x], [y]. : Alt biçim birimi göstergesidir.. /x/ > /y/. : x, y’den önceki biçimidir.. /x/. : x, fonemdir.. [x]. : x, alafondur.. /x/ ~ /y/. : x-y arası bir sestir.. ~. : Denklik göstergesidir.. KISALTMALAR age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale agy. : Adı geçen yayın Alm. : Almanca Ar. : Arapça AT : Ana Türkçe bağ. : Bağlaç bk. : Bakınız Böl. : Bölüm.

(29) XXVI. BT. : Batı Türkçesi. C. : Cilt. çev. : Çeviren EAT : Eski Anadolu Türkçesi ed.. : Edat. ET. : Eski Türkçe. f.. : Fiil. Far. : Farsça Fr.. : Fransızca. haz. : Hazırlayan IPA : International Phonetic Alphabet (Uluslararası Fonetik Alfabe) İng. : İngilizce krş. : Karşılaştırınız Peh. : Pehlevice S. : Sayı. s.. : sayfa. sf.. : Sıfat. ST. : Sungur Türkçesi. STT : Standart Türkiye Türkçesi vb.. : Ve benzeri, ve benzerleri.

(30) XXVII. vd.. : Ve diğerleri. Yay. : Yayını, yayınları zf.. : Zarf. zm. :Zamir.

(31) GİRİŞ A. Çalışmanın Konusu ve Amacı Bu çalışmanın konusu, İran’ın Kirmanşah eyaletine bağlı Sungur şehrinde yaşayan Sungur Türklerinden 2010 yılı Ağustos ayı içerisinde derlenen malzemenin incelenmesi ve dil özelliklerinin tespit edilmesidir. Bilindiği üzere İran coğrafyası Türkler ve Türk dili açısında son derece önemli bir coğrafyadır. Son yıllarda gerek Türkiye gerekse yurt dışında bu coğrafyada Türk diyalektleri ile ilgili yapılan çalışmaların sayısı artsa da henüz yapılacak işin çok olduğu gerçeği hâlâ kabul görmektedir. Özellikle 1960 sonu, 1970 başlarında Doerfer ve ekibinin İran’daki Türk diyalektleriyle ilgili yaptığı çalışmalar ve Türk dilinin en eski lehçelerinden biri olan Halaççanın İran’ın ortasında tespit edilmesi bölgeyle ilgili çalışmaların hızlanmasında ve dikkatlerin bu bölgeye çekilmesinde son derece etkili olmuştur. O yıllardan bu yıllara gelinceye kadar birçok kitap ya da makale yazılmış olmasına rağmen, hâlâ yapılması gereken işler çoktur. İran’da resmî dilin Farsça oluşu, eğitimin Farsça yapılıyor olması İran’da yaşayan Türk diyalektlerinin bu baskı altında ne kadar dayanabileceği sorusunu da beraberinde getirmektedir. Türk nüfusunun fazla olduğu bölgelerde belki bu problem öncelikli durumda değildir. Fakat özellikle bizim de konumuz olan Sungur Türkçesi gibi konuşur sayısının iyice azaldığı Türk diyalektleri bir an önce tespit edilmelidir. Sungur Türkçesi bu anlamda Türk nüfusunun yoğun olduğu bölgelerden uzakta kalmış olup âdeta Türk dilinin uzak karakolu durumunda kalmıştır. Etrafındaki yerel diller ve özellikle de resmî dil durumundaki Farsça doğaldır ki Sungur Türkçesine daha fazla nüfuz etmektedir. Dolayısıyla yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan Sungur Türkçesi bir an önce kayıt altına alınmalıdır. Ayrıca, Türkiye’de ağız üzerine yapılan çalışmalar İran’a oranla kıyaslanamayacak. kadar. ileri. durumdadır.. Yıldan. yıla. Türkiye’deki. ağız. çalışmalarının sayısı artsa da henüz incelenmemiş ağız bölgeleri de bulunmaktadır. Çalışmaların. tamamlanmaması. sebebiyle. Türkiye. Türkçesinin. ağız. atlası. oluşturulamamaktadır. Bu sorun doğal olarak İran’daki yaşayan Türk diyalektleri.