DIŞ TENKİD
DIŞ TENKİD
• 1. Eserin Tanıtıcı Unsurlarının Tesbiti 1. Eserin Tanıtıcı Unsurlarının Tesbiti
• a. a. Eserin Adı, Yazarı ve Te'lif Tarihinin Tesbiti Eserin Adı, Yazarı ve Te'lif Tarihinin Tesbiti
• aa. İlk yapılacak iş, eserin yazarının tesbitidir. Yazarın adı, aa. İlk yapılacak iş, eserin yazarının tesbitidir. Yazarın adı, ya cild içindeki ilk sayfada eserin adı ile birlikte bulunur ya cild içindeki ilk sayfada eserin adı ile birlikte bulunur veya mukaddimede yahut da eserin için de bir vesileyle veya mukaddimede yahut da eserin için de bir vesileyle geçer. Meselâ, Kanunî devri veziriazamlarından Lütfi
geçer. Meselâ, Kanunî devri veziriazamlarından Lütfi Paşa,
Paşa, Asafnâme Asafnâme 'sinde, «bu risalenin müellifi ez'af-ı 'sinde, «bu risalenin müellifi ez'af-ı
ibadullah Lütfi Paşa ibn Abdül-mu'în...» diyerek sadece ibadullah Lütfi Paşa ibn Abdül-mu'în...» diyerek sadece adını vermekle kalmayıp, baba adı yerindeki «Abdül- adını vermekle kalmayıp, baba adı yerindeki «Abdül- mu'in» ismiyle de devşirmelikten geldiğini anlatmakta;
mu'in» ismiyle de devşirmelikten geldiğini anlatmakta;
daha sonra da kaleme al-ma sebebini belirterek «...bu daha sonra da kaleme al-ma sebebini belirterek «...bu risaleyi te'lif edip ismini
risaleyi te'lif edip ismini Asafnâme Asafnâme kodum» demek-tedir. kodum» demek-tedir.
Daha pek çok eserde bu tarz kayıdları bulabiliriz. Fakat
Daha pek çok eserde bu tarz kayıdları bulabiliriz. Fakat
• ab. Bir eserin adı ve yazarının bilinmesi kadar kaleme alındığı ab. Bir eserin adı ve yazarının bilinmesi kadar kaleme alındığı tarihin de bi-linmesinde zaruret vardır. Bu hem birinci veya tarihin de bi-linmesinde zaruret vardır. Bu hem birinci veya ikinci elden bir kaynak oluşunun tesbiti için mühimdir; hem de ikinci elden bir kaynak oluşunun tesbiti için mühimdir; hem de birden fazla kaleme alınan eserlerde kaçıncı te'lif ol-duğunun birden fazla kaleme alınan eserlerde kaçıncı te'lif ol-duğunun tesbiti bakımından ehemmiyet arz eder. Eserin, hepsi de
tesbiti bakımından ehemmiyet arz eder. Eserin, hepsi de
müellif hattı ile birkaç nüshası, -ki müellif tarafından yazılmış müellif hattı ile birkaç nüshası, -ki müellif tarafından yazılmış bu nüshalara
bu nüshalara müellif nüshası müellif nüshası denir-ve bu nüshalar arasında da denir-ve bu nüshalar arasında da farklılık varsa, ikinci ve daha sonraki te'liflerde ilkine nazaran farklılık varsa, ikinci ve daha sonraki te'liflerde ilkine nazaran ne gibi değişiklikler yapıldığının tesbiti bakımından, önce te'lif ne gibi değişiklikler yapıldığının tesbiti bakımından, önce te'lif tarihleri-nin bilinmesi gerekir. Te'lif tarihi de eserin sonunda tarihleri-nin bilinmesi gerekir. Te'lif tarihi de eserin sonunda ferağ kaydı
ferağ kaydı (kolofon) denilen kısımda bulunur. (kolofon) denilen kısımda bulunur.
• b. Eserin Müstensihi ve İstinsah Tarihinin Tesbiti b. Eserin Müstensihi ve İstinsah Tarihinin Tesbiti
• Bir eserin, müellif nüshasından başka, çeşidli tarihlerde Bir eserin, müellif nüshasından başka, çeşidli tarihlerde istinsah
istinsah (kopye) edilmiş nüshaları bulunur. Bu nüshaların (kopye) edilmiş nüshaları bulunur. Bu nüshaların ferağ kaydında kitabın te'lif değil, istin-sah tarihi ile
ferağ kaydında kitabın te'lif değil, istin-sah tarihi ile müstensihin
müstensihin (kopye eden) ismi kaydedilmiştir. Böylece, (kopye eden) ismi kaydedilmiştir. Böylece, istinsahın, te'lif tarihine yakınlık derecesi anlaşılır. Ancak, istinsahın, te'lif tarihine yakınlık derecesi anlaşılır. Ancak, en eski kopye, her zaman aslını sadakatle aksettirmez.
en eski kopye, her zaman aslını sadakatle aksettirmez.
Ayrıca, bazı eserlerde ferağ kaydı da ihmal olunmuştur.
Ayrıca, bazı eserlerde ferağ kaydı da ihmal olunmuştur.
• c. İsim ve Tarih Bulunmayan Eserlerin Yazılış Tarihinin Tesbiti c.
İsim ve Tarih Bulunmayan Eserlerin Yazılış Tarihinin Tesbiti• ca. Kimin tarafından yazıldığı bilinen, fakat te'lif tarihi olmayan ca. Kimin tarafından yazıldığı bilinen, fakat te'lif tarihi olmayan eserlerin ya zıldığı tarihin tesbiti, müellif hakkında yeterli bilgi olup eserlerin ya zıldığı tarihin tesbiti, müellif hakkında yeterli bilgi olup olmamasına bağlıdır. Mü ellifin biyografisi hakkında yeterli bilgi olmamasına bağlıdır. Mü ellifin biyografisi hakkında yeterli bilgi varsa te'lif tarihi de kendiliğinden ortaya çıkacaktır. Fakat müellifin varsa te'lif tarihi de kendiliğinden ortaya çıkacaktır. Fakat müellifin sadece ismi bilinip yaşadığı devir tesbit edilemiyorsa, şahidi olduğu sadece ismi bilinip yaşadığı devir tesbit edilemiyorsa, şahidi olduğu olaylardan hareketle tarihlendirmek mümkündür. Meselâ, herhangi olaylardan hareketle tarihlendirmek mümkündür. Meselâ, herhangi bir olayın neticelenmesinden hemen sonra te'life başlandığı ve altı bir olayın neticelenmesinden hemen sonra te'life başlandığı ve altı ay içinde bitiril diği veya filânca hükümdarın cülusunu müteâkıb ay içinde bitiril diği veya filânca hükümdarın cülusunu müteâkıb kaleme alındığı yahud yazarın, pek malûm bir şahsın himayesinde kaleme alındığı yahud yazarın, pek malûm bir şahsın himayesinde olduğu gibi hususlar zikr edilmişse, te'lif tarihi hakkında bazan olduğu gibi hususlar zikr edilmişse, te'lif tarihi hakkında bazan kesine yakın tahminler yapmak mümkündür.
kesine yakın tahminler yapmak mümkündür.
• cb. Bazı hallerde belli bir şahıs için kullanılan «vezîr-i âzam-ı cb. Bazı hallerde belli bir şahıs için kullanılan «vezîr-i âzam-ı sabık Mustafa Paşa», «defterdar-ı esbak Ahmed Paşa»,
sabık Mustafa Paşa», «defterdar-ı esbak Ahmed Paşa»,
«kapdân-ı derya merhum Hayreddin Pa şa» gibi ifadeler de
«kapdân-ı derya merhum Hayreddin Pa şa» gibi ifadeler de
bulunabilir. Bu sıfatlar, tarihlendirmede mühim ip uçları ola rak bulunabilir. Bu sıfatlar, tarihlendirmede mühim ip uçları ola rak kullanılabilir. Zira, «sabık», «esbak» gibi sıfatlar, o şahısların kullanılabilir. Zira, «sabık», «esbak» gibi sıfatlar, o şahısların vazifelerinin so na ermiş olduğu; «merhum» ise, artık hayatta vazifelerinin so na ermiş olduğu; «merhum» ise, artık hayatta bulunmadığını gösterir. Böyle bir durumda eserin en erken bulunmadığını gösterir. Böyle bir durumda eserin en erken (terminus postquem) hangi tarihte te'lif edildiği belirlen miş (terminus postquem) hangi tarihte te'lif edildiği belirlen miş olur. Yine aynı tarzda bir tesbitle en geç (terminus antiquem) olur. Yine aynı tarzda bir tesbitle en geç (terminus antiquem) tarih de buluna bilirse, eserin yazılışını muayyen iki tarih
tarih de buluna bilirse, eserin yazılışını muayyen iki tarih arasındaki devreye indirmek mümkün olur.
arasındaki devreye indirmek mümkün olur.
• cc. Bu nevi kayıdların olmadığı hallerde ise, eserin çok dikkatli bir cc. Bu nevi kayıdların olmadığı hallerde ise, eserin çok dikkatli bir
tetkikten geçirilerek bazı ip uçlarının değerlendirilmesi gerekir. Meselâ, tetkikten geçirilerek bazı ip uçlarının değerlendirilmesi gerekir. Meselâ, bir sikke ayarlama sından bahs ediliyor olabilir. Bu ayarlama sırasında bir sikke ayarlama sından bahs ediliyor olabilir. Bu ayarlama sırasında eğer 100 dirhem gümüşten o tarihe kadar 420 akçe kesilirken artık 450 eğer 100 dirhem gümüşten o tarihe kadar 420 akçe kesilirken artık 450 akçe kesilmeye başlandığı belirtiliyorsa, bu olayın 1565'e rastlaması akçe kesilmeye başlandığı belirtiliyorsa, bu olayın 1565'e rastlaması dolay isiyle tarihlendirme 1565 etrafında yapılacak de mektir.
dolay isiyle tarihlendirme 1565 etrafında yapılacak de mektir.
• cd. Kâğıdın cinsi, hattın karakteri ve tezhibli başlıklar da eserin cd. Kâğıdın cinsi, hattın karakteri ve tezhibli başlıklar da eserin tarihlendiril- mesinde rol oynayan mühim faktörlerdir.
tarihlendiril- mesinde rol oynayan mühim faktörlerdir.
• Kâğıdın cinsi, rengi, içindeki çizgi ve filigranların şekli yaşının tayininde Kâğıdın cinsi, rengi, içindeki çizgi ve filigranların şekli yaşının tayininde rol oynayan unsurlardandır.
rol oynayan unsurlardandır.
• Yazı ise, zaman içinde tekâmül gösterdiğinden müteâkıb iki asrın Yazı ise, zaman içinde tekâmül gösterdiğinden müteâkıb iki asrın yazısını birbirinden ayırmak kabildir. Yazıdaki bazı hususiyetler ise, yazısını birbirinden ayırmak kabildir. Yazıdaki bazı hususiyetler ise, muayyen tarihlerden îtibâren görülmeye başlamışlardır.
muayyen tarihlerden îtibâren görülmeye başlamışlardır.
• d. Eserin Yazıldığı Yerin Tesbiti d. Eserin Yazıldığı Yerin Tesbiti
• Eserin yazılış yeri de diğer hususlar kadar mühimdir. Eğer eserde buna Eserin yazılış yeri de diğer hususlar kadar mühimdir. Eğer eserde buna dair bilgi yoksa, burada da bazı tahminlerde bulunulabilir. Eserin dil ve dair bilgi yoksa, burada da bazı tahminlerde bulunulabilir. Eserin dil ve şive özellikleri ve hattın karakteri, mütehassıslara çok şeyler
şive özellikleri ve hattın karakteri, mütehassıslara çok şeyler söyleyebilir.
söyleyebilir.
• Meselâ, Anadolu ve Kırım'da yazılmış eserler dil bakımından ayrı Meselâ, Anadolu ve Kırım'da yazılmış eserler dil bakımından ayrı özellikler gösterir.
özellikler gösterir.
• Yazının karakteri de yazıldığı bölgenin tesbitinde önemli bir rol oynar. Yazının karakteri de yazıldığı bölgenin tesbitinde önemli bir rol oynar.
Meselâ, nesih gibi en çok kullanılan bir yazı türü bölgeden bölgeye Meselâ, nesih gibi en çok kullanılan bir yazı türü bölgeden bölgeye değişik karak-terler arz eder. Memlûkî neshi kullanılmış bir eserin değişik karak-terler arz eder. Memlûkî neshi kullanılmış bir eserin
Osmanlı dairesinde yazılmış olduğu düşünülemez. Bunun gibi, İran ile Osmanlı dairesinde yazılmış olduğu düşünülemez. Bunun gibi, İran ile Osmanlı taiiklerinin birbirinden ayrıl-ması da mümkündür.
Osmanlı taiiklerinin birbirinden ayrıl-ması da mümkündür.
• 2. Kaynak Tahlili 2. Kaynak Tahlili
• a. a. Eserin Orijinalliğinin Tesbiti Eserin Orijinalliğinin Tesbiti
• Eserin adı, müellifi, te'lif tarihi gibi hususlar tesbit Eserin adı, müellifi, te'lif tarihi gibi hususlar tesbit
edildikten sonra kaynak olarak kıymetinin tesbiti lâzımdır.
edildikten sonra kaynak olarak kıymetinin tesbiti lâzımdır.
Tamamen orijinal bir eser midir, yoksa başka Tamamen orijinal bir eser midir, yoksa başka
kaynaklardan faydalanılarak mı kaleme alınmıştır? Birinci kaynaklardan faydalanılarak mı kaleme alınmıştır? Birinci elden bir kaynak oldu-ğu takdirde hangi ana kaynaklan elden bir kaynak oldu-ğu takdirde hangi ana kaynaklan ne ölçüde faydalanarak kullanmıştır? gibi soruların
ne ölçüde faydalanarak kullanmıştır? gibi soruların cevablandırılması gerekir.
cevablandırılması gerekir.
• b. En b. En İyi İyi Nüshanın Tesbiti Nüshanın Tesbiti
• Eserin tek bir nüshası bulunması, bunun da müellife âid olması halinde bu Eserin tek bir nüshası bulunması, bunun da müellife âid olması halinde bu nüsha emniyetle kullanılacaktır. Müellif nüshası bulunmayıp, bütün
nüsha emniyetle kullanılacaktır. Müellif nüshası bulunmayıp, bütün nüshaların
nüshaların müstensah müstensah olması halinde bunların en iyisinin belirlenmesi olması halinde bunların en iyisinin belirlenmesi gerekir.
gerekir.
• İstinsah tarihinin, te'lif tarihine yakın olması çok kere nüshaya değer İstinsah tarihinin, te'lif tarihine yakın olması çok kere nüshaya değer kazan-dırırsa da her zaman en eski tarihli olan, en doğru nüsha demek kazan-dırırsa da her zaman en eski tarihli olan, en doğru nüsha demek değildir. Zira, gü-nümüze ulaşan en eski tarihli nüsha (C), müellif nüshası değildir. Zira, gü-nümüze ulaşan en eski tarihli nüsha (C), müellif nüshası (A)'ndan kopye edilmiş olmayıp aradaki başka bir nüsha (B) kullanılmış (A)'ndan kopye edilmiş olmayıp aradaki başka bir nüsha (B) kullanılmış bulunabilir. B nüshasının müsten-sihi, istinsah sırasında bazı
bulunabilir. B nüshasının müsten-sihi, istinsah sırasında bazı dikkatsizlikler veya bilinçli olarak ilâve ve çıkarmalar yapmışsa, dikkatsizlikler veya bilinçli olarak ilâve ve çıkarmalar yapmışsa,
müstensihi çok titiz ve dikkatli dahi olsa bu değişiklikler aynen C nüs- müstensihi çok titiz ve dikkatli dahi olsa bu değişiklikler aynen C nüs- hasına da geçecek ve B ve C kullanılarak devam eden nüshalar (D, E, hasına da geçecek ve B ve C kullanılarak devam eden nüshalar (D, E, F ,...) da as-lından uzaklaşmış olacaklardır.
F ,...) da as-lından uzaklaşmış olacaklardır.
• Bu tesbit için iki yol vardır. Bu tesbit için iki yol vardır.
• ba. Eserin muhtelif yerlerinden seçilen kısımların karşılaştırılması. ba. Eserin muhtelif yerlerinden seçilen kısımların karşılaştırılması.
İsimler, tarihler ve tabirlerin, doğruluğundan emin olunan diğer İsimler, tarihler ve tabirlerin, doğruluğundan emin olunan diğer eserlerle mukayese edile rek sonuca varılması.
eserlerle mukayese edile rek sonuca varılması.
• bb. Eserin bütün nüshaları görüldükten ve sondajlar yapıldıktan bb. Eserin bütün nüshaları görüldükten ve sondajlar yapıldıktan
sonra birbi rine benzeyen nüshaların en iyilerinin seçilerek mukayese sonra birbi rine benzeyen nüshaların en iyilerinin seçilerek mukayese edilecek nüsha sayıları nın birkaç taneye indirilip bunların
edilecek nüsha sayıları nın birkaç taneye indirilip bunların
karşılaştırılarak farklarının tesbiti ile aslına en yakın bir metin tesis karşılaştırılarak farklarının tesbiti ile aslına en yakın bir metin tesis edilip, farklılıkların notlarda gösterilmesi yoluna gidilmesi, ki buna edilip, farklılıkların notlarda gösterilmesi yoluna gidilmesi, ki buna
tenkidli metintenkidli metin (edition critique) denir ve başlı başına bir iştir. Böyle
