Zekanın Tanımı ve Anlamı

İnsan zekası diğer canlıların zekasından çok daha üstündür. Zeka, insana mantık yürütebilme yetisi sağlamaktadır. İnsan bu sayede neden-sonuç ilişkilerini saptayabilmekte ve kendi bilgilerine dayanarak genellemeler yapabilmektedir. Yeni fikirler, düşünceler de insan zekasının ürünüdürler. İnsan zekasını farklı iklim koşullarına, mekan koşullarına ve diğer çevresel faktörlere uymak için kullanmaktadır. Bu yönüyle zeka insanın çevre koşullarına uyumunu sağlayan bir araçtır.109

Zeka, kavramlar ve algılar aracılığıyla soyut ya da somut nesneler arasındaki ilişkiyi kavrayabilme, soyut düşünme, muhakeme etme ve bu zihinsel işlevleri uyumlu şekilde bir amaca yönelik olarak kullanabilme yetenekleri olarak tanımlanmaktadır.110

Zeka, fikirler, semboller, ilişkiler, kavramlar, ilkeler ve kurallarla uğraşabilme yeteneğidir. Somut şeylerden ziyade, soyut şeyleri yapabilme gücüdür. Daha kısa bir tanıma göre zeka, öğrenme kabiliyetidir. Özellikle kelime ve sembollerden yararlanarak, sonuçlar çıkarabilme yeteneğidir.111

109 _{Herbert G. HICKS, Örgütlerin Yönetimi: Sistemler ve Beşeri Kaynaklar Açısından, Çev.}

Osman Tekok, Bintuğ Aytek ve Birol Bumin, 3.b., Ankara: Turhan Kitabevi, 1979, s.162

110 _{http://www.tzv.org.tr, 14.05.2005}

Gardner zekayı, bireyin gerçek hayatta karşılaştığı problemleri çözme, çözmek için yeni problemler oluşturma ve bireyin kendi kültüründe değer bulan bir şeyi yapma ya da bir hizmeti sunma yeteneği olarak tanımlamaktadır.112

Zeka, genellikle sorun çözme ve yaşam koşullarına uyum yönüyle dikkate alınmaktadır. Öyle ki, bu durum zekanın tanımına da yansımıştır. Zekanın yaratıcılık yönü, yapılan bir çok tanımda göz ardı edilmektedir. Zekanın yaratıcılık yönünü de içine alan genel bir ifadeyle “zeka, zihnin öğrenme, öğrenilenden yararlanabilme, yeni durumlara uyabilme ve yeni çözüm yolları bulabilme yeteneğidir” şeklinde yapılabilir.113

Psikologlar, zeka konusunda düşünmeye ve yazmaya başladıklarında, zekanın bellek ve problem çözme gibi bilişsel yönüne odaklanmışlardı. Buna rağmen, David Wechsler gibi zekanın bilişsel olmayan yönünün de önemli olduğunu savunan araştırmacılar bulunmaktaydı. Wechsler zekanın, bireyin rasyonel düşünmesini, amaca yönelik hareket etmesini ve çevreyle uyumunu sağlayan, toplam ve global kapasitesi olduğunu düşünmektedir.114 Wechsler zekayı, “bireyi amaçlı eyleme, ussal yargılamaya, çevresine uyuma yönelten bilişsel gizilgücün tümü” olarak ifade etmektedir.115

Zeka, herhangi bir çevresel bağlamı seçme, biçimlendirme ve uyum için gerekli olan zihinsel yetenekler olarak da tanımlanabilir. Bu tanım, zekanın çevreye bir tepki olmasının yanı sıra; bir çevreyi biçimlendirme etkinliği de olduğunu ifade etmektedir. İnsanın çevreye uyum sağlaması ve onu biçimlendirmesi yaşam boyu

112 _{Emin Kuru, “Kinestetik Zeka ve Beden Eğitimi”, G. Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:21,}

Sayı:2, (2001), ss..217-229

113 _{Ferhunde Öktem, “Zeka Kavramı”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Y:2, S:22,}

(2001)

114 _{Cary Cherniss, “Emotional Intelligence: What it is and Why it Matters”,}

http://www.eiconsortium.org/research/what_is_emotional_intelligence.htm, (12.05.2005)

115 _{İbrahim Ethem BAŞARAN, Örgütsel Davranış: İnsanın Üretim Gücü, 3.b., Ankara: 2000,}

s.100

süren bir öğrenme sürecini gerektirmektedir. Bu anlamda zeka, yaşam boyu öğrenmenin anahtarı olarak kabul edilmektedir.116

İnsanın zekasını tanımak, değerlendirmek kolay değildir. Çünkü, zeka soyut bir kavramdır ve bireyin zekasıyla ilgili ilk bakışta bir yargıya varmak mümkün değildir. Bireyin zeka düzeyi ile ilgili çıkarımda bulunmak için davranışlarına ve iş yapma becerisine bakılmaktadır. İnsanın iş yapmadaki becerisi oranında zeki olduğu kabul edilmektedir. 117

Zeka ile ilgili çeşitli kuramlar, zekayı farklı şekillerde tanımlamışlardır. Ancak bu farklılığa rağmen zekanın geliştirilebileceği üzerinde hemfikirdirler. Zeka biyolojik temelleri olan bir kapasite ya da potansiyeldir. Zeka, doğuştan sahip olunan ve kalıtımla gelecek nesillere aktarılan ve merkezi sinir sisteminin işlevlerini kapsayan; deneyim, öğrenme ve çevre gibi faktörlerin etkisiyle şekillenen bir bileşimdir.118

Zekayla ilgili çeşitli tanımlar bulunmasına rağmen, araştırmaların görüş birliğine vardıkları noktalar aşağıdaki gibidir119:

-Zekayı oluşturan temel unsurlar kalıtımla geçmektedir.

-Kalıtımla aktarılan bilişsel güçler, çevrenin etkisiyle yeteneklere dönüşmektedirler.

-Yeteneklerin insan zekasını oluşturdukları varsayılmaktadır.

-İnsan yeteneklerini kullanarak çevreyle denge ve uyum sağlamaktadır.

-İnsanın çevresiyle sürekli etkileşim halinde olması, zekasının gelişmesine yol açmaktadır.

116 _{Adnan Erkuş, “Zeka Konusundaki Son Gelişmeler-I: Yaşam Boyu Öğrenme ve Başarıda Zekanın}

Rolü”, Türk Psikoloji Bülteni, http://www.psikolog.org.tr/bulten/12/12_zeka.htm, (18.04.2005)

117 _{Başaran, a.g.e., s.100}

118 _{http://www.tzv.org.tr, 14.05.2005} 119 _{Başaran, a.g.e., s.101}

-Çevreyle etkileşimin niteliği, bilişsel örüntünün düzeyine göre değişmektedir.

-Zeka yönünden bireyler arasında farklılık bulunmaktadır.

-İnsan zekasını ölçmek için yeteneklerini ölçmek gerekmektedir.

Zeka, insanın öğrenme sürecinde etkili olmasının yanı sıra, bireylerin yetenekleri ve onları birbirlerinden farklı kılan özellikleri ile de yakından ilgilidir. Özetle, zeka insanın çevresiyle uyumunda, öğrenme sürecinde ve yaratıcılığında etkili olan özellikleri ifade etmektedir.120

Farklı tanımlar göz önünde bulundurularak bütünsel bir zeka tanımına ulaşılabilir. Bütünsel anlamda zeka, “yerinde, zamanında, amaca uygun, toplumsal değeri ve orijinalliği olan zihinsel davranışlar sergileyebilme, soyut olan olayları kısa sürede ve doğru olarak kavrayabilme, karşılaşılan problemlere doğru ve zamanında çözüm yolları getirebilme, zor şartlar altında bile kişisel enerjiyi artırıp oluşan heyecan durumlarına karşı koyabilme kapasitesidir.”121 Bu tanım zekanın farklı boyutlarından söz etmekte ve zekayla ilgili farklı görüşleri bir arada toplamaktadır.