Ege göçlerinin sebep olduğu karışıklıklardan çölde yaşayan insanlar faydalanmaya kalkışmış ve kültür şehirlerine doğru akın etmeye başlamışlardır. Sami kavimlerinin üçüncü büyük göçü olan Arami göçleri, Ege göçleri gibi yakıcı ve yıkıcı bir şekilde değil, düzenli bir sızıntı halinde asırlarca devam etmiştir. Bu nedenle Asur İmparatorluğu’nun gelişmesi, düzenli bir şekilde gerçekleşmemiş, Asurlar değişik zamanlarda ilerleme ve gerileme dönemleri geçirmişlerdir. Özellikle M.Ö. XI. ve X. asırlar tam manasıyla bir Arami asrı olmuştur denebilir. Bu asırlar içinde Aramiler’den Bit-Zamani kabilesi, Doğuda Diyarbakır civarına yerleşmiştir161.
M.Ö. 900’lerden itibaren, o zaman adı Amida olan Diyarbakır’ı merkez yapan Bit-Zamani Beyliği162, Hurriler’den kalma şehir surlarını ve kalesini onarıp
159 Kemalettin Köroğlu, Üçtepe I, s. 12-14. 160 Kemalettin Köroğlu, a.g.e. , s. 19.
161 Füruzan Kınal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1998, s. 233.
162 Emin Bilgiç, “Eski Çağ’da Doğu ve Güneydoğu Anadolu”, s. 19. Ahmet Necdet Sözer, Diyarbakır Havzası, s. 44.
kuvvetlendirerek Asur saldırılarına karşı koymaya çalışmıştır163. Bu beylik, M.Ö. 700 tarihlerine kadar, kuvvet durumuna göre bazen Asur, bazen Urartu Devletine tabi olarak varlığını korumuştur164.
Asur yazıtlarında ilk kez I.Tiglat-Pileser (Tukulti-apil-Eşarra) (1115-1077) döneminde görülen Aramiler’in, Kaşjaru165 (Tur-Abdin, Mazıdağ)166 bölgesine sızmış olan Bit-Zamani adlı kabileleri üzerine, Aşşur-bel-kala (1074-1057) ve II.Tukulti- Ninurta, M.Ö.885 yılında merkezi Amidi olan Bit-Zamani Krallığı’na hücum ederek onları vergiye bağlamıştır167. II.Assurnasirpal (883-859) ise 882 yılı seferinde bu kabilenin beyi Amme-baala’dan haraç almıştır168. Alınan haraç, 2 talen gümüş, 2 talen altın, 200 talen kurşun, 100 talen bakır, 300 talen demir,100 bakır testi, 300 bakır tabak, altın ve fil dişinden iskemlelerdir169.
II.Assurnasirpal, 879 yılında çıkan bir isyanda Amme-baala’nın öldürülmesi üzerine yerine onun kardeşi İlani’yi atayarak, kabilenin haraçla Asur krallığına bağlılığını yeniden sağlamıştır170. Bu haraçta güzel arabalarla, altı yüz at, bin öküz, beş yüz koyun, yüz yirmi kilo altın ve gümüş, altı bin kilo bakır, dokuz bin kilo demir ile pek çok kumaş ve fildişi ile altından yapılmış kaplar yer almaktadır. II.Assurnasirpal önce Bit-Zamani Krallığına yerleşmiş ama sonraları dağılmış olan Asur ailelerinden sağ kalanlarını oraya toplayarak buraları şenlendirmeye çalışmıştır171. Bu mücadele yazıttan şu şekilde aktarılmaktadır: “Bit-Zamanili adam Amme-baala’nın soyluları ayaklanıp onu öldürdüler. Amme-baala’nın öcünü almak için ilerledim...Suçlu adam
163 M. Fahrettin Kırzıoğlu, “Kara Amid”(Diyarbakır) Tarihçesi ve Abidelerinin Küçük Klavuzu, Diyarbakır 1953, s. 1. M. Fahrettin Kırzıoğlu, “Tarih Boyunca Diyarbakır”, Turizm Mecmuası, c. 6, S.11/20 (Aralık), Ankara 1962, s. 11. Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, s.62.
164 Emin Bilgiç, “Eki Çağ’da Doğu ve Güneydoğu Anadolu”, s. 19. Ahmet Necdet Sözer, Diyarbakır Havzası, s. 44.
165 Kemalettin Köroğlu, Üçtepe I, s. 23. 166 Kemalettin Köroğlu, a.g.e. , s. 12.
167 Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, s. 63. 168 Kemalettin Köroğlu, Üçtepe I, s. 23.
169 Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, s. 63. 170 Kemalettin Köroğlu, Üçtepe I, s. 23.
Burranamu’yu soydum ve derisini Sinabu kenti duvarları üzerine gerdim. Kabile reisi olarak, kardeşi Uanu’yu atadım”172.
II.Assurnasirpal, idaresinin on sekizinci yılında Kutmukhi173 memleketinin kralı Katazilu’yu altın, gümüş, sedr ağacı kerestesi vermeye mecbur etmiş, buradan doğuya gelerek Diyarbakır civarında yerleşen Bit-Zamani Arami kabilesinden 1500 kişiyi idare merkezi Kalakh (Nemrud) a götürmüştür174.
II.Assurnasirpal, 866 yılında da İlani’nin krali kenti Amedi’yi kuşatmış ancak alamamış, yalnızca çevresini yakıp yıkmakla yetinerek geri dönmüştür. Amedi’ye yapılan bu başarısız saldırı, bir yazıttan şöyle aktarılmaktadır: “Bit-Zamanili adam İlani’nin güçlendirilmiş kenti Damdammusa’ya yaklaştım. Kenti kuşattım. Savaşçılarım onların üzerine kuşlar gibi uçtular. Kılıçla, savaşan askerlerinin 600’ünü kestim ve kafalarını uçurdum. 400 askerini canlı yakaladım. Onlardan 3000 esir getirdim. Kenti kendim için aldım. Canlı askerleri ve kafaları krali kenti Amedi’ye götürdüm ve kapılarının önünde kafalardan bir kule yaptım. Canlı askerlerini kentin çevresine kazıklara astım. Kapılarının içinde çatışmaya sebep oldum ve meyve bahçelerini kestim”175.
II.Assurnasirpal döneminde, Bit-Zamani ülkesi, Asurların vasali durumundayken176,Salmanassar (Şulmanu-aşared 858-824) zamanında Asur hakimiyetine girmiştir177. M.Ö. 9. yüzyılın ortalarında Urartu Krallığı’nın kurulmasından sonra ne Urartular, ne de Van Gölü’nün güneydoğusu, güneybatısı ve güneyinde bulunanlar Asur krallığına maden haracı vermemiştir. Hatta Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan birçok beylik gibi Diyarbakır Yöresini kapsayan Bit- Zamani ve diğer beylikler de Asur’a maden ve diğer mallardan oluşan haracı vermemeye başlamıştır178. Bunun üzerine II.Salmanassar’ın başbuğu Tarhan (Vezir)
172 Kemalettin Köroğlu, Üçtepe I, s. 19.
173 Kutmukhi, Basri Konyar’ın Diyarbekir Tarihi kitabında uzun uzun anlattığı Komuklar olmalıdır. 174
Füruzan Kınal, Eski Anadolu Tarihi, s. 249-250. 175 Kemalettin Köroğlu, Üçtepe I, s. 23.
176 Kemalettin Köroğlu, a.g.e. , s. 19. 177 Kemalettin Köroğlu, a.g.e. , s. 91.
178 Oktay Belli, “Eskiçağ Dünyası’nın En Büyük Madenci Krallığı: Urartular”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), Ankara 2000, s. 375. Oktay Belli, “The Greatest Metalworking Kingdom of the Ancient World:Urartu”, İstanbul Unıversıtys’s Contrıbutıons to Archaeology in Turkey (1932-2000), İstanbul 2001, s. 342.
Dayanasur’un harekete geçmesi ve Dicle çevresinde bir gezinti yapması buraları yatıştırmıştır179. V.Şamşi-Adad (823-811) döneminde merkez yönetime isyan eden 27 kent arasında Amedi de sayılmıştır180. III.Adad-Nerari (810-783) döneminde ise ilk eyalet valisi tayin edilmiştir181
Bu beylik döneminde Diyarbakır, çok gelişmiş, zengin ve bayındır bir kent olmuştur182.
VI- DİYARBAKIR VE ÇEVRESİNDE ASUR-URARTU MÜCADELESİ,