1. Hallan Çemi
Hallan Çemi Höyüğü30, Batman ilinin Kozluk ilçesinde31, Batman Çayı’nın doğu kıyısında bulunan bir yerleşim yeridir32. Günümüzden yaklaşık olarak 10.600-10.000 öncesine tarihlenmekte olan Hallan Çemi, Anadolu’da şimdiye kadar bulunan en erken Neolitik yerleşim yeridir.
Hallan Çemi’de yaşayan insanlar yuvarlak planlı yapılarda otururken geçimlerini avcılık ve toplayıcılıkla yapmışlardır33.
27 Aslı Özdoğan, “Ergani Ovası’nın Yazılı Olmayan Tarihinden Bir Yaprak: Çayönü”, s. 12.
28 Mehmet Özdoğan, “Güneydoğu Anadolu Karma Projesi ve Çayönü Kazıları”, s. 14. Mehmet Özdoğan, “Southeast Anatolia Joint Project and Excavations at Çayönü”, s. 13.
29 Mehmet Özdoğan, Aslı Özdoğan, Daniella Bar-Yosef, Willem Van Zeıst, “Çayönü Kazısı ve Güneydoğu Anadolu Karma Projesi 30 Yıllık Genel Bir Değerlendirme”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı (24-28 Mayıs 1993), Ankara 1994, s. 104.
30 Bu höyük, aslında Diyarbakır şehrinin sınırları içerisinde değildir. Diyarbakır’a yakın olan bu höyüğü vermemizin nedeni, Çayönü yerleşmesi öncesi gelişmeler ile bağlantı kurmaktır.
31 Nevin Soyukaya, “Arkeolojik Araştırmalar Işığında Diyarbakır ve Çevresi”, s. 29. Nevin Soyukaya, “Diyarbakır ve Çevresi Arkeolojisinin Anadolu Arkeolojisinde Yeri ve Önemi”, s. 287.
32Nevin Soyukaya, “ Arkeolojik Araştırmalar Işığında Diyarbakır ve Çevresi”, s. 29.
33 Nevin Soyukaya, “Arkeolojik Araştırmalar Işığında Diyarbakır ve Çevresi”, s. 30-31. Nevin Soyukaya, “Diyarbakır ve Çevresi Arkeolojisinin Anadolu Arkeolojisindeki Yeri ve Önemi”, s. 287.
2. Demirköy Höyük
Demirköy Höyük, Diyarbakır’ın Bismil İlçesinin sınırları içerisinde, Batman Çayı’nın batı kıyısındadır.Yapılan kazı çalışmalarından anlaşıldığına göre höyük, Hallan Çemi ile Çayönü arasındaki kronolojik boşluğu doldurmaktadır. Hallan Çemi ve Demirköy Höyük, Çayönü yerleşiminin bir öncüsü olduğunun ve Anadolu’daki kültürlerden etkilenerek geliştiğinin bir kanıtı olarak gösterilebilir34.
3. Çayönü
Çayönü, Torosların güneyinde Diyarbakır’ın Ergani ilçesinin 7 km. güneybatısında, Hilar (Sesverenpınar) Köyü’nün kuzeyinde, Hilar kayalıkları yakınında Dicle Nehri’nin bir kolu olan Boğazçay’ın kenarında kurulmuştur35.
Çayönü höyüğünde 1964-1991 yılları arasında 16 dönem kazı yapılmıştır. Ortaya çıkan buluntulara göre Çayönü, günümüzden 10 bin ile 5 bin yılları arasındaki dönemiyle, Neolitik Devir’in tüm gelişimini kesintisiz veren Yakındoğu’daki önemli yerleşim yerlerinden bir tanesidir.
Çanak çömleksiz dönem için yapılan tarihlendirmeye bakıldığında, Çayönü yerleşiminin başlangıcı, günümüzden önce 10.200 tarihine kadar inmektedir. Çanak- Çömleksiz dönem içerisinde altı evre tespit edilen Çayönü’nde, günümüzden önce 8000
tarihinde ise Çanak çömlekli dönem başlamıştır36. Çayönü’nde çanak çömleksiz ve çanak çömlekli dönemlerin yanı sıra,
Kalkolitik, İlk Tunç Çağı ve Demir Çağı’nda da hayatın devam ettiği, yapılan kazılarda ortaya çıkarılanlardan anlaşılmıştır37.
Çayönü, tahıl üretimine ve hayvanları evcilleştirmeye dayalı köy hayatının en eski örneklerinden olup günümüzde meydana gelen uygarlığın da temelini oluşturmaktadır38. Tarihi bu kadar önemli gelişmelerle dolu olan Çayönü, zamanına
34
Nevin Soyukaya, “Arkeolojik Araştırmalar Işığında Diyarbakır ve Çevresi”, s. 32. Nevin Soyukaya, “Diyarbakır ve Çevresi Arkeolojisinin Anadolu Arkeolojisindeki Yeri ve Önemi”, s. 288.
35 Aslı Özdoğan, “Ergani Ovası’nın Yazılı Olmayan Tarihinden Bir Yaprak: Çayönü”, s. 13.
36 Mehmet Özdoğan, VD., “Çayönü Kazısı ve Güneydoğu Anadolu Karma Projesi 30 Yıllık Genel Bir Değerlendirme”, s. 105-107.
37 Mehmet Özdoğan, Aslı Özdoğan, Michael Davıs,“1989 Yılı Çayönü Kazıları”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı I ,(28Mayıs-1 Haziran), Ankara 1990, s. 73.
göre ileri düzeyde bir mimari ve yerleşme düzeni ile Doğu Akdeniz, Suriye ve Mezopotamya’daki çağdaşlarından ayrılmaktadır39.
4. Tilhuzur (Yayvantepe)
Tilhuzur (Yayvantepe) Höyüğü, Diyarbakır’ın Ergani ilçesinin40 5 km. güneybatısında ve Çayönü’nün 2 km. doğusunda yer almaktadır41.
Yayvantepe’de, önce 1991 yılında bir kurtarma kazısı42, 1991-1993 yılları arasında ise Prof. Dr. Mehmet Özdoğan başkanlığında kazılar yapılmıştır43. Yayvantepe’de M.Ö. 6. bin ile 5. bin yılları arasındaki geçiş dönemine ait katmanlar bulunmuştur. Çiftçiliğin insan hayatında önem kazandığı, çanak çömlek yapımının yaygınlaştığı, ortaya çıkan buluntulardan anlaşılmıştır44. Burada Neolitik Devir, Halaf Kültürü, Son Kalkolitik, İlk Tunç Çağı, Demir Çağı ve Orta Çağ tabakalarının olduğu tespit edilmiştir45.
5. Girikihaciyan
Diyarbakır ilinin Ergani ilçesinde bulunan bir diğer yerleşim yeri ise Ekinciler Köyü yakınlarında bulunan Girikihaciyan’dır46. M.Ö. 6. bin sonları ile 5. bin başlarına
39 Halet Çambel, Robert J. Braıdwood, Mehmet Özdoğan, Wulf Schırmer; “1987 Yılı Çayönü Kazıları”, X. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara 1988, s. 47.
40 Mehmet Özdoğan, “Güneydoğu Anadolu Karma Projesi ve Çayönü Kazıları”, s. 15. Mehmet Özdoğan, “Southeast Anatolia Joint Project and Excavations at Çayönü, s. 14. Nevin Soyukaya, “Arkeolojik Araştırmalar Işığında Diyarbakır ve Çevresi”, s. 33.
41 Mehmet Özdoğan,“Güneydoğu Anadolu Karma Projesi ve Çayönü Kazıları”, s. 15. Mehmet Özdoğan, “Southeast Anatolia Joint Project and Excavations at Çayönü”, s. 14.
42 Mehmet Özdoğan, VD., “Çayönü Kazısı ve Güneydoğu Anadolu Karma Projesi 30 Yıllık Genel Bir Değerlendirme”, s. 105.
43 Nevin Soyukaya, “Arkeolojik Araştırmalar Işığında Diyarbakır ve Çevresi”, s. 33.
44 Mehmet Özdoğan, “Güneydoğu Anadolu Karma Projesi ve Çayönü Kazıları”, s. 15. Mehmet Özdoğan, “Southeast Anatolia Joint Project and Excavations at Çayönü”, s. 14.
45 Nevin Soyukaya, “Arkeolojik Araştırmalar Işığında Diyarbakır ve Çevresi”, s. 33.
46 Şevket Beysanoğlu, Kültürümüzde Diyarbakır, Ankara 1992, s. 85. Emrullah Güney, Diyarbakır ve Yöresinde Doğa - Kültür Turizmi, Koşullar, Olanaklar, Öneriler, Diyarbakır 1991, s. 28. Halet Çambel, “Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmalarının Kültür Tarihi Bakımından Önemi”, s. 35.
tarihlenen Girikihaciyan “Gelişmiş Köy” Evresi47 veya İlk Kalkolitik Çağ olarak adlandırılan tarımcı köy topluluklarının ilk örneğidir48. Girikihaciyan’da, Halaf kültürü ile benzer özellikte buluntuların çıkması, bu yerleşim yerini çok önemli kılmaktadır49.
Diğer yerleşim yerlerinden Diyarbakır-Silvan Yolu yakınlarında Tilalo Köyünde bulunan Tilalo höyüğünde Bakır Çağ buluntularına50, Silvan yakınlarında bulunan Hasun mağaralarında ise yapılan araştırmalarla Kalkolitik, Bakır ve Tunç Çağı tabakalara rastlanmıştır51.
IV- TARİH ÖNCESİ DÖNEMDE DİYARBAKIR’DA KÜLTÜR VE