Yol Amaç Kuramı: Liderliği Açıklamakta Önemli Bir Yaklaşım

Yol amaç kuramı liderlik araştırmalarında, baskın ve çok çalışılan kuramsal yaklaşımlardan biri olmuştur. Bu araştırmada liderlik kuramları içerisinden yol amaç kuramının seçilmesindeki temel sebep yol amaç kuramının liderlik davranışlarının özellikle de bireysel koşulbağımlılık değişkenleri ile incelenmesine olanak vermesidir. Yol amaç kuramının temel odağı, resmi olarak atanan yöneticiler ile astlar arasındaki karşılıklı ilişkilerin incelenmesidir (House, 1971; 1996). Kuramın temeli House tarafından 1971 yılında oluşturulmuş olmakla birlikte, 1996 yılında “Leadership Quarterly” dergisinde yayınlanan “Liderliğin Yol Amaç Kuramı: Dersler, vasiyetler ve yeniden formüle edilmiş kuram” isimli makale de kuram House tarafından yeniden ele alınmış ve eksiklikleri tadil edilmiş ve geliştirilmiştir. Fakat kuramın özellikle geliştirilen ikinci versiyonu daha çok işletme birimi liderliği olgusunu kapsamaktadır. Bu sebeple bu ikinci versiyonunda yol amaç kuramı işletme birimi performansının da liderliğin bir sonucu olduğu üzerinde durmuştur (House, 1996). Yine, bu gelişmelerin yanında, kuramın ikinci versiyonunda daha fazla liderlik davranışı ele alınmış ve liderlik davranışı ve sonuçları arasındaki ilişkileri biçimleyen bağlamsal faktörler daha detaylı bir biçimde işlenmiştir (House, 1996).

Yol amaç kuramının temel varsayımına göre en basit anlatımla, liderin temel fonksiyonu astların tatmin olması ve etkili performans gösterebilmesi için, örgütün sağladığının üzerinde ve daha fazla bir biçimde gerekli olan bilginin, desteğin ve kaynakların sağlanması olarak vurgulanmıştır (House, 1996). Etkili liderlik için kuramın ilk versiyonunda temel olarak iki tip liderlik davranışı ortaya konulmuştur. Bunlardan ilki amaca giden yolu aydınlatıcı davranışlar, ikincisi ise astların ihtiyaçlarını tatmin edici davranışlar olarak ileri sürülmüştür (House, 1971). Amaca giden yolları aydınlatıcı ve astların ihtiyaçlarını tatmin edici davranışları ölçmek için ise ilk olarak, Ohio ekibinin çerçevesi kullanılmış fakat daha sonra House ve Mitchel (1974) tarafından genişletilmiş ve dört spesifik liderlik davranışı tanımlanmıştır. Bu davranışlar yönlendirici yol amaç aydınlatıcı lider davranışı, destekleyici lider davranışı, katılımcı lider davranışı ve başarı odaklı lider davranışı olarak ortaya konmuştur (House ve Mitchell, 1974). Bu davranışlardan bazıları yol amaç aydınlatıcı davranışı özellikleri taşırken bazıları astların ihtiyaçlarını karşılayıcı özellik taşımakta, katılımcı lider davranışı ise her iki fonksiyonu da

içinde barındırmaktadır (House, 1996). Kuramın yenilenmiş 1996 versiyonunda ise özellikle işletme bölümü performansını da etkileyebilecek sekiz farklı liderlik davranışı ortaya konulmuştur (House, 1996).

Kuramın ilk versiyonunda ilk olarak tanımlanan liderlik davranışları yol amaç aydınlatıcı davranışlardır (House, 1971; House ve Mitchell, 1974). Astların performans hedeflerinin aydınlatılması, astların işlerinin etkin bir biçimde yapabilecekleri araçların ve vasıtaların aydınlatılması, astların performanslarının yargılanacağı standartların aydınlatılması, diğerlerinin bekledikleri ve astların tepki verip vermemeleri gereken beklentilerin aydınlatılması, performansa koşul bağımlı makul ödül ve cezaların kullanılması yol amaç aydınlatıcı davranışlar olarak ortaya konulmuştur (House, 1971; 1996).

Kuramın ilk versiyonundaki ikinci liderlik davranışı ise, destekleyici liderlik davranışıdır (House, 1971). Destekleyici liderlik davranışı ise, astların iyiliği için ilgi göstermek ve arkadaşça yaklaşmak, erişilebilir olmak, psikolojik olarak destekleyici bir çalışma ortamı yaratmak, astlar için ufak tefek şeyler yapmak, çalışma grubunun ve astların kişisel iyilikleri ile ilgilenmek destekleyici liderlik davranışları olarak tarif edilmiştir (House, 1971). Bu davranışlar astlarda sosyal tatmin ve kendine güvenin artması, korku ve stresin azalmasına sebep olduğunun üzerinde durulmuştur (House, 1996). Bu iki liderlik davranışı kuramın ilk ortaya çıkışında House’un (1971) Ohio çalışmalarını temel alarak ortaya koyduğu davranışlardır. Bu iki liderlik davranışına ve kuramsal çerçeveye 1974 yılında House ve Mitchell (1974) tarafından iki yeni liderlik davranışı daha eklenmiştir.

House ve Mithell’ın (1974) ortaya koyduğu üçüncü yol amaç kuramı liderlik davranışı ise, katılımcı liderlik davranışıdır. Katılımcı liderlik davranışı, çalışma grubundaki işlemler konusunda ve karar vermede astların etkisini arttırmayı hedefleyen davranışlar olarak tanımlanmıştır. Karar almadan önce astların fikirlerini almak astlara danışmak katılımcı liderlik davranışlarına örnek teşkil etmektedir (House ve Mitchell, 1974). House ve Mitchell (1974) tarafından ortaya koyulan dördüncü liderlik davranışı ise başarı odaklı liderlik davranışıdır. Başarı odaklı liderlik davranışı ise performans mükemmeliyetini hedefleyen liderlik davranışı olarak tanımlanmıştır (House ve Mitchell,

45

1974). Zorlu hedefler koymak, gelişme aramak, performansta mükemmeliyete vurgu yapmak ve astların yüksek performans standardı göstereceği konusunda güven duymak başarı odaklı liderliğin gerektirdiği davranışlar olarak ortaya konulmuştur (House ve Mitchell, 1974; House, 1996).

Kuramın 1996 versiyonunda ise bu ilk versiyonlardaki liderlik davranışları üzerine özellikle de işletme birimi performansını etkileyebilecek birçok farklı liderlik davranışı eklenmiştir (House, 1996). Bunlardan birisi kolaylaştırıcı liderlik davranışıdır. Kolaylaştırıcı liderlik davranışı, planlama, zamanlama, organize etme, işi koordine etme, astları geliştirmek için, akıl hocalığı, rehberlik, koçluk, yapmak, astların önündeki yol taşlarını temizleme ve hedefe ulaşmaları için kaynak sağlama, astları gerekli kararları alma ve harekete geçme konusunda izin vermek gibi işi kolaylaştırıcı liderlik davranışlarını kapsamaktadır. (House, 1996).

Kuramın yeni versiyonunda eklenen diğer bir liderlik davranışı ise etkileşim kolaylaştırıcı liderlik davranışıdır (House, 1996). Çatışmaları çözümleme, iletişimi kolaylaştırma, azınlığa fikir beyan etme şansı verme, işbirliğinin ve takım çalışmasının önemini vurgulama ve üyeler arasındaki yakın ilişkileri teşvik etme etkileşim kolaylaştırıcı liderlik davranışının içerdiği davranışlar olarak ortaya konulmuştur (House, 1996). Đşletme biriminin performansına ilişkin ortaya konulan bir diğer liderlik davranışı olarak da grup odaklı karar verme süreci tanımlanmıştır. Gruba problemleri sunma, problemlerin çözümünde grup üyelerinin ortak ilgilerini çekme, grup üyelerini tartışmalarda yer almak konusunda cesaretlendirme grup odaklı karar verme sürecinin içerdiği liderlik davranışları olarak ele alınmıştır (House, 1996).

Temsil ve ağ oluşturma da yol amaç kuramının diğer bir liderlik davranışı olarak ortaya konulmuştur. Bu davranışlar gruba kaynak sağlamak için yapılan imaj oluşturma ve işbirliği ve ilişki kurma davranışlarını kapsamaktadır (House, 1996). Diğer işletme bölümlerine yapılan iyilikler, yapılan mübadeleler ve işbirlikleri hep bu kapsamda değerlendirilecek davranışlar olarak ortaya konulmuştur (House, 1996). Son olarak da değer temelli liderlik davranışı ise izleyicilerden normalüstü bağlılık ve performans almayı sağlayan liderlik davranışlarıdır (House ve Shamir, 1993; House, 1996). Đzleyiciler için daha iyi bir gelecek vizyonu ifade etmek ve ortaya koymak, bu vizyon için sabır ve

fedakarlık göstermek, vizyona ulaşılabilmesi için gerekli olan güvenin gösterilmesi, vizyon için sebat edilmesi, vizyona ulaşmak için izleyicilerin bilinçaltı motivlerinin uyandırılması, vizyona ulaşmak için normal dışı kişisel ve örgütsel risklerin alınması, izleyicilere yüksek performans beklentisinin iletilmesi ve onların buna katkıda bulunabilecek yeteneğe sahip oldukları güvenin verilmesi, izleyicilerin sürekli olarak olumlu biçimde değerlendirilmesi değer odaklı liderlik davranışının öngördüğü davranışlar olarak öne sürülmüştür (House ve Shamir, 1993).

Bu liderlik davranışlarının ilk dört tanesi birey lider ilişkisi ile ilgili iken diğer bir kısmı ise işletme bölümü veya grup performansına ilişkindir. Kuramsal çerçevede hangi durumlarda bu liderlik davranışlarının daha etkin olacağı hangi durumlarda ise daha az etkin olacağı bağlamsal veya bireysel faktörler, her liderlik davranışına ilişkin olarak tanımlanmıştır. Yol amaç kuramının birey lider davranışları ilişkisine ilişkin en temel tartışması liderlik davranışının etkililiğinin liderlik davranışının astlar açısından ne ölçüde önemli, kabul edilebilir ve tatmin edici olduğunun bir fonksiyonu olduğu tartışmasıdır (House, 1971; House, 1996).

2.3. Liderlik ve Sonuçları Đlişkisini Biçimleyici Bir Değişken Olarak Liderliğe