Bu bölümde meslek kararı verme yetkinlik ölçeği ve boyutları, ilgili demografik değişkenler açısından incelenmiş ve elde edilen bulgulara ilişkin yorumlara yer verilmiştir.
Cinsiyet Göre Meslek Kararı Verme Yetkinliği
Araştırmadan elde edilen bulgular meslek kararı verme yetkinlik ölçeği boyutları ve toplam ölçek puanları açısından cinsiyete göre anlamlı bir farklılık olmadığını ortaya koymaktadır. Yani kız ve erkek öğrencilerin meslek kararı verme yetkinlik düzeyleri arasında manidar bir fark bulunmamıştır. Bu konuda daha önce yapılan araştırma bulgularının tutarlı bir şekilde genelleme yapmaya uygun olmadığı görülse de, bu araştırma sonucunun aksine, meslek karar verme yetkinliği puanlarında cinsiyete göre anlamlı bir farklılık olduğunu ortaya koyan çalışmalar yoğunluktadır.
Akdeniz (2009), yaptığı çalışmada, meslek kararı verme yetkinlik ölçeğinin mesleki bilgi toplama ve gerçekçi plan yapma alt boyutlarında erkek öğrencilerinin puanlarının kız öğrencilerin puanlarından anlamlı düzeyde yüksek olduğu ortaya koymuştur.
Bozgeyikli, Eroğlu ve Hamurcu (2008), Türk gençlerinde meslek kararı verme yetkinliğini çeşitli değişkenler açısından incelemek için yaptıkları araştırma sonucunda; erkek öğrencilerin meslek kararı verme yetkinlik düzeylerini, kız öğrencilere kıyasla daha yüksek bulmuşlardır.
Bununla birlikte kız öğrencilerin meslek kararı verme yetkinliği puanlarının erkek öğrencilere göre daha yüksek olduğunu ortaya koyan çalışmalar mevcut olduğu gibi (Hemmingsen, 2001; Stacy, 2003), araştırma sonucunu destekleyen ve cinsiyete göre anlamlı bir faklılık olmadığını ortaya koyan çalışmalar da vardır (Aliedan, 2002; Wilson, 2000). Kariyer yetkinlik algıları açısından Bandura (1977)’ nın yetkinlik beklentisi adını verdiği kuramı esas alarak geliştirilen farklı modellerde, cinsiyet algılarının geleneksel-eril veya geleneksel-dişil mesleklere göre değiştiğine dikkat çeken araştırmacılar (Betz ve Hackett,1981) bu varsayımı doğrulayan sonuçlara işaret etmişlerdir (Akt.Özyürek, 2002b).
Araştırma sonuçlarındaki farklılıklar, yıllara bağlı değişim faktörleri ile açıklanabileceği gibi, araştırmanın yapıldığı il özeline bağlı faktörlerle de açıklanabilir. Öyle ki, MEB’in 2012-2013 yılına ait örgün eğitim istatistiklerine bakıldığında; Türkiye genelindeki ortaöğretim okullaşma oranı erkeklerde % 70,77 kızlarda ise % 69,31 iken, Niğde İli ortaöğretim okullaşma oranının erkeklerde % 65,39, kızlarda ise % 65,53 olduğu görülmektedir (MEB, 2013).
Bu sonuç Niğde İli için lise çağına gelmiş kız ve erkek öğrencilerin okullaşma oranında cinsiyetler arasındaki açığın kapandığını göstermektedir. Elde edilen bu veriler ışığında, yapılan araştırmanın sonucunda cinsiyete göre anlamlı bir farklılık bulunmamasında, kız ve erkek öğrencilerin eğitime katılma oranındaki makasın daralmasının etkili olduğu söylenebilir.
Sınıf Düzeyine Göre Meslek Kararı Verme Yetkinliği
Araştırmadan elde edilen bir diğer bulgu ise, meslek kararı verme yetkinliği bireysel ve mesleki özellikleri doğru olarak değerlendirme boyutu puanlarında sınıf düzeyine göre anlamlı bir farklılık olduğudur. Buna göre onuncu sınıf öğrencilerinin bireysel ve mesleki özellikleri doğru olarak
değerlendirme puanları on birinci sınıf öğrencilerine göre daha yüksektir. Sınıf düzeyinin yaşa bağlı bir gösterge ortaya koyması dikkate alındığında, genellikle meslek kararı verme yetkinliğinin yaşa bağlı olarak artması beklenir (Özyürek, 2011). Ancak bu araştırmada bu beklenti gerçekleşmemiştir.
Stacy (2003), çalışmasında, araştırmadan elde edilen sonucun tersi bir bulguya ulaşmış ve yaş arttıkça meslek kararı verme yetkinliği puanlarının da arttığını ortaya koymuştur.
Öğrencinin okuduğu sınıf düzeyi (yaş) arttıkça meslek kararı verme yetkinliğinin arttığı yönündeki bulguyu destekleyen araştırmalara literatürde sıkça rastlanmaktadır (Germeijs ve Verschueren, 2006; Hirschi, 2009; Sarı ve Şahin, 2013)
Bu araştırma sonucunda elde edilen bulguların literatürle çok uyumlu olmadığı görülmektedir. Araştırmanın sonucunda onuncu sınıf öğrencilerinin meslek kararı verme yetkinlik puanlarının, on birinci sınıf öğrencilerinden yüksek olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Lisede alan-ders seçimi çalışmalarının onuncu sınıf için dokuzuncu sınıf sonunda yapılıyor olması, ders seçim çalışmalarında bu grup öğrencilere gerek seçebilecekleri alanlar ve bölümler, gerekse üniversite programları hakkında yoğun bilgilendirmeler yapılıyor olması ve bunların yanında bu öğrencilere kendini ve meslekleri tanımaya yönelik envanterlerin uygulanması sayesinde bu grup öğrencilerin kendileri ve ilgilendiği meslekler ile ilgili daha fazla bilgi sahibi olmalarının onların meslek kararı verme yetkinlik puanlarının yükselmesinde etkili olduğu söylenebilir.
Diğer bir neden olarak da, Türkiye’deki eğitim süreci içerisinde on birinci sınıfın üniversiteye giriş sınav yılına bir geçiş dönemi olması ve öğrencinin daha çok sınava hazırlanma ve ders çalışmaya odaklanarak, hedef belirleme ve meslek seçimi konusunu sınav sonrasına ötelemesinin etkili olduğu ileri sürülebilir.
Anne – Baba Eğitim Düzeyine Göre Meslek Kararı Verme Yetkinliği
Araştırma sonucunda meslek kararı verme yetkinlik puanlarının gerek anne eğitim düzeyi ve gerekse baba eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılık göstermediği bulunmuştur. Kuşkusuz genel bir varsayım olarak anne ve babanın eğitim düzeyi yükseldikçe çocuğunun meslek seçmesi konusunda daha bilinçli yardım etmesi ve buna bağlı olarak da çocuklarının meslek kararı verme yetkinliğinin artması düşünülür. Ancak bu genel varsayım, bu araştırma bulguları ile doğrulanmamıştır. Literatürde beklenen yönde, meslek karar verme yetkinliğinin anne ve baba eğitim durumuna göre farklılık gösterdiğini ortaya koyan çalışmalar bulunmaktadır.
Akdeniz (2009), çalışması sonucunda, meslek kararı verme yetkinliği puanlarında hem anne hem de baba eğitim düzeyine göre anlamlı farklılık olduğunu ortaya koymuştur. Buna göre annesi lise mezunu olan öğrencilerin bireysel ve mesleki özellikleri doğru değerlendirme boyutu puanları annesi ilkokul mezunu olanlara göre daha yüksek bulunurken, babası üniversite ve lise mezunu olan öğrencilerin bireysel mesleki özellikleri doğru olarak değerlendirme boyutu puan ortalamaları, babası ilkokul mezunu olan öğrencilerin puan ortalamalarından anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur.
Buna benzer olarak ailenin eğitim düzeyinin meslek kararı verme yetkinliği üzerinde etkili olduğunu ortaya koyan başka çalışmalar da mevcuttur. Bu çalışmalar da aile eğitim düzeyi arttıkça meslek kararı verme yetkinliğinin arttığını ortaya koymaktadır (Gesinde, 2001; Ferry, 2006).
Bu araştırmadan elde edilen bulgular meslek kararı verme yetkinliğinde anne baba eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılık göstermemiş olsa da anne baba eğitim düzeyi meslek kararı verme yetkinliğinin gelişiminde önemli bir unsurdur. Yukarıda bahsedilen bazı araştırma sonuçlarının da gösterdiği üzere, bu konuda yapılan açıklamalar genelde ailenin eğitim düzeyi arttıkça meslek kararı verme yetkinliğinin arttığı yönündedir.
Bu araştırmada beklenen sonucun elde edilemeyişinin nedeni, ülkenin sahip olduğu koşullar ve kentleşme oranının artışı gibi benzeri nedenlerle
eğitim düzeyleri arasında fark olsa da ailelerin çoğu için çocuklarının üniversiteyi bitirip iyi para kazanabileceği bir iş sahibi olmasını istemek kaygısı ağır basmaktadır. Ailelerin çocuklarının sahip olacağı meslek konusunda yaşadıkları bu ortak kaygının, araştırmada elde edilen bulgu üzerinde rol oynadığı düşünülmektedir.
Ailenin Gelir Düzeyine Göre Meslek Kararı Verme Yetkinliği
Araştırmada elde edilen bulgular meslek kararı verme yetkinlik puanlarında, gerçekçi plan yapma boyutu puanlarının ailenin aylık gelir duruma göre anlamlı bir farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır. Buna göre ailesinin aylık geliri 1500 TL ve üzeri olan öğrencilerin gerçekçi plan yapma boyutu puanları, ailesinin aylık geliri 750 TL altında olan öğrencilere göre daha yüksek bulunmuştur.
Ali, McWhirter ve Chronister (2005) dokuzuncu sınıf öğrencileri üzerinde yaptıkları araştırmada, sosyo-ekonomik düzeyin meslek kararı verme yetkinliğine ve sonuç beklentisine olan etkisini incelemiştir. Araştırma sonucunda, mesleki planlama davranışlarında yetkinlik ve sonuç beklentilerinin düşük gelir düzeyinden önemli ölçüde etkilendiği bulgusuna ulaşılmıştır.
Bozgeyikli, Eroğlu ve Hamurcu (2008), Türk gençlerinde meslek kararı verme yetkinliğini, mesleki olgunluk ve bazı demografik değişkenler açısından incelemek amacıyla araştırma yapmışlardır. Araştırma bulgularına göre, öğrencilerin sosyo-ekonomik düzeyleri meslek kararı verme yetkinliklerini anlamlı düzeyde etkilemektedir. Gelir düzeyi yüksek olan öğrencilerin meslek kararı verme yetkinlik puanları da yüksek bulunmuştur.
Yüksek gelir düzeyine sahip ailelerden gelen öğrenciler mesleki planlamalar yaparken düşük gelirli öğrencilere göre, bulundukları koşulları daha objektif değerlendirmekte ve beklentilerini daha yukarıda tutmaktadır.
Düşük gelirli ailelerde öğrenciler çoğu zaman maddi olanaksızlıklardan dolayı uzun süreli eğitim gerektiren mesleki planlamalar yapmak yerine kısa süreli bir eğitimle iş bulabilecekleri mesleklere yönelebilmektedir.
Algılanan Ders Başarısına Göre Meslek Kararı Verme Yetkinliği
Araştırma bulguları meslek kararı verme yetkinliği ve alt boyutu puanlarının algılanan ders başarısına göre anlamlı farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır. Buna göre ders başarısını iyi ve çok iyi gören öğrencilerin mesleki bilgi toplama, gerçekçi plan yapma ve toplam ölçek puanlarının, ders başarısını zayıf olarak algılayanlara göre yüksek olduğu görülmektedir.
Bireysel ve mesleki özellikleri doğru olarak değerlendirme alt boyutunda ise, ders başarısını iyi olarak değerlendiren öğrencilerin puanlarının ders başarısını zayıf olarak değerlendirenlere göre yüksek olduğu anlaşılmaktadır.
Yani ders başarısını iyi düzeyde algılayan öğrencilerin meslek kararı verme yetkinliği ders başarısını zayıf olarak algılayanlara göre daha yüksektir. Bu bulguyu destekler nitelikte bir bulguya Hemmingsen (2001)’ in, yaptığı çalışmada da rastlanmaktadır. Bu çalışmada da, akademik başarısı yüksek olan öğrencilerin meslek kararı verme yetkinliğinin daha yüksek olduğu bulunmuştur. Ders başarısı yüksek olan öğrencilerin meslek kararı verme yetkinlik puanlarının yüksek olması; başarıyı hedefleyen öğrencilerin daha sorumluluk sahibi olması, geleceği planlama konusunda daha ilgili ve meslekleri, bölümleri araştırma konusunda daha meraklı olmasından kaynaklanıyor olabilir. Bu nedenle gerek öğretmenler gerekse okul psikolojik danışmanları, kariyer/meslek seçimi konusunda okul içerisinde yapacakları etkinliklerle akademik başarı algısı yüksek ve ilgili öğrencilerin mesleki plan yapma konusundaki ufuklarını daha da geliştirebilirler. Bununla birlikte başarı ve mesleki karar verme yetkinliğinin birlikte arttığı dikkate alındığında, mesleki rehberlik çalışmalarının öğrencilerin akademik yönden yetersizliklerinin giderilmesi çalışmaları ile birlikte ele alınmasının yararlı olacağını düşündürmektedir.
2. Kariyer Denetim Odağı Ölçeği Alt Boyutları Puanlarının Demografik