- 72 -
getirilebilir. Bilgilerin kişilerin kontrolü ile etkin hale getirilebilmesinde başarılı öğrenciler ile başarısız öğrenciler ayrım gösterir. Başarılı öğrenciler, uzun süreli belleklerindeki bilgiyi çalışma belleğine aktarıp orada etkin hale getirebilirken, başarısız öğrenciler bunu yapamamaktadırlar (Presseley, Harris, 2006). Bu bağlamda yazma becerilerinin gelişimi de bir bakıma çalışma belleğinin kapasitesini artırma edimi olarak görülebilir. Dolayısıyla öğrencilerin uzun süreli belleklerindeki bilginin (hem işlemsel hem de bildirici) çalışma belleğine aktarılabilmesinde birtakım stratejilerin kullanılması gerekmektedir. Bu noktada öğretim yöntem ve teknikleri oldukça önemli duruma gelmektedir.
Flower ve Hayes yazma edimini bir tür sorun çözme etkinliği olarak tanımlar. O nedenle bu model, yazmayla ilgili ortaya koyduğu açıklamalarla karmaşık sorun çözme olarak yazma etkinliği biçiminde de adlandırılır. Çünkü Flower ve Hayes’in bilişsel süreç modeli, iletişim sorunlarını çözmeye çalışan zihnin işleyişini temsil eder görünmektedir ve o nedenle karmaşık bir sorun çözme etkinliğidir (Cooper, Greenbaum’a, 1986;122; Warnock, 1983:13).
II.2.1.2.2.1.Yazma Sürecini Sorun Çözme Etkinliği Olarak Gören Diğer Yaklaşımlar
Yazma etkinliğini sorun çözme etkinliği olarak gören başka araştırmacılar da vardır. Örneğin Breiter ve Scardamalia (1987:6-12) tarafından geliştirilen yazma modeline göre yazarların yetkinliğine ya da deneyim durumuna göre yazma sürecinde zihinsel işleyiş bakımından iki farklı görünüm vardır. Bunlardan birincisi bilgi anlatma modeli (knowledge-telling model), ikincisi bilgi dönüştürme modeli (knowledge-transforming model) olarak adlandırılır. Çizim 9’da işleyişi
- 73 -
görselleştirilen bilgi anlatma modeli, deneyimsiz yazarların yazma sürecindeki zihinsel görünümlerini gösterir:
Çizim (9). Bilgi anlatma modeli
Breiter ve Scardamalia “Erkekler ve kızların aynı spor takımında oynamalarına izin verilmeli mi?” sorusunun yanıtı olarak öğrencilerden bir kompozisyon yazmalarını isteyerek bu modeli açıklamışlardır. Bu durumda deneyimsiz yazarlar öncelikle konu
İ Ç E R İ K B İ L G İ S i başarısız S Ö Y L E M B İ L G İ S İ Konu Belirleyiciler Tür Belirleyiciler
Bellek yoklayıcılarını kurmak
Bellekten içeriği almak
Uygunluğu sınamak
Yazmak (notlar, karalama vb.)
Metnin zihinsel gösterimini yinelemek
- 74 -
belirleyicilerini (topic identifiers) ortaya koyarlar: erkekler, kızlar, spor alanları. Daha deneyimli yazarlar, konu belirleyicilerini; amatör sporlar, cinsiyet eşitliği olarak belirlemişlerdir. Bu belirleyiciler yazarın belleğinden konuyla ilgili bilgileri almak için kullanılır ve sonuçlar depolanır. Benzer süreç tür belirleyiciler için de geçerlidir. Daha sonra yazarın belleğinden alınan ve depolanan sonuçlar uygunluk bakımından sınanır. Bu sınama anlamsal açıdan konuya uygunluk, inandırıcılık, metin türü vb. bakımlarından olabilir. Eğer sonuçlar uygun bulunmazsa süreç baştan itibaren yine başlar. Eğer sonuç uygun bulunursa yazıya geçirilir ve bu yazıya geçirilenler temel alınarak süreç yinelenir ve bu devinim yazarın belleğinden yeni sonuçlar elde edilemez olununcaya dek sürer (Breiter ve Scardamalia, 1987:6-12; Renkema, 2004: 221-224).
Aşağıda çizim 10’da işleyişi gösterilen bilgi dönüştürme modelinde ise yazarlar, yazma esnasında yaratıcı olurlar ve yeni bilgiler edinirler ya da konuyla ilgili görüşlerini değiştirebilirler. Dolayısıyla bu modelde bilgi anlatma modeli sorun çözme sürecinin içerisine gömülmüştür. Bu modelde sorun iki alana ayrılır. Birincisi içerik sorunuyla ilgili olan alan, ikincisi sözbilimsel sorunla ilgili olan alandır. İçerik alanında “Ne yazacağım?” sorusunun yanıtı aranırken sözbilimsel alanda “Konuyu okura nasıl anlatacağım ve bu tartışma inandırıcı mı?” sorularının yanıtı aranır. Yani bu alanda kompozisyonun amaçlarına ulaşma sorunuyla ilgilenilir. Yazarlar yazarken bu iki alan arasında ileri geri hareket ederler. Bu süreçte bir alandaki çıktı diğer alan için girdi olarak hizmet eder. İçerik alanı ve sözbilimsel alan arasındaki bu etkileşim, bilginin dönüştürülmesini sağlar.
- 75 - Çizim (10). Bilgi dönüştürme modeli
Beaugrande için de yazma edimi bir sorun çözme etkinliğidir. Çünkü metin üretimi çizgisel ilerleme, kavramsal ilerleme ve amaç saptamayı içeren bir dizgenin gerçekleştirilmesidir. Buna göre metin üreticisinin sorunu başlangıçtaki durumu amaç durumuna bağlayacak etkili ve uygun bir yol bularak amaç saptamaktır (Ruhi, 1991;28).
Beaugrande’ın modelinin evreleri şöyledir:
• Amaç saptama: Metnin hangi iletişimsel amaçlara hizmet edeceği belirlenir. Zihinsel gösterim Sorun çözümleme ve Amaç saptama İçerik bilgisi Söylem bilgisi İçerik soruni Sözbilim sel sorun Bilgi anlatma süreci Sorun nakli Sorun nakli
- 76 -
• Söylem tasarımı: Metnin içinde sunulacağı durum bağlamı, alıcının beklentileri ve iletişimsel amaçlara uygun biçimde metin tasarlanır.
• Düşünceleri oluşturma: Metnin içerik şeması için bir önbiçimleme yapılır yani metinde yer alacak önermeler saptanır.
• Kavram ağını kurma: İçerik şemasına son hali verilir.
• Dilsel gösterenleri seçme: İçerik şemasında belirginleşen kavramların ve bu kavramlar arsındaki ilişkilerin göstereni olan sözcükler seçilir.
• Metin düzeyinde dilsel kodlama: Metin oluşturulur.
• Sesleme/yazma: Metin üretiminin bu son evresinde bitmişlik taşıyan ve dilsel gösterenlerden oluşan sözlü ya da yazılı olarak sunulan metinlere ulaşılır. (aktaran Uzun, 2003:24-29).
Alanyazınında yazma edimini bilişsel olarak açıklamak amacıyla geliştirilmiş olan diğer bir model de Kellogg’un modelidir.
Kellogg’un modeli de üç sistemden oluşur: Düzenleme (formulation), uygulama (execution) ve denetleme (monitoring). Düzenleme, düşünceleri planlama ve yazıya aktarma aşamalarından oluşur. Planlama, düşüncelerin uzun süreli bellekten çekilerek yeniden düzenlenmesidir. Planlama sürecinde, metin üretimine etkisi olan türlü görünümler dikkate alınır: metnin amacı, yazarın niyeti, olası okur kesiminin beklentileri, metnin üretim koşulları, yazar ve okur arasındaki samimiyet derecesi. Planlama sürecinde bir araya getirilen düşünceler, yazıya aktarma sürecinde yazılı olarak düzenlenir. Yazılı olarak düzenlenen düşünceler, dilbilgisi, tutarlık, bağdaşıklık açısından düzeltilmelidir. Uygulama, yazma edimi için motor becerilerin programlanması ve kullanılmasıdır. Denetleme, metnin okunmasına ve gerekliyse redaksiyon yapılmasına işaret eder (Negro, Chanquay, 2005:106).
- 77 -
Görüleceği gibi bilişsel süreç modelleri ayrıntıların kavramlaştırılmasında ve terimleştirilmesinde bazı ayrımlar gösterseler de genelde yazmayı çok yönlü alt süreçlerden oluşan etkileşimsel ve karmaşık süreçler olarak görürler. Bu modellere göre metnin kalitesi yazarların kompozisyon oluştururken küçük etkinlikler arasındaki manevralarına dayanır (Cho, 2003;166).
Sonuç olarak denilebilir ki yazma süreciyle ilgili çalışmalar sonucunda dört evrensel sonuç ortaya çıkmıştır:
• Yazarlar yaratıcı edimleri boyunca sorunları çözmek için çözümler keşfederler. Bu süreç onların sözlü ya da yazılı olarak anlatmak istedikleri düşünceleri bulmalarına olanak sağlar.
• Yazma, çizgiselden çok yinelemeli ve devingendir. Bu devingenlik sorunu tanımlama ve çözme süreci boyunca yinelenir.
• Yazarlar bu süreci daha bilinçli olarak denetler.
• Okuru çözümleme, sorun tanımlamada önemli rol oynar ve okur merkezli metinler oluşturmak için sıçrama tahtası görevi görür (Kostelnic,1989:269).
Yukarıda değinildiği gibi, yazma ediminin bilişsel görünümlerini açıklayan bilişsel modeller, yazma etkinliğini yinelemeli, öğrenci merkezli ve okur odaklı olarak tanımlaması bakımından benzerlikler gösterir. Buna karşın bu benzerlikler dışında ayrıntılarda birtakım ayrımlar da vardır. Yukarıda değinilen bilişsel modellerden Flower ve Hayes’in modeli, diğer modellerden ayrıntılar yönüyle ayrım göstermektedir.
Bu modelin en güzel tarafı yazma etkinliği sürecinde meydana gelen karmaşık ve çeşitli zihinsel etkinlikleri en sade biçimde göstermesidir (Hyland, 2002:27). Flower ve Hayes’in modeline göre yazma etkinliği, etkinlik çevresi
- 78 -
etrafında düzenlenir. Etkinlik çevresi yukarıda ayrıntılı bir biçimde açıklandığı gibi konu, alıcı, yazarın rolü ve üretilen metin olgularını içerir. Bu durumda bir yazar metnin konusunu, o konuyu hangi amaçlar için işleyeceğini, okurunu ve okurunun özelliklerini ve bir yazar olarak kendi rolünü belirlemeden yazma etkinliğini istenilen nitelikte gerçekleştiremez. Bu nitelikleri yerine getirmek için yazar uzun süreli belleğinde depoladığı yerleşik bilgilerine başvurur. Uzun süreli belleğinden etkinlik çevresine ilişkin bilgileri (konu, okur) çeken yazar, yazma sürecine girer. Bu modele göre yazma etkinliği diğer modellerde olduğu gibi yalnızca yinelemeli bir süreç olarak işlemez. Bu modelde yazar bilişsel stratejiler geliştirir ve bu stratejiler aşamalı bir biçimde içe yerleşik olarak örgütlenir. Bu modelde belirtilen bilişsel stratejiler yazma konusunda yetkin olan bir yazarın kullanacağı düzeydeki stratejilerdir. Yazma konusunda yetkin olmayan yazarlar, burada belirtilen stratejilerin daha azını kullanırlar. Bu yönüyle bu modelde yazma stratejilerini kullanmak bakımından bireysel ayrımların da olabileceğine işaret edilir. Bu bireysel ayrımları gösteren yazarlara eğitim verilerek onların yetkin yazarların bilişsel stratejileri kullanma düzeyine ulaşmaları sağlanabilir. Bu yönüyle bu model, yazma sürecine ilişkin hedefleri ortaya koymuş olur.
Yazma etkinliğini bilişsel olarak açıklamaya çalışan tüm modellerin, yazma edimini amaç-güdümlü olarak açıklamalarına karşın Flower ve Hayes dışındaki hiçbir araştırmacı bu amaçların nasıl bir örüntü içerisinde yapılandığını açıklamamıştır (Warnock, 1983:14).
Başvurduğu iş için en uygun kişi olduğu konusunda patronunu ikna etmek amacıyla yazılı olarak iş başvurusu yapan bir kişinin, amaçlarını nasıl yapılandırdığı çizim 11’de görülmektedir. Metni yazan kişi, öncelikle en genel düzeyde bir amaç
- 79 -
belirlemektedir. Sonrasında bu amacını işlevsel kılabilmek için “nasıl” sorusunu yöneltmekte ve ardından alt amaçlarını belirlemektedir. Böylelikle metnin her ilerleyiş aşamasında yazarın belirlediği amaçlar metnin oluşumuna yön vermektedir. Bu amaçların güdümünde yazmak metninde düşüncelerin düzenlenişiyle ilgili tutarlılık açısından gözükebilecek sorunların da ortadan kalkmasını sağlayacaktır.
Çizim (11). Amaç-Güdümlü Plan Örneği8
AMAÇ: Patronu o iş için en uygun aday olduğuma inandırmak.
Patronu en uygun aday olduğuma nasıl inandırabilirim?
Patrona bu iş için uygun kişi bu iş için sahip olduğun becerilerle
olduğunu göster adaylardan üstün olduğuna portonu ikna et
Kariyer amaçlarını bu amaçlar için aldığın iletişim becerileri yönetim becerileri liderlik özellikleri belirle eğitimi göster
Üniversite master doktora
Ayrıntılardaki bu farklılıklarla birlikte modelin geliştiricilerinden Flower, bu modelin ışığında yazma öğretimi için sorun çözme teknikleri geliştirerek bu teknikleri derslerinde kullanmıştır (bkz. Flower, 1981). Bu nedenle modelin uygulanabilirliği açısından bir sorunla karşılaşılmayacağı düşünülmektedir.
- 80 -
Değinilen ayrıntı niteliğindeki bu özellikler, yazma edimini bilişsel boyutta açıklamak için ortaya konan birçok model arasından Flower ve Hayes’in modelinin seçilmesi için birer gerekçe sunmaktadır. Bu modelin daha önce de değinildiği gibi yazma öğretimi açısından taşıdığı birtakım eksiklikler de bulunmaktadır. O nedenle yazma öğretimi için uygulama yaparken bu modelden doğan bir yöntem olarak sorun çözme yöntemi olduğu gibi temel alınmak yerine, yazma öğretimi için metindilbilimin sunduğu verilerden de yararlanarak özgün bir öğretim izlencesi elde edilmek istenmektedir.