Metnin Küçük Ölçekli Yapısı

- 21 -

eylemler, metnin yapısal özelliklerine göre uyarlanarak metnin hangi yapısal aşamasında ne tür metinsel eylemlerin yer alması gerektiği üzerinde durulacaktır.

II.1.1.1.Metnin Küçük Ölçekli Yapısı: Bir metnin küçük ölçekli yapısı, o metni oluşturan tümceler arasındaki ilişkilerden oluşur. Bağdaşıklık olarak adlandırılan bu ilişkilerin bazıları sözcüksel nitelikli, bazıları da dilbilgisel niteliklidir. Halliday ve Hasan (1976), bu ilişkileri beş başlık altında toplamıştır:

1. Gönderim (Reference)

2. Değiştirme(substitution)

3. Eksilti (ellipsis)

4. Bağlaç (conjunction)

5. Sözcüksel Bağdaşıklık (lexical cohesion)

Bu başlıklardan, gönderim, değiştirme, eksilti ve bağlaç dilbilgisel; sözcüksel bağdaşıklık ise sözcüksel niteliklidir. Aşağıda bu bağdaşıklık ögelerinin açıklamalarına yer verilecektir.

1. Gönderim, herhangi bir metindeki bir ögenin açıklanması amacıyla başka bir ögeyi imlemesi eylemidir (Witte, Faigley, 1981:191). Bir gönderim ögesinin imlediği diğer öge metnin içinde olabileceği gibi metin dışında da olabilir. Bu durumda gönderim eylemi, metin dışı/durumsal (exophora) ve metin içi/metinsel (endophora) olmak üzere ikiye ayrılır. Metin içi gönderimlerde gönderim ögesiyle gönderimde bulunulan ögenin öncelik sonralık durumuna göre de bir ayrım yapılması olanaklıdır. Buna göre gönderim ögesi kendinden önceki bir ögeye gönderimde bulunuyorsa bir artgönderimden (anaphoric reference), gönderim ögesi

- 22 -

kendinden sonraki bir ögeye gönderimde bulunuyorsa bir öngönderimden (cataphoric reference) söz edilir (Halliday ve Hasan, 1976: 31-37).

Adıllar gibi, doğal dillerde gönderim ilişkisi kuran dilbilgisel ögelerin ulamlanması bakımından bir ortaklıktan söz edilebilmekle birlikte, dillerin yapısal özelliklerine bağlı olarak gönderim ögelerinin her dile özgü sınıflanması olanaklıdır. Bu bağlamda Uzun (1995:38), sondan eklemeli bir dil olan Türkçedeki gönderim ögelerini şöyle göstermiştir:

• Öncül gönderim ögeleri: kişi adılları, gösterme sıfatları, gösterme adılları ve dönüşlülük adılları

• Ardıl gönderim ögeleri: iyelik ekleri, belirtme eki, ilgi eki ve kişi ekleri

1. Gaziler, hiç de hak ettikleri ilgiyi görmüyorlar. Unutulmamalı ki onlar canlarını

ortaya koyarak bugünleri hazırladılar.

2. Bütün planlarımızı onlara göre yapmak zorundayız. Bebeklerimiz ne de etkili oluyor yaşamımızda

3. -Kendi kendine büyük zarar verdi -Utku, işten ayrılmakla hata yaptı. 4. –Ahmet çok mutlu görünüyor. -Yeni arabası gelmiş.

5. Bu yolculuktan çok hoşlandım 6. –Bu ödevler kimin?

- 23 -

Örnek (1)’de “onlar” adılı artgönderim ilişkisiyle ilk tümcedeki “gaziler” adına; örnek (2)’de “onlar” adılı öngönderim ilişkisiyle “bebeklerimiz” adına gönderimde bulunarak tümceler arasında bağdaşıklığın kurulması sağlanmıştır. Örnek (3),(4),(5) ve (6)’da ise ardıl gönderim ögelerinin kullanılması yoluyla tümceler arası bağdaşıklık sağlanmıştır.

2. Eksilti, çekimli eylemin öznesi, iyelik eki alan tamlananın tamlayanı gibi, bir ögenin dışarıda bırakılması yani sözcük ya da öbek durumundaki bir metin varlığının silinerek yüzey yapıdan çıkarılmasıdır. Böylelikle metin üreticisinin zaman ve enerji kaybı önlenmiş olur. Çıkartılan bu metin varlıkları okuma sırasında okur tarafından çıkarımsal olarak tamamlanır (Keçik, Uzun, 2004:31).

7. (O) Yaşamın sonu gelmişti, diye düşünüyordu; çünkü (Onun) (kendi)

hastalığını yenebilecek gücü kalmamıştı. (O) Taa ki doktorlar odaya girinceye dek

ölümü çok yakından duyumsamıştı. Doktorlar müjdeyi verdi:

-(Senin) Vücudun çok dirençli. (Sen) Kanseri yendin.

Bu haber üzerine sevinçten (onun) gözleri parladı…

Örnek (7)’de verilen metindeki eksiltmeler ayraç içinde verilmiştir.

3. Değiştirme ise bir ögenin yerine başka bir ögenin kullanılması yani bir ad, eylem ya da tümce/tümcecik ögesi yerine bunların yerini tutabilecek bir ögenin kullanılmasıdır (Halliday ve Hasan, 1976:88-92; Witte, Faigley, 1981:190).

8. Hafta sonunda eşini ve çocuklarını alıp kırlara çıktı. Mangalda et pişirdi, çocuklarına o etleri yedirdi, eşiyle tavla oynadı, akşama doğru taze bir çay sefasıyla günü bitirdi. Güzel havalarda hafta sonlarını böyle geçirmek Ali’ye büyük huzur

- 24 -

Örnek (8)’de geçen “böyle” sözcüğü kendisinden önceki iki tümcenin yerini tutarak bir değiştirme ögesi olarak kullanılmıştır.

4. Bağlaçlar, bağdaşıklığın sağlanmasında önemli bir yeri olan diğer dilbilgisel ögedir. Türkçede karşıtlık bağı kurma, neden bağı kurma, koşul bağı kurma, seçme bağı kurma, olasılık bağı kurma, pekiştirme, karşılaştırma (bkz. Adalı, 2003:85) gibi işlevler yüklenen bağlaçlar vardır. Bu bağlaçlar kendisinden sonra gelecek olan tümcenin niteliğini belirleyerek önceki tümce ile bağdaşıklık ilişkisi kurulmasını sağlar.

9. Köylüler özlemle yağmurun yağmasını bekliyorlardı. Ancak bulutlar hiç de

bu özlemi giderecekmiş gibi gözükmüyordu.

Örnek (9)’ daki “ancak” bağlacı karşıtlık ilişkisi sağlayarak iki tümce arasındaki bağdaşıklığın kurulmasına katkı yapmaktadır.

5. Sözcüksel bağdaşıklık, gönderim ögeleri ve bağlaçlar ile sağlanan bağdaşıklık durumundan farklıdır. Çünkü sözcüksel bağdaşıklıkta her sözcüksel öge gücül olarak bağdaşıktır. Bir metni okurken “bu” gönderim ögesiyle karşılaşıldığında, “bu”nun gönderimde bulunduğu öge aranır; “ama” gibi bir bağlaçla karşılaşıldığında bağlanan iki tümce arasında karşıtlık ilişkisi aranır. Buna karşın sözcüksel bağdaşıklık ise sözcüksel ögelerin örüntülenmesini temel alır. Bu yönüyle sözcüksel bağdaşıklık bir metindeki tümcelerin biriyle ilintilenmesindeki en etkili araçtır. (Witte, Faigley, 1981:192-193).

Halliday ve Hasan (1976:278-286), sözcüksel bağdaşıklığı yineleme (reiteration) ve eşdizimlilik (collocation) olmak üzere iki sınıfa ayırır. Yinelemeyi de kendi içinde aynı sözcüksel ögenin yinelenmesi, bir sözcüğün eşanlamlı ya da yakın eşanlamlısının yinelenmesi, bir sözcüğün alt üyesinin kullanılması yoluyla

- 25 -

yinelenmesi ve bir sözcüğün genel anlamlısının kullanılması yoluyla yinelenmesi olmak üzere dört farklı alt sınıfa ayırır. Eşdizinleme ise yinelemeden farklı olarak metindeki sözcüklerin kavramsal alanının ortaklığına dayanır.

10. Geçen yıllarda yaşanan doğal gaz sıkıntısı sanayicileri zor durumda bıraktı.

Hükümet alacakları önlemlerle doğal gaz sıkıntısı çekmiş olan sanayicileri bu yıl üzmeyeceğini açıkladı.

Örnek (10)’da altı çizili sözcükler aynen yinelenerek bağdaşıklık ilişkisi kurulmuştur.

11. Günlerdir açlığın ve yorgunluğun etkisiyle baygın düşen denizciler, yaşamaktan umudu kesmişlerken, kara göründü, diye bağıran gözcünün sesiyle kendilerine geldiler. Toprağa ayak basar basmaz ilk istedikleri şey…

12. Okulların açılmasından birkaç gün önce, tüm öğrenciler kitap, defter ve kalem gibi gereksinimlerini karşılamak için alışverişe çıkar. O gün, kırtasiye satıcılarının günüdür.

Örnek (11) ve (12)’de sırasıyla eşanlamlı ve üstanlam/altanlam ilişkisi taşıyan sözcükler kullanılarak bağdaşıklık sağlanmıştır.

13. Yıllardır tüm yaz tatillerini bir yayla köyü yakınlarında kamp yaparak geçirir.

Nedendir bilinmez ama bir çadırın içinde yaşmak, ateş yakmak için çalı çırpı toplamak, temizlik yapmak için köyden bidon bidon su taşımak, ona daha çekici gelmektedir…

- 26 -

Örnek (13)’te ikinci tümcedeki altı çizili sözcükler, birinci tümcedeki altı çizili sözcükle aynı kavramsal alana özgü sözcüklerdir. Bu tümcelerde ortak kavramsal alana özgü sözcükler bir arada kullanılarak bağdaşıklık sağlanmıştır.

Buraya dek yapılan açıklamalar ile bir metnin küçük ölçekli yapısının kurulması için gereken metinsel eylemlerin neler olabileceği Halliday ve Hasan’ın görüşleri temel alınarak belirtilmeye çalışıldı. Ancak bir metnin küçük ölçekli yapısı içerisinde gerçekleşebilecek metinsel eylemler bunlarla sınırlı değildir. Burada belirtilen metinsel eylemlere ek olarak, sözce konularını belirginleştirerek konu sürekliliğini sağlama ve sözce konuları arasında indirgeme yapma metinsel eylemleri de küçük ölçekli yapının kurulmasında işlev yüklenen diğer metinsel eylemlerdir (Uzun, 2006). Metnin küçük ölçekli yapısını oluşturmak için gereken metinsel eylemler çizim (2)’de gösterilmiştir.

Çizim(2). Küçükyapı Metinsel Eylemleri

Gönderim ilişkileri kurma Değiştirme yapma Eksilti yapma

Bağlaçları yerinde kullanma

Sözcüksel bağdaşıklık ilişkileri kurma Konu sürekliliğini sağlama

İndirgeme yapma

II.1.1.2. Metnin Büyük Ölçekli Yapısı: Metin tabanında yer alan