Yaratıcı Düşünme ve Fen Eğitimi

Düşünme, içinde bulunulan durumu anlamaya yönelik gerçekleştirilen; aktif, düşünme analiz etme, hatırlama, planlama gibi süreçleri içeren; görsel ya da sözlü olarak sunulan; amaca uygun olarak bilginin düzenlenişinin transfer edildiği, öğretilebilen zihinsel bir beceridir (Çubukçu, 2004). Bu tanımlamadan yola çıkarak “düşünme becerileri öğretilebilir ve geliştirilebilir ise, bu becerilerin gelişimi için hangi yöntem ve teknikler uygulanmalıdır?” sorusunu sormamız gerekir.

Yaratıcılık ve yaratıcı düşünme kavramları birbirine çok yakın anlamlar içerse de; yaratıcılık, bireyin yaratıcı düşünebilme kapasitesi olarak tanımlanır (Aksoy,2005). Yani yaratıcılık kavramı, yaratıcı düşünme becerisini kapsayan bir kavramdır. Yaratıcı düşünme zihinsel süreçlere, yaratıcılık ise zihinsel süreçler sonucunda ortaya çıkan ürünlere vurgu yapar. Yaratıcı düşünme daha önce yapılmamış düşünülmemiş, aralarında ilişki kurulmamış nesneler ya da düşünceler arasında ilişki kurulmasıdır ve süreç uyarıcı, keşfetme, planma, etkinlik ve gözden geçirme basamaklarını içerir (Doğanay, 2001).

Yaratıcı düşünmenin dört boyutu bulunmaktadır. Bu boyutlar yaratıcı düşünmenin hem tanımlarında, hem de yaratıcı düşünme etkinliklerinin hazırlanmasında temel oluşturan kavramlardır.

1.Akıcılık: Probeleme ilişkin üretilen çk sayıda uygun düşünce sayısı

2.Esneklik: Farklı kategorilere giren düşünce üretme yeteneği veya problem çözümünde yaklaşımları değiştirme,

3.Özgünlük: Eşsiz, rastlanmayan, farklı düşünceler yaratma yeteneği ya da durumlara yeni çözümler getirme becerisi,

4.Zenginleştirme: Düşünceyi tamamlayarak geliştirme, ayrıntılara inerek, sonucu değerlendirme yeteneği şeklinde tanımlanabilir (Erlendsson, 1999; Akt. Akdağ ve Güneş, 2003).

Bu tanımlamaların ışığnda yaratıcılığın geliştirilmesi için, öncelikle yaratıcı düşünme becerilerinin geliştirilmesi gerektiği söylenebilir. Çünkü yaratıcı birey özgün bir ürün ortaya çıkarabilmek için yaratıcı düşünme becerilerini kullanmak durumundadır.

Günümüz bireyinin yaratıcı düşünme becerilerinin geleneksel, öğretmen merkezli, sınırlı yöntemlere bağlı eğitim programlarıyla gelişmesi ve toplum beklentisini karşılayacak özelliklere sahip olabilmesi şüphesiz imkânsızdır. Bugün gelişmiş toplumların, yetişen bireylerinden beklentisi sorgulayan, sorunlara karşı duyarlı, çözümler bulmaya odaklı, yaratıcı ve eleştirel düşünme gibi üst düzey düşünme becerilerine sahip kişiler olmaları yönündedir. Düşünme becerilerinin çeşitliliği ve sahip olduğu yadsınamaz önemi, bizi düşünme becerileri eğitiminin özel hazırlanmış belirli bir program dâhilinde yürütülmesi gerektiği sonucunu ortaya çıkarmıştır (MEB,2007).

Değişen dünya ile birlikte, öğretmenler ve akademisyenlerin ilgi ve çalışmaları, düşünme becerilerinin öğretilmesi konusunda yoğunlaşmaya başlamış, farklı öğretim kademelerinde problem çözme ve karar verme gibi temel becerilerin geliştirilmesinin ülkemiz öğretim programlarına yansıması 2007 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayınlanan İlköğretim Düşünme Eğitimi Dersi (6, 7 ve 8. Sınıf) Öğretim Programı ile açıklığa kavuşmuştur. Düşünme becerilerini geliştirmeye yönelik hazırlanan bu program farklı düşünen, hayal gücünü kullanabilen bireyler yetiştirme yolunda önemli bir adımdır.

Yaratıcı fen eğitimi hakkında yapılan çalışmalar incelendiğinde, araştırmacıların yaratıcı fen eğitiminde kullanılabilecek teknikleri; tartışma, model olma, rol oynama, grup projeleri, taklit, bireysel rapor hazırlama, örnek olay çalışmaları, kavram haritası, drama, balık kılçığı, beyin fırtınası, çağrışım, sıfat listesi oluşturma, yaratıcı gezi ve gözlemler, nitelik sıralama, sinektik, yaratıcı okuma ve yazma, analojiler ve proje olarak

belirledikleri görülmektedir (Koçak, 2010; Akçam, 2007; Özden,2005; Saygılı, 2008; Palandöken, 2008; Özerbaş,2011).

Bu teknikler öğrencilerin, hem yaratıcılıklarını rahatça ortaya koyabilcekleri bireysel çalışmalar, hem de olumlu bir sınıf iklimi oluşturulduğunda fikirlerini ortaya atabilcekleri grup çalışmalarını içeren tekniklerdir. Kavramlar arasındaki bağlantıların ortaya çıkarılması, bu bağlantıların farklı çözüm yollarıyla kurularak, ortaya bir ürün çıkarılması, ürünün ve çözüm yollarının tartışılması, alternatif yolların değerlendirilmesi gibi etkinlikler yaratıcılığın geliştirilmesine hizmet edebilirler.

Tok ve Sevinç (2012) tarafından yapılan "Düşünme Becerileri Eğitiminin Okul Öncesi Öğretmen Adaylarının Yaratıcı Düşünme Becerilerine Etkisi" adlı çalışmada, deney grubuna Sternberg (2002), tarafından geliştirilen ve analitik ve ıraksak düşünme yollarını içerisinde barındıran Başarılı Zekâ Kuramı temel alınarak hazırlanan bir eğitim programı uygulanmıştır. Veri toplama aracı olarak Torrance Yaratıcı Düşünce Testi kullanılmıştır. Sonuçlara bakıldığında, düşünme becerileri eğitimi grubunun yaratıcı düşünce testi ön test ve son test puanlarında sözel akıcılık, sözel esneklik, sözel orijinallik, şekilsel akıcılık, şekilsel orijinallik, başlıkların soyutluluğu, şekilsel zenginleştirme, duygusal ifadeler, alışılmadık görselleştirme, hayal gücünün zenginliği özelliklerinde son test puan ortalamaları ön test puan ortalamalarından anlamlı derecede yüksek olduğu görülmektedir.

Düşünme becerileri eğitimi alan deney grubu ile kontrol gruplarının son test puanları arasındaki farklılığa bakıldığında; sözel akıcılık, sözel orijinallik, şekilsel orijinallik, başlıkların soyutluluğu, hayal gücünün zenginliği ve fantazi özelliklerinde eğitim grubu lehine anlamlı derecede farklılık olduğu ortya konulmuştur.

Karataş ve Özcan (2010) tarafından yapılan çalışmada da yaratıcı düşünmeyi geliştirmenin bir yolu olarak proje etkinliklerinin etkililiği araştırılmıştır. Çalışmada yaratıcı düşünme etkinlikleri ile zenginlestirilmiş bilişim teknolojileri ders etkinliklerinin öğrencilerin yaratıcı düşünmelerine, bilişsel başarı düzeylerine ve proje geliştirmeleri üzerine olumlu etkileri olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Saygılı (2008), Ortaöğretim 9.sınıf matematik dersi kümeler ünitesinin analoji destekli yöntemle öğretiminin, matematik başarısına ve yaratıcılığa etkisinin incelemiştir. Deney grubunda uygulanan analoji destekli öğretimin matematik

başarısına ve yaratıcı düşünme becerisine olumlu bir etkisi olduğu ve bu etkinin büyüklüğünün orta düzeyde olduğu sonusuna ulaşmıştır.

Yaratıcı etkinliklerin yaratıcı düşünme becerilerinin gelişimine, derse yönelik tutumlarına ve akademik başarıya etkisinin araştırıldığı birçok çalışmanın sonuçları da yaratıcı etkinliklerin yaratıcı düşünme becerilerine olumlu etkisinin olduğunu göstermektedir.

Özerbaş (2011), yaratıcı düşünme öğrenme ortamında öğrenmelerini gerçekleştiren deney grubu öğrencilerin akademik başarılarının, öğretmen merkezli öğrenme ortamında gerçekleştiren kontrol grubu öğrencilerine göre daha başarılı oldukları gözlemlenmiştir. Özerbaş çalışmasında, beyin fırtınası, soru vevap tekniği kullanarak geliştirdiği bir öğretim programı uygulmıştır.

Ceran (2010) ilköğretim fen ve teknoloji dersinde yaratıcı düşünme teknikleri ile

geliştirilen fen etkinliklerinin öğretiminin öğrenci başarısı ve tutumuna yönelik etkisini incelemiştir. Araştırmada kullanılan etkinlikler, çeşitli kaynaklardan ders planları ve yaratıcı düşünme teknikleri ile geliştirilen fen etkinlikleri ile ilgili örnek uygulamalar hazırlanmıştır.

Kurtuluş (2012), yaratıcı düşünmeye dayalı öğretim uygulamalarının öğrencilerdeki yaratıcılık, bilimsel süreç becerileri ve akademik başarı düzeylerini çok daha üst seviyelere taşıdığı sonucuna ulaşmıştır.

Öztürk (2007), yaratıcı düşünmeye dayalı öğretimin, ilköğretim 7. sınıf öğrencilerinin yaratıcı düşünme düzeyleri ve problem çözme becerileri üzerinde anlamlı bir etkisinin olduğu sonucuna ulaşmıştır. Ayrıca yaratıcı düşünme becerisinin akıcılık, esneklik, ayrıntılılık ve orijinallik alt boyutlarının son test puanları yönünden; deney grubunun, kontrol grubuna göre daha başarılı olduğu belirlenmiştir.

Fen eğitiminde kullanılan diğer bir teknik de sinektiktir.

Yaratıcılık ve fen eğitimi ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde, yaratıcı düşünme becerilerini geliştirmeye yönelik hazırlanan etkinlikler ve birlikte kullanılan tekniklerin yaratıcılığı geliştirmede etkili olduğu görülmektedir. Bu çalışmada yaratıcı düşünme becerilerinin gelişimini, çizgi-roman tekniği ile geliştirilen bilim-kurgu hikâyelerinin nasıl etkilediği araştırılacaktır.