Yarı Yargısal Yetkiler

162

aracılığıyla takip etme benzeri mekanizmalar geliştirebilir. Ancak öncelikli olarak uzmanların dâhil olduğu uygun üye sayısı sağlanmalıdır.

163

mahkemelere gerekli bilgi akışını sağlamak ve özel raporlar yayınlamak da ulusal kurumların faaliyetleri arasında görülmektedir.³⁹⁷ İhlallerin telaffuz edilmesinde kullanılacak olan dil, ihlallerin ‘münferit vakalar’ olup olmadığı ve raporlarda süreçte yaşanan zorluklar ve ihlalin gerçekleşme nedenine ilişkin bilgiler ayrıntılı bir biçimde açıklanmalıdır.³⁹⁸

Bireysel şikâyetleri dinlemek ve ele almak için yarı yargısal yetki ve fonksiyonun işlevselliği için kimi ilkeler önemlidir.³⁹⁹ Buna göre ulusal kurum soruşturmaları gerçekleştirirken; bütün tarafların beyanları, tıbbi raporlar, ilgili tüm raporlar ve bilgi kaynaklarını değerlendirmelidir. Soruşturma için başvuruda zaman sınırlamaları açısından takdir yetkisine sahip olmalıdır. Özellikle kişi güvenliği ve yaşam hakkı, işkence, keyfî tutuklanma ve gözaltına alınmadaki hak ihlali iddiaları konusunda önceliklerini açıklıkla belirleyebilmeli ve ihlal iddialarını ileri düzeyde araştırabilmelidir. İnceleme ve araştırmalarını ihlallerin failleri olan idarelerden talep etmek yerine bizzat gerçekleştirmeli ve ihlal iddialarında bağımsız uzmanlardan yardım alabilmelidir. Tüm idari birimler üzerinde inceleme yetkisine sahip olmalı ve Devlet yetkilileri incelemelerinde işbirliği yapmakla yükümlü olmalıdır.⁴⁰⁰

UİHKler, re’sen soruşturmalara başlama yetkisine sahip olmalıdırlar. Sadece mağdurlardan gelen talepleri değil, mağdurlar bunu yapamadıklarında, onların temsilcileri, üçüncü kişiler, sivil toplum kuruluşları, sendikalar ve temsil yetkisine sahip diğer örgütler tarafından getirilen talepleri ve şikâyetleri alabilmeli; prosedürler açık ve ücretsiz olmalıdır. Tanıklar ve fiziksel deliller korunmalıdır. Mağdurlar       

397 K. Altıparmak, 2007, s.103-106.

398V. Eşsiz, 2009, s.79.

399 OHCHR Survey on NHRİ, 2009, s.27.

400 Amnesty International Recommendations NHRI, 2001, s.11-14

164

soruşturmanın safhası ve araştırmayla ilgili bütün belgelere ve bilgiye erişebilmeli ve delil sunabilmelidir. Ulusal kurum; detaylı, etkin ve tarafsız tahkikatı üstlenerek soruşturmaları sadece ilk inceleme dosyasıyla sınırlı bırakmamalıdır. Bağlayıcı karar almadığından soruşturmanın sonucu geciktirilmeksizin yargı organlarına havale edilmeli, ihlalleri gerçekleştirmekten veya bu ihlalleri emretmekten, teşvik etmekten ya da ihlallere izin vermekten sorumlu tutabilecek deliler bulduğunda sorumlular adalet önüne çıkartılmalıdır.⁴⁰¹

Şikâyetleri ele alma, soruşturma ve kovuşturma yöntemleri konusunda etkin bir soruşturma yürütülebilmek için sahip olunması gereken nitelikler; yeterli hukuksal kapasite, örgütsel yeterlilik, tanımlanmış ve uygun bir öncelikler çizelgesi ve görevin gerçekleştirilmesi için iradedir.⁴⁰²

UİHK’ler şikâyet dilekçelerini alma, inceleme ve araştırma yapma işlevine sahip olabilirken, genellikle nihai bağlayıcı kararlar alma gücüne sahip değillerdir.⁴⁰³ Kurumların ihlalleri soruştururken ilgilileri bilgi ve belge vermeye zorlaması, dinlemesi vb. yönleri yargı makamlarına benzer ve STK’lerden ayrılır. Yargıdan ayrılan yönü ise, ele alınan ihlal konusu kesin yargısal bir kararla sonuca bağlanmaz.

Dostane çözüm, uzlaşma ile çözmeye çalışılır; mümkün olmaması halinde kesin karar verecek makamlara bildirerek harekete geçirilir; bu bir öneri niteliğindedir.

OHCHR anketinde katılımcı ülkelerdeki kurumların %90’ı güvenlik güçlerini de kapsayacak şekilde tüm devlet organlarına ve kamu görevlilerine karşı bireylerden gelen şikâyetleri alabilme ve değerlendirme yetkisine sahiptir. Bunlardan %85’inde       

401 Amnesty International Recommendations NHRI, 2001, s.14-18

402 K. Altıparmak, 2010, s.27-28.

403 A. Müller, 2007, s.34.

165

yetki tüm hakları kapsarken kurumların %15’inde yetki özel gruplar ve hakları ile sınırlıdır. Kurumlar, uzlaşma yoluyla çözüm arayabilmekteyken, çok az sayıda kuruma bağlayıcı karar alma yetkisi verilmiştir.⁴⁰⁴

Türkiye örneği için İHDK’ye baktığımızda, danışma organı olarak görev yapmak üzere oluşturulan, Danışma Kurulunun diğer birçok görev gibi insan hakları ihlallerini inceleme yetki ve görevi bulunmamaktadır.

TİHK tasarısında, yarı yargısal yetkiler İhlal İddialarını İnceleme Birimi’nde toplanmıştır. Bu birim ihlal iddialarını başvuru üzerine veya re’sen incelemek, ilgili kuruluşlara bildirmek ve sorumlular hakkında yasal işlemleri başlatmakla görevli kılınmıştır. Bu olumlu bir gelişmedir. Ancak, işlevin etkin şekilde gerçekleştirilmesi için Kurum’a güven duyulması gereklidir. Güvenilirliğin koşulu ise, tarafsızlıktır.⁴⁰⁵

Tasarıda, Kurum’u toplum nazarında saygın kılacak olan yarı yargısal yetkilerin kullanılması şekli, alandaki düzenlemelerin gerisindedir. Yarı yargısal yetki yargısal tarafı nedeniyle içinde zoru barındırmaktadır. Kişileri kısmen de olsa hürriyetinden yoksun bırakabilmektedir, zorla çağırma, tanıklığa zorlama, bilgi ve belge vermeye zorlama gibi, dolayısıyla tereddüt ettirmeyecek net ve açık yasallık çok önemlidir. Uzmanlar yetkilendirilme hâlinde, yetkilerini kullanabilmektedir.

Başkanın görevlendirmesinin öngörülmesi bir sorundur. Uzmanlar bilgi almaya, ziyarete, raporlamaya yetkilidir ama bu bilgileri vermesi gerekenlere zor kullanma düzenlenmemiştir. Kabul edilebilirlik açısından da ölçüt öngörmemiştir. Kurum’un

404 OHCHR Survey on NHRİ, 2009, s.28-29.

405 R. Türmen, Erişim 14 Şubat 2010.

166

yapacağı soruşturma sonucunda yapılacaklar belirsizdir. Sadece sonuçları bildirmek ve girişimde bulunmaktan söz etmektedir.⁴⁰⁶

Türkiye’deki ihlal çeşitleri ve yapısal sorunlar dikkate alındığında kabul edilmiş ölçütlerden daha etkin düzenlemeye ihtiyaç olmasına karşın süreç, işleyiş ve yetkiler idari düzenlemeye bırakılmıştır. Ulusal kurum, soruşturma yürütülmesi ve kararların uygulanması yönündeki tavsiyelerinin dikkate alınmadığı durumlarda sessiz kalma yerine, yetkili makamlardan, sorunun çözülmesi yönündeki talebini sürdürerek ve yayınlayacağı raporlarda bu hususlar için ayrı bir başlık açarak, öneri ve tavsiyelerin durumunu kamuoyu ile paylaşılabilir.

Yarı yargısal yetkiler konusunu değerlendirdiğimizde, kurumun bireysel şikâyetleri dinleme ve dikkate alma için yarı yargısal yetkiye sahip olması öngörülmüşse Paris ilkeleri, bu yetki ve fonksiyonun temel alabileceği birkaç ilkeyi düzenlemiştir. Bu yetki ve fonksiyonla donatılmış kurumlar, şikâyetçileri hakları konusunda bilgilendirebilmekte ve şikâyetleri ilgili mercilere iletebilmektedirler.

İlkelerde ulusal kurumun bireysel yakınmaları ele alıp çözme konusu zorunlu olarak öngörülmemiştir ki, bu önemli bir eksiklik ve eklenmesi gereken önemli bir işlevdir.

Zorunlu olmayan bu yarı yargısal yetki etkinlik ve meşruiyet için çok önemlidir.

TİHK tasarısında, Kurum ihlal iddialarını tüm haklar, birim ve görevli kısıtlaması olmaksızın, başkanın izniyle, başvuru üzerine veya re’sen incelemek, sonuçları bildirmek ve sorumlular hakkında yasal işlem başlatmakla görevlidir.

Bağlayıcı karar öngörülmemiştir. Net ve açık düzenleme öngörülebilirdi. Kurum, şikâyetleri ele alırken karşılaşacağı zorlukları aşmak için, gelişmiş ve yeterli bilgi       

406 K. Altıparmak, 2010, s.28-30.

167

işlem sistemlerine, nitelikli ve uzman personele, bağlayıcı olmayan tavsiyelerin uygulanmasını takip mekanizmalarına, kamu kurumlarıyla iyi bir işbirliği seviyesine, ağır iş yüküne cevap vermek için yeterli mali kaynağa sahip olmalıdır.