53
düzenli aralıklarla denetim ziyaretleri gerçekleştirme yetkisine sahiptir. Protokol ile Taraf devletlere, Komiteye her türlü yardımı sunma yükümlülükleri getirilmiştir.134 Protokolün yürürlüğe girişi ile birlikte, taraf devletlere işkencenin önlenmesi amacıyla ulusal mekanizmaları oluşturma yükümlülüğü getirilmiştir. Protokol ile birlikte, belirli bir tür ulusal kurumun oluşturulması ilk kez bir uluslararası hukuk metnine girmiştir. Protokolde, taraf devletlerden Paris İlkeleri’ni dikkate almaları talep edilmektedir.135
BM Sözleşme içi denetim mekanizmaları, daha erken dönemde oluşturulmuş olmalarına karşılık, özellikle Paris İlkelerinin kabul edildiği 1993 yılından sonraki dönemde, ulusal insan hakları kurumlarının insan hakları ihlallerinin önlenmesinde sözleşme içi denetimde önemli bir işlev görebileceklerini vurgulayan genel yorumlar yayımlamaya başlamışlardır. Burada ulusal kurumların ülkelerin periyodik raporlarının hazırlanmasındaki rolüne vurgu yapılmaktadır.
54
verir.136 BM’nin çalışmaları, ulusal kurumların hem sayısını hem de bu kurumlar arasındaki işbirliği sevisini arttırmasına karşılık, geniş ölçekteki işbirliğinde ve ortak hareket tarzında yaşanan zorluklar, zaman içinde daha etkin ve verimli olacağı öngörülen bölgesel işbirliğinin önünü açmıştır. Bu, bölgede UİHK bilincini yükseltirken, yeni yapılandırılan ulusal kurumlara da ışık tutmaktadır.
Ulusal kurumlar arasındaki bölgesel işbirliği ve çalışmalara katılımı desteklemek amacıyla günümüzde, paralel olan çalışan dört bölgesel insan hakları kurumları ağı bulunmaktadır. Etkili olanları Avrupa, Amerika ve Afrika ağlarıdır.137 Asya-Pasifik bölgesi, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi konusunda geriden gelen bir bölge olup kurumlar arası bölgesel ağı bir forum olan bölgedir. İşbirliği ve ortak hareket konusunda, ‘Commonwealth Sekretaryası ve Uluslararası Ombudsman Enstitüsü’ de ulusal kurumlarının kurulması ve geliştirilmesini aktif şekilde teşvik etmektedir.138 Bölgesel yapılar 90’ların sonunda, ulusal kurum alanında faaliyetler geliştirmeye başlamış, izleyen yıllarda bu eğilim, faaliyetlerin kapsamında, işbirliği ve katılım konusunda artarak yoğunlaşmıştır.
136 K. Roberts, 2009, s. 4-5.
137 The Role Of National Human Rıghts İnstıtutıons In Strengthenıng The Afrıcan Comıssıon On Human And Peoples’ Rıghts, The Danısh Instıtute For Human Rights, Network of African National Human rights Institutions, Nairobi, Kenya, May 2009. s.1.
138 Kieren Fitzpatrick, “The Asia Pacific Forum: A Partnership For Regional Human Rights Cooperation” eds.: Lindsnaes Birgit vd. National Human Rights Institutions Articles And Working Papers, The Danish Centre for Human Rights, Handy Print, Skive – Denmark, 2001, s.141.
55
2.2.1. Avrupa’daki Ulusal İnsan Hakları Kurumları
Avrupa’daki ulusal insan hakları kurumları, ilk dönemlerde daha çok demokrasiye geçmekte ve gelişmekte olan ülkelerde kurulmuştur. Bu kurumlar söz konusu ülkelerde iyi yönetişimi inşa etmek için bir araç olarak değerlendirilmiştir.
‘Avrupa’daki UİHK’lerin önemli bir özelliği, çoğunlukla danışma yapıları olduklarından görüşleri sıklıkla takip edilmemekte ve kimi zaman tamamen görmezden gelinmektedir. AK, ulusal kurumlar alanındaki faaliyetlerini 1990’lı yıllarda yoğunlaştırmış, 1999’da İnsan Hakları Komiseri Ofisini oluşturmuştur.’139 Komiser, üye ülkelerde insan hakları bilincini artırmak ve kararlara üye ülkelerin uymasını sağlamakla yükümlüdür. Avrupalı UİHK’ler, kurumlar için ortak olan konularda işbirlikleri geliştirmek ve deneyimlerini paylaşabilmek için 2000 yılında Strasburg’da, 2002 yılında Dublin’de, 2004 yılında Berlin’de ve 2006 yılında Atina’da AK’ın inisiyatifiyle bir araya gelmişlerdir.140
AK Bakanlar Komitesi 1997 yılında üye devletlerden Paris İlkelerini göz önünde bulundurarak ulusal kurum kurmayı, var ve uygun durumda olan komisyonları ve diğer ulusal kurumları geliştirmeyi ve deneyimlerini dikkate almayı tavsiye etmiştir.141 Irk ayrımcılığıyla ilgili sorunlara dair izleme kurulu olan Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu, 1997/2 No’lu Tavsiye Kararında, ulusal düzeyde ırkçılık, yabancı düşmanlığı ve hoşgörüsüzlükle mücadele konusunda uzman kurumlarının Paris İlkeler ışığında oluşturulmasını tavsiye etmiştir. Komisyon 2002/7 No’lu Tavsiye Kararı ile de ırkçılık ve ırk ayrımcılığı ile mücadele alanında
139 G.D. Beco, 2007, s.338-362.
140 http://www.avrupakonseyi.org.tr/akih.htm#P67_9484. Erişim: 15.06.2010.
141 A. Eren, 2007, s.813.
56
ulusal düzeyde bağımsız ve uzmanlaşmış bir kurumun oluşturulması kurumun mağdurlara hukuki yardım, hükümete tavsiyelerde bulunma ve bilinç oluşturarak eşit muameleyi güvence altına alma gibi işlevlerle donatılması gerektiğini tavsiye etmiştir.142
Avrupa Parlamentosu tarafından 1994 tarihinde kurulan ‘Avrupa Ombudsmanlığı’ hemen her AB ülkesinde ülke ombudsmanlarının kurulmasını desteklemekle kalmamış ve ayrıca yeni gelişen bağımsız ombudsmanları da desteklemeye başlamış, ortak çalışma ve işbirliğini teşvik etmiştir.143 AK, ombudsmanlık dışında Paris İlkelerine uygun bağımsız insan hakları komisyonları, merkezleri ve kurumları gibi ulusal kurumlar kurulması yönünde çalışmalar yürütmektedir. Ulusal kurumlara çalışmalarında yardım yapmakta ve insan haklarına ilişkin standartların belirlenmesi konusunda işbirliğini teşvik etmektedir.
Avrupa UİHK Koordinasyon Grubu resmi olarak 2000 yılında kurulmuş olup şu anda Avrupa genelinde 34 UİHK’ten oluşmaktadır. İrlanda İnsan Hakları Komisyonu (IHRC), Grubun 2006 yılından bu yana dönem başkanı olup 2010 yılına kadar bu göreve devam edecektir. Grubun genel koordinasyon ve yönlendirilmesi bu durumda başkan olan IHRC tarafından yönetilmektedir.144
142 U. Karan, 2009, s.66-70.
143 Okan Veli Şafaklı, “Kamu Denetiminde Etkinlik Aracı Olarak Ombudsman ve AB Sürecinde KKTC’deki Uygulamaya Karşılaştırmalı Bir Bakış”, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F.
Dergisi (C.XI, S II, 2009) s.172-178.
144 K. Roberts, 2009, s.1.
57
2.2.2. Diğer Bölgelerde Ulusal İnsan Hakları Kurumları
Amerika Kıtasında, Ulusal kurumlara ilişkin tartışmalar, Amerikan Devletleri Örgütü içerisinde 1990’lı yıllarda görüldü. Kurumlara, Amerika Ülkeleri Arası İnsan Hakları Enstitüsü (IIHR) tarafından, 1990’lı yılların ortalarından bu yana aktif biçimde destek sağlanmaktadır. Ulusal kurumların genel kabul görmesinden sonra ombudsman statüsündeki kuruluşlar, teknik destek sağlanması gereken hedef gruplarından biri haline gelmiştir.145 ABD’de İnsan hakları kurumları dünyadaki diğer benzerlerinden farklıdır ve temel bir çerçeve sağlayacak olan standartlar setine sahip değillerdir. İnsan hakları komisyonları yaklaşık olarak bütün eyaletlerde oluşturulmuştur. Çeşitli adlar altında, farklı yetkilerle oluşturulan komisyonlar, eğitim ve bilinçlendirme, ayrımcılık yasalarını uygulama araçlarıyla ayrımcılığı önleme ortak amacına sahiptirler.146
Latin Amerika'da ombudsmanlık kurumu yaygındır ve bunlara çeşitli teknik adlar verilmiştir. Venezuela, Panama, Ekvator, Bolivya, Peru, Kolombiya da
‘Defensor del Pueblo’, Kosta Rika da ‘Defensor de los Habitantes’, Arjantin de
‘Defensor del Pueblo de la Nacion’, Honduras ve Meksika da ‘Comisionado Nacional de Derechos Humanos’ ve İspanik ülkelerde ‘Sindic de Greuges’, gibi adları ile anılmaktadır.147
Afrika’da UİHK’lerin kökeni 1981’lere dayandırılabilir, bu tarihlerde Afrika Birliği, Afrika İnsan ve Halkların Hakları sözleşmesini benimsemiştir. Sözleşmenin
145 A.E. Pohjolainen, 2006, s.81-82.
146 Kenneth L Saunders, and, Hyo Eun Bang, “A Historical Perspective On U.S. Human Rights Commissions” Executive Session on Human Rights Commissions and Criminal Justice, Kennedy School of Government, Harvard University, June 2007 sayfa, 1-13.
147 E. Gonzalo, I. Aguilar, 2001, s.213.
58
26. maddesi ‘ülkeler, amacı insan haklarını koruma ve geliştirme olan uygun bir ulusal kurumun kurulmasını ve güçlendirilmesini görev bilirler’ şeklinde bir düzenlemeyi içerdiğinden, Afrika sözleşmesi UİHK’ler için oldukça önemlidir. O zaman dilimi için, ilk defa spesifik olarak uygun ulusal kurum deyimi burada düzenlemiştir. Bölgede UİHK’ler aslında diktatörlükten demokrasiye geçişin bir göstergesi olarak kabul edilerek yayılmaya başlamışlardır. ‘Afrika hükümetleri, isteksiz de olsa, demokratik bir devlet sembolü sayarak, insan haklarına ısınmaya ve insan hakları çalışmalarına önem vermeye başladılar. UİHK yakın zamanlarda Afrika’da anayasa ve yasaların bir parçası olmaya başladı.’148 Ulusal kurum oluşturulması eğilimi nispi olarak yavaş bir ilerleme göstermektedir.
Asya-Pasifik bölgesi, bölgesel mekanizmaya sahip olmamakla beraber, BM, Asya’da UİHK’lerin kurulması ve güçlendirilmesi için kritik rol oynamış, Jakarta’da 1993’te katkı sağladığı konferansta, forum kurulmasını desteklemiştir.149 Asya Pasifik ulusal insan hakları kurumlarının Avustralya’da 1996'da yapılan bölgesel atölye çalışmasında, Avustralya, Hindistan, Endonezya ve Yeni Zelanda UİHK temsilcileri, Asya-Pasifik Ulusal İnsan Hakları Kurumlar Forumu (APF) kurulmasını kabul ederek Larraka Deklarasyonunu imzalamıştır.150 Kural dışılık devam etmekle beraber son yıllarda UİHK sayısında bir artış görülmektedir. Asya’da insan hakları komisyonlarının çoğu ‘uluslararası toplumu yatıştırmak için kurulmuştur. Hükümet
148 The Danish Institute, 2009, s.4-8.
149 Brian Burdekin, & Jason Naum, National Human Rights Institutions in the Asia-Pacific Region, Koninklijke Bril NV., Leiden The Netherlands, 2007, s.96-97.
150 K. Fitzpatrick, 2001, s.142.
59
değişikliği, liderin bireysel kararlılığı, STK’lerin ülkedeki varlığı bu kurumların gelişimini kolaylaştırmıştır.’151