Geniş Görev Alanı

İlkeler, ulusal kurumların insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasına ilişkin yetki ve görevleri konusunda; kurumlara anayasal veya yasal bir metinde açıkça düzenlenerek olabildiğince geniş bir görev alanı verilmesini öngörmektedir.

İlkeler, insan haklarının ulusal düzeyde geliştirilmesi ve korunması için dünya üzerinde çeşitli yaklaşımlar benimsendiğini not etmiştir.³⁵⁹ Ulusal insan hakları kurumları, anayasa, kanun veya idari tasarruf yoluyla oluşturulan kurumlardır. İnsan hakları kurumunun oluşma şekli, bir ölçüde görev ve yetkilerini olduğu kadar, kurumsal meşruiyeti ve işlevsel özerkliğini de etkiler. Ulusal kurumun hem oluşum şekli, yetki ve görevleri ayrıntılı olarak belirlenmeli, hem de ulusal düzeyde tüm

358 Performance & Legitimacy, 2004, s.1-2.

359K. Altıparmak ve V.H. Sayim, Paris İlkeleri Çevirisi.

147

temel hakları herkes için koruma ve teşvik etme yetkisine sahip olmalıdır.³⁶⁰ Görevler genel olarak insan haklarını koruma, teşvik etme ve geliştirmedir.

Kapsamlı ve geniş görev ve yetki alanı belirlenirken, insan hakları ihlali konusunda potansiyel olarak büyük ve ciddi etkisi olabilecek olan (askeri veya diğer güvenlik güçleri gibi) yetkililerin yetki alanı ve kapsam dışında bırakılması UİHK’lerin itibarını ciddi manada zayıflatır. Dolayısıyla yetki alanında güvenlik ve istihbarat güçleri dâhil insan haklarını ihlal edebilecek tüm devlet aygıtları ve personelleri bulunmalıdır. Aynı zamanda görevler, toplumun özellikle ihlaller açısından risk altındaki kesimini korumayı, kamuoyuna açık raporlar yayımlamayı ve bunların sonuçları hakkında hesap vermeyi içermelidir.³⁶¹

Geniş yetkiler hakların daha geniş ölçüde koruması ihtimalini mümkün kılacağından tercih edilmektedir.³⁶² Ancak, geniş ve belirsiz bir şekilde tanımlanmış yetkilerle donatılan bir kurum, saptanabilir sınırlar içerisinde hareket eden bir kurumdan daha zayıftır. Görev tanımı açık olmayan kurumlar rahatlıkla insan hakları kapsamına girmeyen konuları inceleyip, insan hakları alanında olacak konuları kapsam dışında bırakabilmektedir. Tüm işlevleri tek bir kurumun yerine getirmesi yerine, işkence ve kötü muamelenin izlenmesi gibi özel uzmanlık gerektiren alanlarda kurumların ayrı örgütlenmesi yararlı olabilmektedir. Seçmeli Protokol işkencenin ulusal düzeyde izlenmesini uzman ayrı bir kurumun yapabileceğini öngörmektedir.³⁶³ Bir kuruma çok sayıda görev vererek, ihtiyaç duyulan yetkilerin       

360 Kerem Altıparmak, İşkenceyi Ciddiye Almak: Seçmeli Protokol ve Türkiye’de Ulusal Ziyaret Mekanizmaları, 24 Şubat 2007 tarihli Uluslararası Deneyimler Işığında Birleşmiş Milletler İşkenceye Karşı Sözleşmenin Seçmeli Protokolü Panelinde yapılan sunum, 2007c, s.8.

361 Amnesty International Recommendations NHRI, 2001, s. 7–8.

362 NHRI Best Practice, 2001, s.20.

363 K. Altıparmak, 2007, s. 83-85.

148

sakınılması yerine spesifik görevli birden çok kurum etkinliği ve verimliliği arttırabilir. Paris İlkeleri’ne göre işlevlerin tek elde mi toplanacağı yoksa birden fazla kurumun bu işlevleri yerine getireceği konusu tanımlanmamıştır.

Aynı zaman diliminde birkaç kurum aynı ülkede var olabilmektedir. Ulusal kurumların bolluğu ülke düzeyinde insan hakları normlarının uygulanmasında hem fırsatlar hem de sorunlar yaratmaktadır.³⁶⁴ Bunların bir kısmı daha dar kapsamda görevli kılınmıştır. Ombudsman, arabulucular ve benzeri uzmanlaşmış kurumlar geniş görev alanına sahip olma kriterini karşılamayabilirler.³⁶⁵ Bu tip yapılara, insan haklarının teşvik edilmesi esaslı dar bir görev verilerek zaman içerisinde performansları paralelinde görev alanının genişletilmesi düşünülebilir. Buna örnek olarak, ulusal ayrımcılıkla mücadele komisyonlarının görev alanı daha çok ayrımcılık konularıyla sınırlı iken zaman içerisinde genel görevli komisyonlara doğru evirilmiştir. Kanada ve Yeni Zelanda buna iyi örneklerdir.³⁶⁶

OHCHR anketinde katılımcı ülkelerdeki kurumların %86’si görev alanı ve yetkilerini geniş olarak algılanmaktadır. Aynı oranda kurum genel yetkilere sahipken, koruma ile ilgili işlevler (özgürlükten yoksun olanları ziyaret gibi) Avrupa’da az yaygındır. 58 kurumun yetki alanı tüm ülke boyuncadır. Kurumların hepsinde yetkiler herkesi fark gözetmeksizin kapsamaktadır. Kurumların %40’ında ülke içerisinde insan hakları görevleri ile ilgili diğer birimler de mevcut.³⁶⁷

364 S. Cardenas, s.14.

365 Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen (eds.), National Human Rights Institutions Articles and Working Papers, The Danish Centre for Human Rights, Denmark, 2001, s.2-3.

366 Performance & Legitimacy, 2004, s.4.

367 OHCHR Survey on NHRİ, 2009, s.24–26.

149

Türkiye örneğine baktığımızda İHDK, ‘İnsan hakları ihlallerinin ulusal düzeydeki genel durumu ve işkence yasağı, ifade özgürlüğü ve örgütlenme özgürlüğü ve diğer temel insan hakları konuları hakkında Bakana ve Üst Kurula raporlar sunma’ konusunda yetkilendirilmiştir.³⁶⁸ Danışmanlık yapacak bir kurul olarak tasarlandığından nitelikleri de bu işlevle sınırlı tutulmuştur.

TİHK tasarısında Kurum; insan hakları alanındaki gelişmeleri izlemek ve değerlendirmek. sorunların çözüme kavuşturulması doğrultusunda çalışmalar yapmak. şikâyet ve başvuruları incelemek, araştırmak ve bunların sonuçlarını takip etmek. insan haklarının korunmasına, geliştirilmesine ve ihlallerin önlenmesine yönelik çalışmalar yapmakla görevli ve yetkilidir. Kurum’un görevlerinin sınırları da diğer hükümlerde olduğu gibi belirgin çizilmemiştir.³⁶⁹ Geniş bir yetki ve görev alanı verilmesine karşılık oluşum, yapı ve işleyiş kuralları belirgin olarak düzenlenmemiştir.

TİHK tasarısında Kurumun yetki alanı tüm ülkeyi kapsamaktadır. İnsan Hakları Üst Kurulu’nu, İnsan Hakları Danışma Kurulu’nu, İnsan Hakları İhlallerini İnceleme Heyetleri kaldırmaktadır.³⁷⁰ TİHK tasarısının yanı sıra, Anayasanın 74.

Md. değişiklikle Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsmanlık) oluşturulmuştur.

Ayrıca, Ayrımcılıkla Mücadele ve Eşitlik Kurulu, Kolluk Gözetim Komisyonu ve İşkenceye Karşı Ulusal Önleme Mekanizması, şeklinde insan hakları alanında üç yeni birim daha kurulması planlanmaktadır. İşlevsel olan birden fazla kurum

368 K. Altıparmak, 2007, s. 83-85.

369 K. Altıparmak, 2010, s.24-27.

370 K. Altıparmak, 2010, s.6-7.

150

oluşturmakla, kurul enflasyonuna gitmek arasında fark vardır.³⁷¹ Bu konuda yaşanan deneyimler ışığında, alanlarında uzman, özgün, etkili ve verimli yapıların özerklik ekseninde oluşturulması ve içerik olarak da insan haklarında bütünü oluşturacak şekilde bütüncü bir anlayışla yaklaşacak bir yapı oluşturulması önemlidir.

Görev ve yetki alanı konusunu değerlendirdiğimizde Paris İlkeleri, bir kurumun insan haklarını korumak ve teşvik etmek için geniş bir görev alanına sahip olması gerektiğini önermektedir. Hakların tamamı içine alan geniş yetki alanı, geniş koruma potansiyeli tanıyacağından tercih edilmektedir. İHDK’nin statüsü ve işlevi birbiriyle uyumludur. Tasarıda TİHK için sınırları net çizilmemiş geniş bir görev alanı öngörülmektedir. Bu işlevselliği olumsuz yönde etkileyebileceği gibi işlevlerinin ne kadar gerçekleştirildiğinin değerlendirilmesini de zorlaştıracaktır. Bu konuda kurumun temel işlevleri olan soruşturma yetkileri, önerileri takip etme ve yerine getirilmesini sağlama, üye ve personel atamasında çoğulculuk vb. özerklik hususlarının sağlamlaştırılması yararlı olacaktır.