Yalın, çevik ve melez tedârik zincirleri

Susuz (2005), izlenilen stratejilere göre değişkenlik gösteren tedârik zinciri çeşitlerini şöyle tanımlamıştır:

• Yalın tedârik zincirinde; talebin sabit olduğu veya çok doğru tahmin edildiği varsayımı yapılarak, zincirin boş olan veya değer katmayan işlerin elimine edilmesine odaklanmak için sürekli iyileştirme felsefesi kullanılmaktadır. Az miktardaki üretimler için hazırlık süresinin indirgenmesine izin vermektedir.

• Çevik tedârik zinciri ise; temelde tahmin edilemeyen pazar değişkenlerine yanıt aramaya ve bu değişkenlerden yararlanmaya odaklanmaktadır. Ayrıca çevrim süresine esneklik kazandırmaya ve daha hızlı teslîmatın yapılmasına yöneliktir. Çevik tedârik zinciri, yeni teknolojiler ve yöntemler geliştirmekte, bilgi sistemlerinden yararlanmakta, daha çok yönetim konularına ve insana odaklanmakta, tüm iş süreçlerini bütünleştirmekte, yenilikleri arttırmakta ve üretimi müşteri gereksinimlerine yönlendirmektedir.

• Yalın ve çevik tedârik zincirlerinin karışımı olan melez tedârik zinciri, genelde sipârişe göre üretimi benimsemektedir. Burada ürün talepleri oldukça doğru tahmin edilmektedir. Zincir, nihaî ürünün montajına kadar ürün farklılaşmasını erteleyerek müşteri gereksinimlerine yanıt verilmesine yardım etmektedir.

2.1.3.2 _{Đleri ve tersine tedârik zincirleri}

Tüketiciler ve işletmeler amaçlarını değiştirmektedirler. Bu amaçlar; mâliyet, kalite ve hizmet düzeyi ile sınırlı değildir ve çevresel durumlar da sözkonusudur. Đş dünyası, çevresel performansın ürünler ve süreçler üzerindeki öneminin farkına varmıştır. Bütün bu etmenler; tedârik zinciri sistemlerine bakış açısının değişmesine neden olmaktadır (Pistikopoulos ve diğ., 2007). Çift yönlü akışın sözkonusu olduğu kapalı döngü içerisindeki tedârik zinciri, değişen amaçlar doğrultusunda, ileri tedârik zinciri ve tersine tedârik zinciri olarak da ele alınabilmektedir.

Đleri tedârik zinciri ve tersine tedârik zinciri, birbirinin simetrik görüntüsü değildir. Bu durum, malzeme ve bilgi akışlarındaki farklılıklardan ileri gelmektedir. Geri dönen ürünler ve atık malzemeler ile ilgili belirsizlik düzeyi, tersine tedârik zincirinde ileri tedârik zincirinden daha yüksek olduğundan bir farklılık sözkonusudur (Fuente ve diğ., 2007).

Đleri tedârik zinciri; hammadde aşamasından başlayıp nihaî müşteride son bulan şebekelerdir (Pistikopoulos ve diğ., 2007). Diğer bir deyişle, hammaddenin elde edilmesini, bu hammaddelerin yarı-ürün ve ürün hâline dönüştürülmesini ve bu ürünlerin bir dağıtım kanalı ile müşterilere teslîmatını içeren kâr odaklı bir modeldir. Tersine tedârik zinciri, ürünlerin tüketicilerden dönmesi ile başlayıp bir çeşit geri kazanım ile son bulmaktadır (Pistikopoulos ve diğ., 2007). Zincirin ters yöndeki akışındaki amaç, yeniden kullanılabilen ürünlerin tedârik zincirine, tedârik düzeyinde geri katılmasını sağlamaktır. Bu konuda en belirgin örnekler, gıda endüstrisinde şişelerin geri kullanılmasında görülebilir (Nur, 2005). Dolayısıyla tersine tedârik zinciri, ömrü tükenmiş ürünlerin elde edilmesi, bu ürünlerin yarı ürün, parça veya hammadde hâline getirilmesi ve bunların da yeniden işleme, kullanım, depolama ile tedârik zincirine geri kazanımı etkinliklerini içeren kâr ve çevre odaklı bir modeldir. Geri verilen ürünlerin tedârik zincirine katılıp firma için yararlı bir duruma getirilebilmesi, tüketici haklarının etkili olduğu pazarlarda firmaların karşılaştığı yeni bir sorundur. Malların tüketici tarafından geri verilmesi durumunda bu malları yeniden borç yerine değer hâline getirmek yine firmanin tedârik zincirine düşen bir sorumluluktur (Nur, 2005). Bu sorumluluk, zincirdeki alanlar ve işletmeler arasında, etkin bir iletişim kurulmasını gerektirmektedir. Birlikte çalışılacak tedârikçilerin değerlendirilmesi ve seçilmesine yönelik uygun süreçlerin tasarımı, etkin iletişime örnek olarak gösterilebilir (Fuente ve diğ., 2007). Firmalar, tüketicilerden geri dönen ürünleri yarara dönüştürme sorununu ve bu konudaki sorumluluklarını stratejiye dönüştürebilirler.

Geri kazanım stratejisi, tersine tedârik zinciri kadar ileri tedârik zincirine de yeterli önceliği vererek, genel işbirliği stratejisinin bir parçası olarak önemli bir role sahiptir. Tersine tedârik zinciri, ileri tedârik zincirinin devamı niteliğindedir. Böylelikle, ileri ve ters tedârik zincirlerinin birarada varoluşları; malzeme, bilgi ve para akışlarının eşzamanlı yönetimini ifâde etmektedir (Fuente ve diğ., 2007).

2.1.3.3 _{Yapılarının karmaşıklığına göre tedârik zincirleri}

Tedârik zincirleri, bileşen sayısı arttıkça basit bir yapıdan karmaşık bir modele dönüşebilir. Bu kapsamda Şekil 2.4, Şekil 2.6 ve Şekil 2.8’de görüldüğü üzere, Mentzer (2001) tedârik zincirlerini; temel tedârik zinciri, genişletilmiş tedârik zinciri ve nihaî tedârik zinciri olarak sınıflandırmıştır. Saklıyan (2006) ise, temel tek evreli tedârik zinciri ve çok evreli tedârik zinciri olarak ele almıştır. Saklıyan’ın ifâde etmiş olduğu temel tek evreli tedârik zinciri ve çok evreli tedârik zinciri, Mentzer’in temel tedârik zinciri ve genişletilmiş tedârik zinciri yapıları ile örtüşmektedir.

Temel tedârik zinciri

Temel tedârik zinciri; ürünlerin, hizmetlerin, paranın ve bilginin bir veya daha fazla aşağı ve yukarı yönlü akışları ile birbirine doğrudan bağlı bir şirket, bu şirkete yakın bir tedârikçi ve yakın bir müşteriden oluşmaktadır (Mentzer, 2001).

Şekil 2.4 : Temel tedârik zinciri (Mentzer, 2001).

Şekil 2.5 : Temel tek evreli tedârik zinciri (Saklıyan, 2006).

Fonlar Bilgi Bilginin işlenmesi Malzemenin işlenmesi Fatura Fatura $ $

Elde Üretim/dönüştürme Dağıtım Teslîmat

Müşteri sipârişleri Tedârikçi sipârişleri Plânlama ve Tedârikçi ödemeleri Malzeme sipârişi Sipâriş yönetimi Müşteriye faturalar

Saklıyan (2006), temel tek evreli tedârik zinciri olarak adlandırdığı aynı yapıyı, Şekil 2.5’te görüldüğü gibi daha ayrıntılı olarak sunmuştur. Bu çeşit tedârik zincirinde birçok bilgi işleme ve karar verme işlevi bulunduğunu, fonların yönetiminin de içerildiğini ayrıca belirtmiştir.

Genişletilmiş tedârik zinciri

Genişletilmiş tedârik zinciri; ürünlerin, hizmetlerin, paranın ve bilginin bir veya daha fazla aşağı ve yukarı yönlü akışları ile birbirine bağlı yakın tedârikçinin tedârikçilerini ve yakın müşterinin müşterilerini içermektedir (Mentzer, 2001).

Şekil 2.6 : _{Genişletilmiş tedârik zinciri (Mentzer, 2001).}

Saklıyan (2006) tarafından, çok şirketli tedârik zincirleri olarak tanımlanan ve bu nedenle çok evreli tedârik zinciri denilen genişletilmiş tedârik zinciri Şekil 2.5’te, bileşenler bakımından Şekil 2.7’ye benzer yapıda tek evreli tedârik zincirinin çoklu kopyaları şeklinde görülmektedir.

Şekil 2.7 : _{Çok evreli tedârik zinciri (Saklıyan, 2006).} Nihaî tedârik zinciri

Nihaî tedârik zinciri; ilk tedârikçiden nihaî müşteriye kadar ürünlerin, hizmetlerin, paranın ve bilginin tüm aşağı ve yukarı yönlü akışlarında yer alan şirketleri içermektedir (Mentzer, 2001). $ $ Fonlar Bilgi Bilginin işlenmesi Malzemenin işlenmesi 1. Safha

Örnek: Tedârikçi Örnek: Üretici 2. Safha Örnek: Satıcı 3. Safha Odak

Firma

Tedârikçi Müşteri Müşterinin _Müşterisi

Tedârikçinin Tedârikçisi

Şekil 2.8’de görülen zincir yapısında, üçüncü parti lojistik sağlayıcı, finansal sağlayıcı ve pazar araştırma firması olmak üzere üç önemli farklı halka vardır. Mentzer (2001), finansal sağlayacıları; finansal öneride bulunan, bâzı riskleri varsayan ve finansman sağlayan; üçüncü parti lojistik sağlayıcısını, iki şirket arasındaki lojistik etkinlikleri gerçekleştiren, pazar araştırma firmasını ise, bir şirkete nihaî müşteri hakkında bilgi temin eden bileşen olarak düşünerek bu modele yerleştirmiştir.

Şekil 2.8 : Nihaî tedârik zinciri (Mentzer, 2001). 2.2 Tedârik Zinciri Yönetimi