Yaşam Dönemleri ve Kariyer Aşamaları

Bireyin kariyer aşamalarını incelemeden önce yaşam dönemleri incelenmesi gerekir. Bireyin belirli yaşlarda belirli davranışları vardır. Bu davranışlar bireyin kariyerini ve kariyer davranışlarını etkilemektedir. Yaşam dönemleri ile kariyer aşamaları arasında çok sıkı bir ilişki mevcuttur. Birbirleriyle etkileşimleri bireyin bulunduğu pozisyonu etkilemektedir. Bireyin yaşı ilerledikçe yaşam ve kariyerinde değişim gözlenmektedir (Özkan, 1998,33).

Her basamak, motivasyonu, görevleri ve gerekli ihtiyaçları içerir ve her bireye göre bu beklenti ve ihtiyaçlar değişir (Aytaç, 1997:61).

2.5.1. Yaşam Dönemleri

Bireyler, çalışma yaşamında karşılaşacağı stresli dönemleri tanımak ve çalışmalarına yeni bir yön vermek durumundadır. Bireyin karşılaşma olasılığı yüksek olan bu türden stresli dönemler, zaman içinde kendisi ile ilgili olduğu kadar yöneticisi, ailesi ve işbirliği yaptığı bireylerle de olabilmektedir. Birey, yaşamının değişik dönemlerindeki stresini yönetmek ve bunları aşmak durumundadır. Kariyerinin başlangıcında bulunan bir bireyin bunları tanıması, onun gelecekte karşılaşacağı bu tür dönemleri kolaylıkla aşmasını sağlayacaktır (Uygur, 1998:16).

Bireyin doğumundan başlayarak geçirdiği yaşam dönemlerinin kariyer aşamalarıyla etkileşim içinde bulunduğu bilinmektedir. Bireyin, yaşam dönemleri ile ilgili araştırmalarda Daniel Levinson’un modeline göre birey şu aşamalardan geçmektedir.

2.5.1.1. Aileden Ayrılma (16-22 yaş)

Kişinin ailesi ile bağlarını kopardığı ve kendisini bulmaya çabaladığı yıllardır. Birey bu dönemde de (özellikle parasal ve duygusal destek aradığı zamanlarda), kısmen ailesine bağımlıdır. Bu dönemlerde kariyer yaşamındaki başarısızlık anlarında, birey ailesine müracaat ettiğinden tam bağımsız değildir.

2.5.1.2. Yetişkinlerin Dünyasına Geçici Kabul (22-29 yaş)

Bireyin öğrenimini tamamlayıp gelecek arayışları içine girdiği dönemdir. Bu dönemde yaşam biçimi ve kariyer seçimi ile ilgili kararlar verilmektedir. Düşünceler dağınıktır, yaşamda ve kariyerde doyum arayışları sürmektedir.

2.5.1.3. Geçiş Dönemi (29-32 yaş)

Bu dönemde kişi yaşam gelişmesini bir önceki dönemi dikkate alarak değerlendirir. Bu değerlendirme olumlu ise yoluna devam edecek, olumsuz ise, kökten (radikal) değişiklikler içerisinde bir yaşam kargaşasına düşecektir. Bu dönemde yeni bir yöreye taşınma, iş değişikliği, boşanma gibi kurulu düzenden kaçış şeklinde davranışlar gösterilebilir.

2.5.1.4. Yerleşme (32-39 yaş)

Levinson’a göre, birey bu dönemde “Birinin Adamı Olmaya” çalışmaktadır. Bu dönemde birey sosyal ilişkilerini asgariye indirir ve tüm gücünü işine vererek güçlenmeye ve kendisini üstlerine kabul ettirmeye uğraşır. Geri yöneticiler, gelmeyi umdukları pozisyona ulaşmada yardımcı olacak bir hami arayışı içindedirler.

2.5.1.5. Potansiyel “Orta yaş Krizi” Dönem (39-43 yaş)

Birey geçiş yaşam döneminde ilk değerlemesini, bu dönemde ise ikinci değerlemesini yapar. Bu dönemde yaptığı değerlemede de hayatıyla ilgili olumlu duygulara sahipse sorun yoktur. Bu dönemde birey övünülecek başarılar, tecrübe ve sorumluluk artışları kazanmıştır. Fakat değerlemesi olumsuz ise; orta yaş krizi kaçınılmaz bir sonuç olacaktır. Bu durumda kişi küskün, kırgın ve engellenme duyguları içinde ruhsal dengesini yitirebilir. Alkole düşkünlük, işini bırakma, yönetimsel kariyerini tehlikeye sokma, “Orta yaş Hipisi” yaşam biçimi sergileme şeklinde davranışlar göstererek geçmişteki kişiliği ile tezat teşkil eden bir yaşam biçimine kayabilir.

2.5.1.6. Yenilenme (43-50 yaş)

Orta yaş krizini başarı ile atlatan birey doyum içinde hayata ve işine bağlılığını sürdürür. Kariyerinde doğruya ulaştığı için iş dışında ki alanlarda yeni doyum arayışlarına girebilir (Akat vd, 1998:408).

Kariyerinde zirveye çıkma, ortamda rahat hareket edebilme, toplumsal bağları güçlendirme, o zamana kadar ihmal ettiği aile ilişkilerine daha fazla önem verme bu döneme ait özelliklerdir (Uygur, 1998:18).

2.5.2. Kariyer Aşamaları

Bireyin kariyerinde geçirmek durumunda olduğu aşamalar konusunda çeşitli araştırmacılar farklı gruplandırmalarda bulunmuşlardır. Her aşamada geçirilen süre bireye göre değişmekle birlikte her aşamada ki beklenti ve gereksinimlerde değişmektedir.

2.5.2.1. İş Öncesi Dönem

Bu dönemde kişiler, kariyerleri ile ilgili olan ya da olması olası formal eğitim almaktadır. Güvenlik, emniyet, fizyolojik gereksinmeler öncelikli durumdadır. Bu dönem yaklaşık 25 yaşında son bulur (Can vd, 1995:164). Bu dönem kendini ispatlama ve alternatifleri değerlendirme zamanıdır (Aytaç, 1997:63).

2.5.2.2. İşe Giriş Dönemi

Bu aşamada kişi, bir işte çalışmaya başlamıştır. Kariyerin başlangıcındadır. Kişi, güvenlik ve emniyet gereksinmelerine ağırlık vermektedir. Bu aşama beş yıllık bir dönemde tamamlanır ( Can vd, 1995:164).

Bu safhada belirsizlik ve bunalımlar başlar. Kişinin karşısına iki problem çıkabilir. Bunlardan ilki mevki bulma, diğeri kendini kanıtlamaktır (Aytaç, 1997:64).

Yeni becerileri öğrenmek ve tutumları geliştirmek, personelin motivasyonunu değiştirmektedir. Birey, seçtiği alandaki yeteneğini hissettikten sonra, yeni olanakları ve çalışma alanlarını araştırma konusunda kendisine güven duymaktadır. Bireyin artan rekabet nedeniyle zamanını iş yerinde nasıl geçireceği konusunda rakiplerle mücadele ile ailesine karşı artan sorumluluklar arasında yeni uyuşmazlıkların olduğu bir süreçtir (Uygur, 1998:129).

2.5.2.3. Kariyerde İlerleme Aşaması

Çalışanın belirli bir tecrübe ve bilgi kazandıktan sonra izleyeceği kariyer yolu olarak tanımlanabilir. Bu aşamada çalışanlar bir kariyer ikilemi yaşayabilir ve sorgulama sürecine girebilirler. Bu aşamada yeni bir iş alanına geçmek, kendi işini kurmak gibi kararlarda alabilirler (Ünlü ve İlze, 2001:10).

Bu aşamada güvenlik gereksiniminin önemi azalmakta başarı, saygınlık ve bağımsızlık gereksinimini ön plana çıkmakta ve bireysel kariyer anlamında da birkaç terfi olanağı olabilir. Kariyerde ilerleme aşaması 30-45 yaşları arasında tamamlanmaktadır (Uygur, 1998:12).

Bu bilgiler ışığında, kariyerlerinin ortalarına gelmiş olan ve çeşitli sorgulamalara başlamış olan çalışanların işlerine olan ilgilerini canlı tutabilmek için özellikle insan kaynakları bölümlerine önemli görevler düşmektedir (Ünlü ve İlze, 2001:11).

2.5.2.4. Kariyerini Koruma Aşaması

Bireyler, genellikle stres yada can sıkıntısı ile nitelendirilen bir kariyer platosuna girmektedir. Bu aşamadaki bireysel reaksiyonlar karşılık ve çeşitlilik göstermektedir. Bu periyot boyunca doğal olarak bazı fiziksel ve mantıksal süreçler yavaşlamaya başlamaktadır (Uygur, 1998:13).

Bu aşamada birey önceki aşamalardaki kazanımlarını korumaya yönelir. Önceki aşamalarda maddi ve manevi gereksinmeleri karşıladığından birey artık yeni kazanımları sağlayamaz. Var olan kazanımlarını korumaya yönelir ve yaratıcılığını sürdürebilir. Saygınlık ve öz-gerçekleştirme gereksinmesi önemini korumaktadır. Birey, kariyerinde daha fazla ilerleme yapamayacağından verimi ve tatmin düzeyi azalmaktadır. Bundan dolayı fizyolojik ve psikolojik rahatsızlıklar duymakta ve “kariyer ortası kriz” olarak adlandırılan durumla karşılaşırlar. Sonuçta, yöneticilerden gelecek tepki sonucu işten de ayrılabilmektedir (Can vd, 1995:165).

İhtiyaç Güvenlik, Güvenlik, Başarı, Başarı, Kendini Psiko sosyal Emniyet Saygı, Öz Saygı Gerçekleştirme Özerklik

Yaş 25 30 45 65 Kariyer

Aşaması İş Öncesi İşe Giriş İlerleme Koruma Emeklilik Şekil 2.3: Kariyer Aşamaları ile İhtiyaçlar arsındaki İlişkiler

2.5.2.5. Emeklilik Aşaması

Emeklilik genelde 55 veya 65 yaşlarında gerçekleşir. Emeklilik ile birlikte kişi kariyerini tamamlamıştır. Bazıları emeklilik planı yaparken, bazıları da örgütten ayrılmayıp danışmanlık yaparak o güne kadar kazandığı deneyimlerden örgütün yaralanmasını ister. Emeklilik, bireyin yaşamında yeni kariyer yollarının, yeni hedeflerin başladığı dönemdir. Bu aşamada bireyler çalışırken yapma imkanı buldukları resim yapma, çiçek yetiştirme gibi kendini gerçekleştirme ihtiyaçlarını karşılayabilirler. İş kimliğinin kaybı, bir çok emeklinin

kendini yararsız ve verimsiz hissetmesine yol açmakla birlikte kariyer sonu dönemindeki kimlik krizinde bir çok insan aile yaşamındaki yeni ekonomik problemler ve düzenlemelerin de yükünü omuzlarında taşıyacaktır (Aytaç, 1997:70-71).