YaĢam dönemi değerlendirmesi aĢamaları

YaĢam Dönemi Değerlendirmesi (YDD) çalıĢmaları; çalıĢmanın hedef ve kapsamının anlatıldığı “hedef ve kapsam”, verilerin toplanmasını ve hesaplanmasını içeren “envanter analizi”, ürünün yaĢamı boyunca çevresel etkilerinin büyüklüğünün, öneminin anlaĢıldığı ve değerlendirildiği “etki değerlendirmesi” ve elde edilen bulguların, çalıĢmanın amaç ve kapsamına uygun bir Ģekilde değerlendirildiği “yorumlama” aĢamalarından oluĢmaktadır (ISO 14040, 2006).

YaĢam dönemi değerlendirmesi aĢamaları arasındaki iliĢki ġekil 3.8‟de gösterilmektedir (ISO 14040, 2006). Hedef ve kapsam, envanter analizi, etki değerlendirmesi ve yorumlama aĢamaları izleyen alt bölümlerde detaylandırılmaktadır.

47

ġekil 3.8 : YDD süreci aĢamaları ve iliĢkileri (ISO 14040, 2006).

3.5.2.1

Yürütülecek olan çalıĢmanın varsayımları ve hedefleri bu ilk aĢamada tanımlanmaktadır (Giudice ve diğ., 2006). ISO 14040 standardına göre YDD‟nin hedefinde çalıĢmanın yapılma nedenleri, sonuçların ulaĢtırılacağı kiĢiler ve sonuçların kamuoyu açıklamalarında yer alıp almayacağı belirtilmelidir.

Hedef; çalıĢmanın kapsamı, geniĢliği, derinliği ve detayları ile uyumlu ve çalıĢma için yeterli olacak Ģekilde ifade edilmelidir. YDD‟de kapsamın tanımında ise çalıĢılacak sistem, sistemin fonksiyonları, fonksiyonel birim, sistemin sınırı, değerlendirilen etki kategorileri ve etki değerlendirmesi metodolojisi ile sonrasında yapılacak yorum, veri gerekleri, varsayımlar, sınırlamalar gibi konular yer almalıdır (ISO 14040, 2006).

3.5.2.2

Envanter analizi; bir sistemin girdilerini ve çıktılarını ortaya çıkarmak için verilerin toplandığı ve hesaplandığı tekrarlı bir aĢamadır. Toplanan veriler; “enerji ve ham madde girdileri”, “ürünler ve yan ürünler”, “havaya, suya ve toprağa verilen emisyonlar” ve “diğer çevresel veriler” baĢlıkları altında toplanabilir.

Verilerin geçerliliğini, birim süreçle ve fonksiyonel birimin referans akıĢıyla iliĢkisini içeren değerlendirme iĢlemi ise envanter sonuçlarını belirlemek için önemlidir (ISO 14040, 2006). Envanter analizi; hazırlık, veri toplama, verinin onaylanması, birim sürece ve fonksiyonel birime iliĢkin veriler, verilerin düzenlenmesi ve sistem sınırlarının kesinleĢtirilmesi ana aĢamaları ile birlikte ġekil 3.9‟da yer almaktadır.

48

49

3.5.2.3

Etki değerlendirmesi; yorumlama aĢaması için gerekli bilginin sağlandığı, envanter analizi ile elde edilen sonuçlar yardımıyla ürün sisteminin yaĢam boyu olası çevresel etkilerinin büyüklüğünün, öneminin anlaĢıldığı ve değerlendirildiği YDD aĢamasıdır (ISO 14044, 2006). Etki değerlendirmesi unsurları ġekil 3.10‟da gösterilmektedir.

ġekil 3.10 : Etki değerlendirmesi unsurları (ISO 14040, 2006).

Etki değerlendirmesi genel olarak birbirini izleyen dört alt prosedürden oluĢmaktadır. Bunlar; envanter akıĢlarının sınıflandırılması (sınıflandırma); nicelikler ile iliĢkili olarak farklı etki kategorilerine göre tanımlama (nitelendirme); tüm tanımlanmıĢ etki değerlerinin belirlenmiĢ normal ölçeğe göre düzenlenmesi (normalleĢtirme) ve ağırlıklandırılmasıdır (ağırlıklandırma) (Giudice ve diğ., 2006; Vezzolini ve Manzini, 2008).

50

Etki değerlendirme metodunda sınıflandırma ve nitelendirme zorunlu unsurlar olmakla birlikte, normalleĢtirme ve ağırlıklandırma isteğe bağlı unsurlardır. Her YDD çalıĢmasının en azından sınıflandırma ve nitelendirme aĢamalarını içermesi gerekmektedir (ISO 14040, 2006). Söz konusu aĢamalar izleyen paragraflarda detaylandırılmaktadır (Pre, 2008a):

Sınıflandırma; ISO 14044 standardına göre hedef ve kapsam doğrultusunda, YaĢam Dönemi Envanteri (YDE) sonuçlarının tek etki kategorisine göre veya birden fazla etki kategorisine göre düzenlenmesidir (ISO 14044, 2006).

Nitelendirme; YDE sonuçlarının ortak birimlere ve aynı etki kategorilerine dönüĢtürülmesi ve dönüĢtürülen sonuçların toplanmasıdır. DönüĢtürme yapılırken nitelendirme faktörleri kullanılmaktadır. Yapılan hesaplamaların çıktısı, sayısal olarak ifade edilen bir göstergedir (ISO 14044, 2006). Etki değerlendirme kategorileri tanımlandığında ve YDE sonuçları bu etki kategorilerine atandığında, nitelendirme faktörlerini tanımlamak gerekmektedir. Örneğin, 100 yıllık bir zaman ölçeğinde 1kg‟lık CH4‟ün küresel ısınmaya etkisi 1kg CO2 emisyonu etkisinin 25 katıdır. Bunun

anlamı CO2 nitelendirme faktörü 1 ise, CH4‟ün 25‟dir. Küresel ısınma için etki

kategorisi göstergesi, YDE sonucu ve nitelendirme faktörünün çarpımı ile hesaplanabilmektedir (Pre, 2008a).

NormalleĢtirme; referans bilgilere göre gösterge sonuçlarının büyüklüğünün hesaplanmasıdır. NormalleĢtirmenin amacı, çalıĢılan sistemin her bir gösterge sonucu için bağıl büyüklüğünün daha iyi anlaĢılmasını sağlamaktır. NormalleĢtirme, gösterge sonucunun referans olarak seçilen bir değer tarafından bölünmesiyle değiĢtirilmesini sağlamaktadır. Referans sistemin seçiminde, çevresel mekanizma ve referans değerin zaman ve mekân ölçeğiyle uygunluğu dikkate alınmalıdır (ISO, 14040, 2006).

Ağırlıklandırma; yaĢam dönemi etki değerlendirmesinde en çok anlaĢılmazlığa neden olan adımdır. Ağırlıklandırma problemlerini çözmek ya da basitleĢtirmek için; etki kategorisini değerlendiren ve bir kurul tarafından önceden tanımlanmıĢ ağırlıklar kullanılması, hedefe olan uzaklığa göre ağırlıklandırma yapılması veya paralaĢtırma (Monetarisation) iĢlemi ile ağırlıklandırma gibi birkaç yol önerilmektedir (Pre, 2008a). Uygun çevresel etki kategorisini seçmek önemli bir adımdır. ÇalıĢmanın amacı ve kapsamı, bu seçime kılavuzluk eder. Bir diğer önemli yardım ise, bitiĢ noktalarının tanımlanmasıdır. BitiĢ noktaları, insan sağlığı, türlerin yok olması, gelecek nesiller için doğal kaynakların varlığı gibi çevre ile ilgili konular olarak anlaĢılabilir. Ġlk olarak bitiĢ noktaları dikkatlice belirlenir. Etki kategorisini bitiĢ noktalarına bağlayan

51

çevresel model açıkça tanımlandığında, etki kategorileri seçilebilir (Pre, 2008a). YDD‟de kullanılan en önemli çevresel etki kategorileri; cansız kaynak tüketimi, enerji tüketimi, zehirliklik-insan sağlığı, eko-toksisite, asitlendirme, ozon tabakasının delinmesi ve küresel ısınmadır (UNEP, 1996). Bahsedilen çevresel etki kategorileri Bölüm 3.3‟te detaylandırılmıĢtır.

3.5.2.4

Yorumlama aĢaması; amaç ve kapsamın tanımı ile uyumlu olmalı ve sınırlamaları belirtmelidir. Aynı zamanda tavsiyede bulunulabilecek sonuçları içerecek düzende, kolay anlaĢılabilir, çeliĢkisiz ve eksiksiz olmalıdır. Yorumlama; envanter analizi ve etki değerlendirmesi aĢamaları verilerinin değerlendirildiği bir aĢamadır. YaĢam boyu etki çalıĢmalarının yapıldığı durumlarda sadece envanter analizi ile elde edilen veriler değerlendirilmektedir. Yorumlama aĢaması ġekil 3.11‟de gösterildiği gibi önemli konuların tanımlanması, değerlendirme, kararlar, sınırlamalar ve tavsiyeler öğelerinden oluĢmaktadır (ISO 14044, 2006).

ġekil 3.11 : Yorumlama aĢaması öğeleri ve diğer aĢamalarla iliĢkisi (ISO 14044).