YÖNTEM VE VER LER

$ gücü talebini etkileyen belli ba l de i kenler faktör maliyetleri ve üretim seviyesidir. Tahminlerde kullan lan temel model a a daki gibi ifade edilebilir;

L=f(W,Q)

Yukar daki fonksiyonda, L emek miktar n , W i gücü maliyetini, Q ise ç kt düzeyini göstermektedir. $ gücü talebi üretim seviyesi artt kça yükselir, i gücü maliyeti art kça azal r. Di er bir deyi le i gücü talebi i gücü maliyeti ile negatif, üretim seviyesi ile pozitif bir ili kiye sahiptir.

Türkiye ekonomisinde kay td l k oldukça fazlad r ve tar m kesiminin istihdam içerisindeki pay oldukça yüksektir. Bu nedenlerden dolay de i kenler aras nda anlaml bir ili ki kurulabilmesi aç s ndan TÜ$K’in imalat sanayi istatistikleri kullan lm t r. Buna göre tahminlere temel olu turan birinci model denklemi a a daki gibidir;

(1) ln Lt = ß0t +ß# ln Wt (-1) + ß2lnQt (-1)+ct

Yukar daki denklemde Lt imalat sanayiindeki istihdam , Wt imalat sanayiindeki reel ücretleri, Qt imalat sanayiindeki üretimi ifade etmektedir, c ise

hata terimidir. Reel ücretler hesaplan rken TÜ$K Özel $malat Sanayii Üretimde Çal an Ki i Ba na Kazanç Endeksi (1997=100) kullan lm t r. $stihdam verisi olarak TÜ$K özel imalat sanayi üretimde çal anlar endeksi (1997=100) kullan lm t r. Bu endekslerin derlenmesinde TÜ$K’in “Üç Ayl k Sanayi $stihdam Anketi” adl istatistiki anketinden elde edilen veriler kullan lmaktad r. Bu anket özel sektördeki 10 veya daha çok ücretli çal an bulunan ve katma de erin yakla k yüzde 80’ini kapsayan i yerlerini temsil eden orta ve büyük ölçekli imalat sanayii i yerlerini kapsamaktad r. Üretimde çal anlar tan m içerisine üretim, monte, ma aza temizli i, toplama, yükleme (teslim hariç), depolama, ambalaj, tamir, fabrika içi ta ma, kay t tutucu ve test yap c gibi üretim sürecinin herhangi bir a amas ndaki görevi kay t veya h zland rma olan hizmet veya kontrol personelini de içeren, i yerlerinin do rudan üretiminde veya ili kili faaliyetlerde çal an bütün personel girmektedir. Endeks hesaplamas nda kullan lan ücretin kapsam na ise ücretli çal ana, çal t sürede hizmeti kar l nda gelir vergisi kesilmeden önce, çal anlardan kesilen sosyal güvenlik ve emeklilik kesenekleri dahil, ikramiye, prim, tazminat ve toplu i sözle mesinden do an ücret fark ve i verenin sosyal güvenlik kat l m hariç bordrolarda gösterilen brüt ödemeler girmektedir.

$ gücü talebini etkileyen birçok faktör bulunmaktad r. Ancak, imalat sanayi istatistiklerindeki verilerin yetersizli i nedeniyle üretim ve reel ücretler d ndaki di er faktörler modelde yer almamaktad r. $malat sanayiinde yüksek boyutlarda kay td istihdam söz konusudur. Ancak, kay td istihdama ili kin veri bulunmad ndan modelde kay td istihdam n olmad varsay lm t r.

Modelde 1988 1.çeyrek - 2007 2.çeyrek dönemi verileri kullan lm t r. $stihdam, üretim ve ücret verileri mevsimsellikten ar nd r lm t r. Reel de i kenlerin hesaplanmas nda deflatör olarak TEFE kullan lm t r. Denklemdeki tüm de i kenlerin logaritmalar al nm t r. De i kenlerin firmalar n istihdam karar üzerindeki etkilerinin gecikmeli olaca dü ünüldü ünden bir gecikmeli de erler kullan lm t r.

Çal mada esas amaç imalat sanayiinde ücretlerden al nan vergiler ve sosyal güvenlik primlerinin i gücü talebi üzerindeki etkisini ölçmek olmakla beraber

Türkiye’de bu alanda veri eksikli i olmas dolay s yla i gücü maliyetlerini detayl olarak görme imkan yoktur. TÜ$K imalat sanayii istatistiklerinde, ücretlerden al nan vergiler ve sosyal güvenlik primleri ile ilgili bilgi bulunmamaktad r. Ancak, imalat sanayiinde istihdam vergilerinin geli imini ve istihdam üzerindeki vergi yükünün i gücü talebine etkisini görebilmek aç s ndan TÜ$K ücret ve kazanç istatistikleri ve TÜ$K Özel $malat Sanayii Üretimde Çal an Ki i Ba na Kazanç Endeksi kullan larak 1988 1.çeyrek-2007 2. çeyrek dönemini kapsayan bir ücret serisi elde edilmi tir. (TÜ$K ücret ve kazanç istatistikleri 2004 y l na kadar gitmektedir)

Yukar da bahsedildi i gibi endeks hesaplamas nda kullan lan ücret verisinin kapsam na ücretlinin ödedi i primler girmektedir. Bu nedenle, elde edilen ücret serisinden i çininin ödedi i sosyal güvenlik primleri ve i sizlik sigortas ç kar larak bir brüt ücret serisi elde edilmi tir. Bu brüt ücret serisinden yola ç karak bir gelir vergisi matrah elde edilmi tir. Bu gelir vergisi matrah ndan, y llar itibar yla uygulanan gelir vergisi tarifelerindeki oranlar kullan larak, ödenen gelir vergisi tutarlar hesaplam t r. Bu hesaplama yap l rken özel gider indirimi ve özel indirim tutarlar göz önünde bulundurulmu tur. Gelir vergisi tutarlar hesaplan rken, 1988 y l ndan bu yana y llar itibar yla uygulanm olan vergi tarifeleri ile özel indirim tutarlar kullan lm , 2005 y l ndan beri özel indirim uygulamas kald r l p özel gider indirimi uygulamas na geçildi inden bu y ldan itibaren T$SK Çal ma $statistiklerinde yer alan veriler kullan lm t r. Veri olmad ndan dolay 2005 y l na kadar uygulanan vergi iadesi kapsam nda yap lan iadeler hesaplamada yer almamaktad r. Ayn ekilde brüt ücretten yola ç karak sosyal güvenlik ve i sizlik sigortas i veren tutarlar hesaplanm t r. Sosyal güvenlik primleri hesaplan rken genel prim oranlar kullan lm t r. Mevcut uygulamada prim oranlar i kolu ve i çinin sakatl k derecesine göre de i mektedir.57 Ancak, çal mada sektörel ayr m yap lmad için sosyal güvenlik primleri hesaplan rken genel oranlar kullan lm t r. Böylece 1998 1.çeyrek – 2007 2. çeyrek dönemini kapsayan tahmini bir brüt ücret ve vergi yükü serisi elde edilmi tir. Bu veriler yard m yla vergi yükü istihdam 57 _{506 Say l Kanunun 73.md}

ili kisi hesaplanmaya çal lm t r. Buna göre tahminlere temel olu turan ikinci model denklemi öyledir;

(2) ln Lt = ß0t +ß# ln Qt (-1) + ß2ln

w

Yukar daki denklemde Lt imalat sanayiindeki istihdam , WBt imalat sanayiindeki reel brüt ücretleri, Vert ise ücretler üzerinden al nan vergiler ve sosyal güvenlik primlerinin toplam n ifade etmektedir. Burada i çinin ödedi i sosyal güvenlik primleri ve i sizlik sigortas primleri toplam vergi yükü kapsam na girmektedir. Türkiye’de ücret pazarl klar net ücret üzerinden yap ld ndan ödenen bütün vergiler ve sosyal güvenlik primlerinin nihai olarak i verene maliyet olarak yans yaca dü ünülmektedir. Vergi indirimlerinin istihdam maliyetlerine yans mas zaman alaca ndan bu verinin iki gecikmeli de eri al nm t r.

Birinci denklemde TÜ$K Özel $malat Sanayii Üretimde Çal an Ki i Ba na Kazanç Endeksi kullan larak ücretlerin istihdam talebine etkisi hesaplanm , ikinci denklemde ise TÜ$K imalat sanayi istatistiklerinden yola ç karak hesaplanan “tahmini reel brüt ücret” ve “vergi yükü” serisi kullan larak brüt ücretin ve ücretlerden al nan vergiler ve sosyal güvenlik primlerindeki de i melerin istihdam talebine etkisi hesaplanm t r.

9ekil 13’de modelde veri olarak kullan lan imalat Sanayiinde $stihdam ve Üretim Endeksinin 1988 1 çeyrek-2007 2. çeyrek dönemindeki geli imi ele al nm t r. Bu grafikten de görülebilece i gibi 1990’l y llarda imalat sanayiinde üretim ile istihdam seviyesi aras nda yak n bir ili ki olmas na ra men özellikle 2002 y l ndan sonra üretim seviyesi istihdam n çok üzerinde art göstermi tir. Bu geli mede, yukar daki bölümlerde de inildi i gibi, üretim art n n verimlilik yoluyla sa lanmas n n büyük önemi oldu u dü ünülmektedir.

ekil 13: malat Sanayiinde stihdam ve Üretim Seviyesinin GeliEimi 0,0 15,0 30,0 45,0 60,0 75,0 90,0 105,0 120,0 135,0 150,0 19881989 199019911992 19931994 1995 19961997 19981999 2000 20012002 20032004 2005 20062007 *stihdam Endeksi (TÜ*K özel imalat sanayi üretimde çal anlar endeksi, mevsimsel

düzeltilmi ,1997=100)

Üretim Endeksi (TÜ*K özel imalat sanayi üç ayl k sanayi üretim endeksi, mevsimsel düzeltilmi , 1997=100)

Kaynak: TÜ$K$malat Sanayi $statistiklerinden yazar tarafndan hesaplanm tr.

$malat Sanayiinde üretim art n n istihdam yaratmamas n n sebepleri aras nda i gücü piyasas n n esnekli i ile ilgili sorunlar yer almaktad r. Daha önceki bölümlerde de inildi i gibi Türk i gücü piyasas esneklik aç s ndan dezavantajl durumdad r. 9ekil 14’de görüldü ü gibi 2002 y l ndan itibaren özel imalat sanayiinde üretimde çal an saat artm t r. Ancak, bu tarihten itibaren görülen üretim art na ra men istihdam seviyesinde önemli oranda art olmam t r. Ücret d i gücü maliyetlerinin fazlal , i çi al p-ç karma prosedürlerinin çoklu u i verenleri i çi almak yerine mevcut i çileri fazla çal t rmak yolunu seçmeye yöneltmektedir. Bu durum, i ten ayr lma maliyetlerine maruz kalmaks z n gerekli hallerde üretimde azalmalara izin vermektedir.58 9irketler yeni i çi almaktansa daha yüksek fazla mesai ücretleri ödemek pahas na mevcut i çilerini kullanmay daha avantajl olarak görmektedir. Sosyal güvenlik ödemeleri çal lan saate de il çal an günlerin say s na göre hesapland ndan, firmalar yeni i çileri i e almak yerine mevcut i çileri fazla mesai ile kullanmay tercih etmektedir. 2003 y l nda yürülü e giren 4857 say l $ Kanunu ile i veren ile i çilere kar l kl olarak daha uzun çal ma haftalar tespit etme imkan verilmesi i verenin yeni i çi istihdam etmek yerine çal ma saatlerini art rmas n te vik etmi görülmektedir.

58 _{9ANALMI9, Okkal Dilek, “Küreselle me Sürecinde $ gücü Piyasas nda Esnekli in $ Yaratma}

Türkiye’de i veren aç s ndan sosyal güvenlik primleri ve vergiler d nda en önemli yük k dem tazminat d r. Bu çal mada sadece vergiler ve sosyal güvenlik primlerinin i gücü talebi üzerindeki etkisini incelemi tir. Ancak, ekonomik dalgalanmalar n son y llarda i gücü piyasas nda esnekli i son derece önemli hale getirmi olmas , k dem tazminat yükümlülüklerinin bilhassa maliyetli olmas na neden olmu olabilir.

ekil 14:Özel malat Sanayi Üretimde Çal#E#lan Saat Endeksi (1997=100)

60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 19881989 19901991 1992199319941995199619971998199920002001200220032004200520062007

Dönemler *tibariyle Özel *malat Sanayi Üretimde Çal lan Saat Endeksi (1997=100) Kaynak: TÜ$K $malat Sanayi $statistikleri

Yukar da da belirtildi i gibi TÜ$K imalat sanayii istatistiklerinde, ücretlerden al nan vergiler ve sosyal güvenlik primleri ile ilgili bilgi bulunmamaktad r. Ancak, imalat sanayiinde istihdam vergilerinin geli imini ve istihdam üzerindeki vergi yükünün i gücü talebine etkisini görebilmek aç s ndan ücretlerin TL de eri için TÜ$K ücret ve kazanç istatistikleri ve ücret art lar n tespit etmek için TÜ$K Özel $malat Sanayii Üretimde Çal an Ki i Ba na Kazanç Endeksi kullan larak 1988 1.çeyrek-2007 2. çeyrek dönemini kapsayan bir ücret serisi elde edilmi ve bu ücret serisinden yola ç karak tahmini bir vergi yükü serisi hesaplanm t r. 9ekil 15’te y llar itibar yla imalat sanayii ücretlerinden al nan gelir vergisinin brüt ücrete oran görülmektedir. Gelir vergisinin brüt ücrete oran y llar itibar yla azalm t r. 1998 ve 1999 y llar nda ücretlere uygulanan vergi tarifesi 5 puan indirilmi tir. Böylece 1997 y l nda yüzde 22 olan gelir vergisinin brüt ücrete oran 1998 y l nda yüzde 19, 1999 y l nda ise yüzde 16 olmu tur ve 2006 y l na kadar azalm t r.

ekil 15: malat Sanayiinde Ücretlerden Al#nan Gelir Vergisinin Brüt Ücrete Oran# (Yüzde) 21 22 22 25 25 25 22 22 22 22 19 16 13 14 14 13 13 _{12 12} 0 5 10 15 20 25 30 1988198919901991199219931994199519961997199819992000200120022003200420052006 Gelir Vergisi/Brüt Ücret (%)

Kaynak:TÜ$K$malat Sanayii $statistiklerinden yazar tarafndan hesaplanm tr.

ekil 16: malat Sanayiinde Ücretler Üzerindeki Toplam Vergi Yükünün GeliEimi (Yüzde) 54,6 55 ,5 56,4 58,4 58,4 58, 7 55,9 56,1 ₅₅,6 56,0 52,7 54,6 52,2 52 ,7 52,7 ₅₂,3 ₅₂,2 50,651,0 46,0 48,0 50,0 52,0 54,0 56,0 58,0 60,0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Toplam Vergi Yükü*/Brüt Ücret (%)

* GelirVergisi + Damga Vergisi + Sosyal Güv. $ çi Pay + Sosyal Güv. $ veren Pay + $ sizlik Sig. $ çi Pay + $ sizlik Sig. $ veren Pay

9ekil 16’da $malat Sanayiinde Ücretler Üzerinden al nan vergiler ve sosyal güvenlik primlerinin olu turdu u tahmini yükün y llar itibar yla geli imi görülmektedir. Toplam vergi yükü uzun dönemde azalma e ilimindedir ancak, özellikle 2000 y l ndan bu yana önemli bir azalma göstermemi tir. Toplam vergi yükündeki azalma önemli ölçüde gelir vergisi indirimlerinden kaynaklanmaktad r.