Ülkemiz üniversitelerinde ö¤retim üyeleri kendilerini üniversitenin tek sahibi ve hâkimi olarak görme e¤ilimi içinde olmufllard›r. Bu durum hem akademik hem de kurumsal özerkli¤in teminat› olarak alg›lanmaktad›r. O nedenle tüm yönetimin ve kurullar›n oluflturulmas›n›n, kararlar›n al›nmas›n›n, üniversitenin, yani akademik personelin bir iç ifli oldu¤unu düflünmekte ve demokratik yöntemlerin uygulanmas› gerekti¤ine inanmaktad›rlar.
Ö¤rencilerin de bir miktar söz hakk›n›n olabilece¤i kabul edilmekle birlikte, bu söz hakk›n›n kurumsallaflt›r›labilmesi için gerekli üniversite ve sistem içi yap›lar pek hayata geçirilememifltir. Hâlbuki Avrupa'da ö¤renci temsilcilikleri üniversite kurullar›n›n her düzeyinde yer almakta ve karar alma sürecinde önemli roller oynamaktad›rlar. Rektör veya yönetici seçimlerinde ise hem ö¤renciler hem de idari personel muayyen a¤›rl›klarla temsil edilmektedirler.
Ülkemizde paydafllar›n (devlet, YÖK, yerel kurulufllar, ba¤›fl yapanlar ve üniversitenin ç›kt›lar›ndan faydalananlar›n) üniversite yönetiminde temsili ise d›fl müdahale olarak kabul edilmekte ve akademik çevrelerde pek kabul görmemektedir. Ö¤retim üyelerinin sahipli¤i anlay›fl›n› pekifltirmeyen ya da vurgulamayan de¤ifliklikler kabul edilememektedir. Oysa ö¤retim üyeleri üniversitelerin sahibi de¤il, çal›flan›, paydafl›d›r ve di¤er paydafllarla birlikte oluflan sistemin uygulay›c›lar›d›r. Üniversitenin yapt›klar›, hatta yapmad›klar›, toplumu yak›ndan ilgilendirmektedir. Bu nedenledir ki, Avrupa'da üniversite yönetimine paydafl kat›l›m› giderek artan bir flekilde ön plana ç›kmaktad›r.54 Avrupa, paydafllar›n da üniversite yönetimine kat›ld›¤› mütevelli heyeti, sosyal konsey, üniversite konseyi gibi modellere yönelmektedir.
Türkiye'de ise, özellikle devlet üniversitelerinde, bu kurumlar›n toplumdan toplanan vergiler sayesinde devlet taraf›ndan finanse edildi¤i gözard› edilmekte ve üniversitenin topluma hesap vermesine, böylesi bir sorumluluk iliflkisine girmesine pek s›cak bak›lmamaktad›r. Türkiye'de hala, yukar›da da de¤inildi¤i gibi, üniversite yönetimine d›flar›dan kat›l›ma tepkiler mevcuttur. Bu tepkileri daha da güçlü k›lan ise geçmiflte yaflanm›fl baz› deneyimlerdir. Bu deneyimlerden ikisi flunlard›r:
ODTÜ DENEY‹M‹ Kurulufl y›llar›nda ODTÜ, ayr› ve özgün bir yasal çerçeve içinde, mütevelli heyet taraf›ndan, torba bütçeli bir sistemle yönetilmekteydi. Bu üniversite, yine kurulufl y›llar›nda, sistemin sa¤lad›¤› esneklik sayesinde çok önemli at›l›mlar yapm›fl ve yüksekö¤retim hayat›na yeni bir model olarak damgas›n› vurmufltu. Ancak, kan›m›zca iki nedenden dolay› bu modele tepkiler artm›fl ve ODTÜ'nün özgün yap›s›na son verilmifltir. ‹lk neden, uygulamada yap›lan baz› hatalar sonucu mütevelli heyetler, o günlerin geliflmelerine kap›larak “siyasallaflm›fllard›r”. ‹kinci neden ise, bu raporun birçok yerinde de¤indi¤imiz gibi, “tek tip, tek çat›” modeline olan yayg›n e¤ilimdir. Çok geçmeden 2547 say›l› yasa ile ODTÜ'nün özel statüsüne son verilerek tek tipe dayal› sisteme dâhil edilmifl ve mütevelli heyet deneyi sonland›r›lm›flt›r. Yar›m yüz y›la yak›n bir süre önce yaflanm›fl bir deneyimin kötüye kullan›m›n› yeni yap›lacak düzenlemelere karfl› kullanmak elbette do¤ru de¤ildir. Yap›lacak en do¤ru fley, o günlerde yap›lan hatalar›n yeniden tekrarlanmamas› için geçmifl uygulamalardan gerekli dersleri ç›karmakt›r.
YÖK VE ATAMALAR Tepkileri pekifltiren di¤er bir önemli deneyim 2547 say›l› yasa ve özellikle, YÖK'ün rektör ve yönetici atamalar›nda kulland›¤› yöntemdir. 2547 say›l› yasaya yönelik ö¤retim üyeleri derneklerinden ve sendikalar›ndan gelen tepkilerin rektör atamalar›na ve yasan›n yönetim modeline odaklanmas› hiç de tesadüf de¤ildir. Hatta 2002 y›l›ndan sonra haz›rlanan yasa tekliflerinin en önemli özelliklerinden biri, “yönetim akademik kurullara devredilirse üniversite reformu yap›lm›fl olur” yaklafl›m› idi. 2547 say›l› yasan›n yaratt›¤› sisteme göre Yüksekö¤retim Kurulu'na, özellikle devlet üniversitelerinin “mütevelli heyeti” veya “yöneticiler konseyi” olarak bakmak mümkündür. 1982-1992 döneminde yap›lan rektör atamalar›nda YÖK, üniversitelerin nabz›n› tutacak mekanizmalar gelifltirmemifl, üniversitelerdeki akademik kadrolarla “yönetiflim” anlay›fl› içinde köprüler kuramam›flt›r. Sonuçta üniversitelerde biriken hassasiyetler dikkate al›nmayarak yönetici atamalar›nda duyars›z davran›lm›flt›r. 1992 y›l›nda yap›lan düzenlemeyle, rektör atamas› m› yoksa seçimimi belli olmayan karma bir sistem getirilmifltir. Yap›lacak yeni bir düzenlemede bu deneyimin muhakkak masaya yat›r›lmas› ve günün flartlar›na göre gerekli derslerin ak›lc› bir flekilde ç›kar›lmas› flartt›r.
Danimarka, Hollanda, Avusturya ve baz› Alman eyalet yüksekö¤renim sistemlerinde yap›lan reformlarda bu faktör göz önüne al›nm›flt›r. ‹spanya'da her üniversite için bir sosyal konsey kurulmufltur. Bkz. Jose-Gines Mora ve Javier Vidal, “Changes in Spanish Universities,” Planning for Higher Education. Winter 2000 - 2001, s.15-22. EUA kalite de¤erlendirme sürecinin önemli bir parças› üniversitelerin paydafllarla iliflkileri olup olmad›¤›n› masaya yat›rmakt›r.
Öte yandan Türkiye'de yüksekö¤renime bak›fl aç›s› ile bu ülkeye has baz› siyasal ve kültürel unsurlar, bu
de¤iflimin önüne ciddi engeller ç›karmaktad›r. Bu nedenle de¤iflim stratejisi çok iyi planlanmal›, yeniden
yap›lanma tedrici ve aflamal› olmal›d›r. Afla¤›da özetlenen öneriler, ne yap›lmas› gerekti¤i hakk›nda uzun
bir listedir. Bu önerilerin bugünden yar›na hayata geçirilmesini beklemek gerçekçi de¤ildir. Süreç uzun bir
zaman dilimine yay›lmal›, kamuoyu bu konularda bilgilendirilmeli, sa¤l›kl› ve demokratik bir tart›flma ortam›
yarat›lmal›d›r.
Burada gelifltirilen birçok öneri Türkiye'deki yüksekö¤retim kamuoyunun hemen kabul edebilece¤i nitelikte de¤ildir. Ancak ça¤dafl bir yüksekö¤retim sisteminin tasarlanabilmesi için bu noktalara iflaret edilmesi gerekti¤ine inan›yoruz. Ayr›ca, yüksekö¤retim reformu siyasallaflmaya çok müsait bir konudur. 2547 say›l› yasan›n, birçok kesimin arzusuna ra¤men bugüne kadar masaya yat›r›lamamas›n›n en önemli nedeni, siyasal kutuplaflmad›r. Bu siyasi kutuplaflma, mevcut yasan›n en ateflli muhaliflerini bile, onun savunucusu haline getirmifltir.
Özellikle imam hatip liseleri mezunlar› ve türban meselesi sadece bu kutuplaflmay› körüklemekle kalmam›fl, Türkiye'nin muhakkak yeni bir vizyon gelifltirmesi gereken meslek e¤itimi tart›flmalar›n› da kilitlemifltir. Baflar›l› bir yüksekö¤retim reformu gerçeklefltirebilmek için bu kutuplaflmay› afl›p bir toplumsal diyalog ortam› yaratmak flartt›r.
Ayr›ca, yasa de¤iflikli¤i ile en iyiye bir anda ulafl›labilece¤i anlay›fl›ndan da kaç›nmak gerekir. Reform süreci pilot uygulamalarla bafllamal› ve de¤iflik tür üniversiteler için önerilen yeni modeller, genel uygulamaya konulmadan önce baz› üniversitelerde denenmelidir.
Sa¤lam bir hukuki çerçevesi olmayan reform ad›mlar› sa¤l›kl› sonuçlar üretemez. Yüksekö¤renimin yeniden yap›lanmas› da güçlü bir hukuki zemine oturmal›d›r. Bunun sa¤lanabilmesi için iki hukuki düzenleme yap›lmal›d›r:
•
ANAYASA DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹: At›lmas› gereken ilk ad›m, Anayasa'n›n ilgili maddelerinin, afla¤›da s›ralanacak düzenlemelere imkân verecek flekilde de¤ifltirilmesidir.•
ÇERÇEVE YASA: Anayasa de¤iflikli¤inin ard›ndan, tüm yüksekö¤retimin 'olmazsa olmazlar›n›' içerecek k›sa bir çerçeve yasa ç›kar›lmal›d›r.“Çerçeve yasa” terimi ile k›sa, ana yaklafl›mlar› belirten, ayr›nt›lardan kaç›nan bir yasa kastedilmektedir. Anayasa ve çerçeve yasa, yüksekö¤renim mekanizmas›n›n iflleyiflinin genel hatlar›n›, “olmazsa olmazlar›n›” flekillendirecektir. Bu metinlerin k›s›tlay›c› de¤il, özgürlükçü ve ufuk aç›c› olmas›, de¤iflime olanak sa¤lamas› gerekir; rasyoneli, korkular ve endifleler de¤il, evrensel normlar ve standartlar olmal›d›r. Bilim ve teknolojinin bu kadar önem kazand›¤› günümüz dünyas›nda, üniversitelere ve yüksekö¤renime siyasi misyonlar yüklemek yerine, bu kurumlar›n evrensel ifllevleri yasal çerçevede yol gösterici olmal›d›r. Toplumlar›n ekonomik ve sosyal hayat›nda çok daha belirgin bir rol oynamaya bafllayan, ifl dünyas›n›n ve toplumun yenilikçi taleplerine cevap vermeye çal›flan üniversitelerin, bunu yaparken kültürel ve entellektüel de¤erlerini ve akademik geleneklerini koruyabilmeleri,55-56 için gereken hukuki ortam özenle tasarlanmal›d›r.
Jan Figel, “Searching for a New Balance: The Next Frontier for Higher Education in Europe”, Higher Education in Europe, Vol. 31, No. 4, December 2006
Luc E. Weber, “University governance, leadership and management in a rapidly changing environment”,
EUA Bologna Handbook, Making Bologna Work, A 2.2-1, ed's: Eric Froment Jürgen, Lewis Purser and Lesley Wilson, 2005, Raabe Academic Publishers.
55
Haz›rlanacak çerçeve yasas›n›n genel yaklafl›m› flu unsurlar› içermelidir:
•
Yasaklay›c› olmayan ancak hesap verici ve fleffaf olan yap›lar oluflturmak,•
Girdi kontrolü yerine ç›kt› kontrolünü vurgulamak,•
Performans de¤erlendirmesi üzerinde ›srarla durmak.Anayasa de¤iflikli¤i ve çerçeve yasan›n ç›kar›lmas›n›n ard›ndan üçüncü bir ad›m gerekir:
•
ÖZEL MEVZUAT Anayasa ve çerçeve yasa her üniversiteye kendi özel mevzuat›n› yaratacak olanaklar tan›mal›d›r. Tüm üniversitelerin merkezi ve “tek tip” bir düzenlemeyle yönetilmesi anlay›fl›na son verilmeli, “adem-imerkeziyetçi” bir uygulamaya geçilmelidir.
K›ta Avrupa's›n›n klasik üniversite yap›s› yüksekö¤retimde, özellikle son 10-15 y›lda yaflanan geliflmelere ayak uyduramam›flt›r. Bu nedenle adem-i merkeziyetçi, bireyler aras›ndaki iletiflimi art›ran, piyasa koflullar›na duyarl›, yetkili kiflilere eriflimin kolay oldu¤u yeni modellere do¤ru yönelim artm›flt›r. Bu e¤ilimden Türkiye'nin de etkilenmesi kaç›n›lmazd›r. Dolay›s›yla, belirlenecek modellerin sürdürülebilir olmas›57, yeni e¤ilimleri ve baflar›l› üniversite yönetim tarzlar›n› dikkate almas›58 fevkalâde önemlidir. OECD'nin 2008 y›l›nda yay›nlad›¤› “Tertiary Education For The Knowledge Society”59 raporu mevcut yaklafl›mlar› ayr›nt›l› olarak ele almaktad›r ve kaynak eser olarak de¤erlendirilmelidir.
Afla¤›daki bölümlerde, yeniden yap›lanman›n temel unsurlar› tart›fl›lacakt›r.