2. DENĠZLĠ‟DE YERLEġĠK OLMAYAN UNSURLAR
1.1 YÖNETĠM VE GÖREVLĠLER
Osmanlı Devlet‟inde, Tanzimat dönemine kadar günümüz belediye hizmetlerini veren ayrı bir kuruluĢ bulunmamaktaydı87. Kâdı; yargıç, güvenlik iĢleri
sorumlusu, vakıfların denetçisi (beledi iĢlerin çoğu vakıflar tarafından görülmektedir), beledi hizmetlerin iĢleyiĢi ve kentin mali otoritesinden sorumlu idi. Bu hizmetlerin yürütülmesinde kâdı‟nın yardımcıları vardır. 1826‟da Yeniçeri Ocağı kaldırıldı, aynı yıl Ġhtisap Nezareti kurularak kentin güvenliği, esnafın teftiĢi ve vergi toplanması muhtesip memurlarına devredildi. 1845 yılında Ġstanbul‟da Polis Örgütü, 1846‟da Zaptiye MüĢiriyeti kurulunca, Ġhtisap Nezareti görevi narh iĢleri ve esnaf kontrolüyle sınırlandı88
.
Osmanlı‟da ilk belediye teĢkilatı, 16 Ağustos 1854‟te Ġstanbul‟da, kurulmuĢtur. Ġstanbul‟da oturan her sınıf Osmanlı uyruğu halk ve esnaftan atanacak üyelerle “Ģehir meclisi” kuruldu. Belediye teĢkilatı Osmanlı taĢra kentlerinde 1864 Nizamnamesi ile baĢladı. Bu nizamnameye göre liva ve kaza merkezlerinde seçimli üyelerden oluĢan belediye meclisinin oluĢması kararı alındı.89
25 Temmuz 1867‟de hükümet “Vilayatta Devair-i Belediye Meclislerinin Vezaif-i Umumiyyesi Hakkında” baĢlığı altında on altı bentlik bir talimatname yayınlandı. Bu talimatnamede, belediyelerin idari varlıkları belirlenerek, kuruluĢ ve
85
Hümayra Karabıyık, a.g.e., s. 28.
86
Hümayra Karabıyık, a.g.e., s. 28.
87
Ġlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), TTK Yayınları, Ankara 2011, s. 125.
88 Ġlber Ortaylı, a.g.e., s. 128-130. 89
60
görevleri sıralandı. Bu görevlerin yerine getirilmesi için vali ya da mutasarrıfın görevlendireceği bir baĢkan (reis) ile altı üyeden oluĢan belediye meclisi kurulması kararı alındı. BaĢkan hükümet memurları arasından atanırken, belediye meclisinin alacağı kararları uygulamak ve meclise baĢkanlık etmekle yükümlü tutuldu90
.
1871 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile vali, mutasarrıf ve kaymakamın bulunduğu bir belediye meclisi kurulması kararlaĢtırıldı. Belediye meclisi yine baĢkan, baĢkan yardımcısı ve altı üyeden oluĢurken, müslim ve gayr-i müslimlerin eĢit oranda temsil edilmeleri öngörüldü91
.
1.1.2 Denizli Belediyesinin TeĢekkülü
Haziran 1871 tarihinde Aydın vilayetine bağlı sancaklarda ve bazı büyük kazalarda belediye teĢkilatının kurulmasına karar verildi. Denizli Belediyesi aynı yıl içerisinde kurulmuĢtur92
. Belediye hizmetleri için bütçe oldukça düĢüktü ve yeni olanaklar bulmaya çalıĢıldı93
.
1877‟ye kadar belediye baĢkanı hükümet tarafından taĢra bürokrasisi içinde tayin edildi. Bu tarihten sonra yapılan düzenleme ile meclis üyelerinden seçilmesi ve belediye gelirlerinden maaĢ alması hükme bağlandı. Meclis üyeleri emlâk sahibi ve erkek olması Ģartıyla, müslim ve gayr-i müslim Osmanlı vatandaĢları arasından seçilmesi kararı alındı. Denizli Belediyesi kurulduktan sonra çalıĢma dönemimizi de kapsayan 1296 (1878-1879) yılında Ġbrahim Efendi, 1297 (1879-1880)-1300 (1882- 1883) Cillovzâde Hacı Osman Efendi belediye baĢkanlığı yapmıĢ olduğu bilinmektedir94. Fakat bu reislerin hiçbiri defterde yer almamasına karĢın “belediye
re„isi el-Hac Süleymâm Ağa …”95
ismi bilirkiĢi heyetinde zikredilmektedir. Osmanlı kentlerinin pek çoğunda belediye meclisleri çoğunlukla kentin eĢraf ailelerinden gelen üyelerden oluĢmaktadır.
90
Musa Çadırcı, “Tanzimat‟ın Ġlanı Sıralarında Türkiye‟de Yönetim (1826-1839)”, Belleten, C. LI, S. 201, TTK Yayınları, Ankara 1988, s. 275. Bkz; MġH.ġSC.d.03588, 547 (4 B 1294/ 15 Temmuz 1877).
91
Musa Çadırcı, a.g.e., s. 276-277.
92
Süleyman Ġnan, “Hüsnü Örnek‟in Belediye Reisleri, Üye ve Memurların Fotoğrafları Albümü”, Geçmişten Günümüze Denizli Yerel Tarih ve Kültür Dergisi, S. 19, (Temmuz-Ağustos-Eylül 2008), s. 38-39; Yasemin Avcı, Bir Osmanlı ve Anadolu Kentinde Tanzimat Reformları ve Kentsel Dönüşüm: Denizli (1839-1908), Yeditepe Yayınları, Ġstanbul 2010, s. 154-155.
93
Yasemin Avcı, a.g.e., s. 161-162.
94 Hümeyra Karabıyık, a.g.e., s. 38. 95
61
1.1.3 Kâdı, Nâib
Adaletin tevziinde, halkla doğrudan muhatap olan kesim, bir bakıma pâdîĢahın Ģer„i vekili olan kâdı‟dır. Vazifeleri itibariyle halk ile devlet arasında bir köprü durumundadır. Kâdı, sultanın yargı görevini yerine getirirken kendisine yardımcı olan en önemli görevli, vekil anlamına gelmektedir. Sultanın vekili olarak yargı görevini yerine getirdikleri için bazen kâdılara nâib de denilmektedir. Kâdı‟lar kimi zaman tayin edildikleri yere bizzat gitmeyerek nâiblerini görevlendirdikleri gibi, kaza merkezlerine bağlı nahiyelere de nâib tayin etmiĢlerdir96. XVIII. yüzyılda kazaların nâibler tarafından yönetimi oldukça yaygınlaĢtı. Nitekim konumuz olan Denizli‟de hukukî iĢleri nâibler tarafından yürütülmektedir. Defterde ismi geçen kâdıların tamamı nâib olarak ifade edilmektedir. “Husûsati‟l-beyânın mahallinde fasl
ve hasm içün Medine-i Denizli nâ„ibi faziletlü Muharrem Sıdkı Efendi …”97
ifadeleri
buna örnektir.
Tablo 4. Denizli Nâiblerinin Yıllara Göre Dağılımı (1875-1883)
Muharrem Sıdkı Efendi98
1875
Mehmed Rıf„at99 1876
Mehmed Rıza100 1876
Mehmed Emin Efendi101 1878
Mehmed Esad102 1878
Yusuf Ziyaeddin Efendi103 1879
Mustafa Fehmi Efendi104, 1879
Ġbrahim Hilmi Efendi105 1883
96
Halil Cin-Ahmed Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, Osmanlı AraĢtırma Yayınları, Konya 1988, s. 279-280.
97 MġH.ġSC.d.03588, 55 (29 CA 1293/ 22 Haziran 1876). 98 MġH.ġSC.d.03588 166 (29 B 1294/, 150 (5 C 1294/ 17 Haziran 1877). 99 MġH.ġSC.d.03588, 64 (1 R 1293/ 26 Nisan 1876). 100 MġH.ġSC.d.03588, 24 (7 Muharrerm 1293/3 ġubat 1876). 101 MġH.ġSC.d.03588 186 (15 ġ 1294/ 25 Ağustos 1877), 453 (27 L 1297/ 2 Ekim 1880), 454 (7 Z 1297/ 10 Kasım 1880), 455 (27 L 1297/ 2 Ekim 1880). 102 MġH.ġSC.d.03588, 458 (13 B 1297/ 21 Haziran 1880). 103 MġH.ġSC.d.03588 371 (5 R 1298/ 5 Mart 1881). 104 MġH.ġSC.d.03588 331 (11 C 1295/ 12 Haziran 1878).
62
ġehrin idaresinde birinci dereceden görevli ve sorumlu kiĢi kâdı iken Tanzimat‟tan sonra Ģehircilik faaliyetleri ve bilumum yenilikle birlikte görevi sadece mahkeme davalarını görmekle sınırlandırılmıĢtır. Klasik dönemde “kazâ” ile Tanzimat‟tan sonraki “kazâ” oldukça farklıdır. Klasik dönemde kâdılar kazaskerlere ve kazaskerler de padiĢahın mutlak vekili olan sadrazamlara bağlı olarak, onlar adına Ģer„i hüküm uygulamaktaydı. Tanzimat‟tan sonra sancağın alt idare birimi olmakla bu özelliğini günümüze kadar sürdürmüĢtür106
. Tanzimatın baĢında kazaskerler ġeyhülislamlığa bağlandı ve Ģeyhülislamlar Meclis-i Vükela‟ya alındı. Böylece kâdı‟nın idari ve mahalli idarelere iliĢkin yetkileri kaldırılmıĢ oldu.
1.1.4 Kaim-i Makam (Kaymakam)
Tanzimat‟tan önce sadrazamın hükümet merkezinde bulunmadığı zamanlarda kendisine vekâlet verilen kiĢiydi. Ayrıca vali ya da mutasarrıfların geçici bir süre için yerlerine atadıkları kimselere verilen bir unvandır107. Sancak yönetimi Tazimatın
ilanından hemen sonra muhassıla verildi. 1842 yılında yapılan düzenleme ile birlikte muhasıllık kaldırılınca yerine yönetici olarak “kaymakam” atandı. Eyalet ise Tanzimat‟tan önceki konumunu korudu ve “vali” tarafından yönetildi. Denizli, Aydın sancağına bağlı kazâ idi. Bu dönemde defterdeki kayıtlara göre; “Aydın valisi olub
birinci rütbe-i Osmanî mecidi nişân-ı zişânını hâ„iz ve hamil olan veziri Hurşid paşa …” olarak geçmektedir. (1876)108. Ayrıca “Aydın vilayeti valisi olub birinci rütbe-i mecidi ve Osmanî nişanlarını hâ„iz ve hamil olan sadr esbak vezir (?) Ahmed Hamdi
Paşa …”109
olarak geçmektedir.
Sancak meclisleri kaymakam, mal müdürü, hâkim, tahrirat ve baĢkatibleri, müslim ve gayr-i müslim toplulukların temsilcilerinden meydana geliyordu110.
Ġncelediğimiz Ģer„iyye siciline göre bu dönemde Denizli‟de 4 ayrı kaymakam görev yapmıĢtır.
105
MġH.ġSC.d.03588 506 (11 C 1298/ 11 Mayıs 1881).
106
Sadık Fatih Torun, Tanzimat‟tan Meşrutiyet‟e Türkiye‟de Kaza Yönetimi (1842-1876), I, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2005, s. 38.
107Yücel Özkaya, “Kaymakam”, DİA, VI, MEB Yayınları, Ġstanbul 1977, s. 464. 108 MġH.ġSC.d.03588 166 (27 B 1294/ 7 Ağustos 1877), 150 (5 C 1294/ 17 Haziran 1877). 108 MġH.ġSC.d.03588, 80 (23 CA 1293/ 16 Haziren 1876). 109 MġH.ġSC.d.03588, 438 (1 M 1298/ 4 Aralık1880).
110 Musa Çadırcı, “Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Ülke Yönetimi”, Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Türkiye
63
Tablo 5. Denizli Kazası Kaymakamları (1877-1882)
Müfid Bey111
1877
Enis Bey112 1878
Saib Bey113 1879
Hacı Ahmed Nuri Efendi114
1882